CC BY
25ЭОЖ 81" 25:005.336.3
ЗАЦНАМАЛЬЩ АКТ1ЛЕРДЕ КЕЙБ1Р ТЕРМИНДЕРД1 ^АЛЫПТАСТЫРУ ЖЭНЕ ЦОЛДАНУ МЭСЕЛЕЛЕР1
Н^р^ыз Арысбек^ызы Н^рбаева
КР Зацнама институты Лингвистика орталыгыныц НКА жэне халыцаралыц шарттар жобаларына зылыми лингвистикалыц сараптама секторыныц mmi зылыми цызметкерi, Астана ц., Казахстан Республикасы; e-mail: [email protected]
Тушн свздер: терминдерд1 цалыптастыру; терминдердщ б1р1здшг1; гылыми талдама.
Аннотация. Мацалада терминдерд1 цалыптастыру мэселелер1 царастырылады. Кейб1р терминдердщ цаз1рг1 жай-куй1 талданган.
Каз1рг1 цазац тшнде тYрлi б1л1м саласыныц квптеген арнаулы терминдер1 бар. Олардъщ кепшыт зацнама саласында цолданылады. Алайда зацнамада цолданылатын терминдердщ магынасы эрцашан тYсiнiктi бола бермейдi. Сондыцтан царапайым жэне тYсiнiктi термин-дерге артыцшылыц беру керек. Тым кYрделi жэне mYсiнiксiз терминдердi пайдалануга бол-майды. Терминдердi mYсiну зацнамалыц акmiлердегi олардыц аныцтамасыныц аныцтыгына байланысты болады.
Мацала тацырыбыныц взекттт зацнамалыц акттерде терминдердщ цолданылу проблема-ларын зерттеуден турады. Автор осы мацалада mерминдердi бiрiздендiру жэне терминдердщ тарихын зерттей отырып, цазац miлiндегi mерминдердi жасаудагы талаптарды нацтылау мэселелерш цозгайды. Терминдердi зацнамада дурыс пайдаланбаган кезде терw нэтижелер болатын мэн-жайларга талдау жасайды. Автор зацнамалыц акттерде цолданылатын кейбiр mерминдердi цайта царауды усынады.
ВОПРОСЫ ФОРМИРОВАНИЯ И ФУНКЦИОНИРОВАНИЯ НЕКОТОРЫХ ТЕРМИНОВ В ЗАКОНОДАТЕЛЬНЫХ АКТАХ
Нурбаева Нуркиз Арысбековна
младший научный сотрудник сектора научно-лингвистической экспертизы проектов НПА и международных договоров Центра лингвистики Института законодательства РК, г. Астана, Республика Казахстан; e-mail: [email protected]
Ключевые слова: формирования терминов; унификация терминов; научный анализ.
Аннотация. В статье рассматриваются вопросы формирования терминов. Проанализировано современное состояние некоторых терминов.
Современный казахский язык содержит многочисленные специализированные термины различных областей знания. Многие из них применяются в законодательной сфере. Однако смысл употребляемых в законодательстве терминов не всегда понятен. Поэтому необходимо отдавать предпочтение простым и понятным терминам. Недопустимо использование чрезмерно сложных и непонятных терминов. Понимание терминов зависит от четкости их определения в законодательных актах.
Актуальность темы статьи заключается в исследовании проблем функционирования терминов в законодательных актах. Автор в данной статье затрагивает вопросы унификации терминов и конкретизации требований в образовании терминов на казахском языке, начиная с изучения истории терминов. Проводит анализ обстоятельств, приводимых к негативным результатам при неправильном применении терминов в законодательстве. Автор предлагает пересмотреть некоторых терминов, использующихся в законодательных актах.
THE ISSUES OF FORMATION AND FUNCTIONING OF SOME TERMS AND THEIR USAGE IN LEGISLATIVE ACTS
Nurbayeva Nurkiz Arusbekovna
Junior Research of the sector of research linguistic expertise of legal acts andinternational greements of Linguistic center of Legislation Institute of the Republic of Kazakhstan, Astana, Republic of Kazakhstan; e-mail: [email protected]
I:::::::::::::::::::::::::::::::::::: Из ПраШШШ ЗаКОНОПШОрчеСПШа Н(1 государственном ЯЗЫКв
Keywords: forming the terms; similarity of terms; scientific analysis.
Abstract. The article deals with the formation of terms. The current state of some terms has been analyzed.
In the modern Kazakh language, there are many special terms in various fields of education. Many of them are used in the legislation. However, the meaning of the terms used in the legislation is not always clear. Therefore, it is necessary to give priority to simple and understandable terms. Do not use too complicated and incomprehensible terms. Understanding terms depends on the accuracy of their definition in legislative acts.
The main aim of the article is to study the problems of the use of terms in legislative acts. The author deals with the issues of clarifying the requirements for the creation of terms in the Kazakh language by studying the terminology and terminology terms. Analyzes the circumstances in which negative terms are misused in the legislation. The author recommends revising some of the terms used in legislative acts.
^азакстан Республикасыньщ Президент Н.Э. Назарбаев 2018 жылгы 10 кацтарда ^азакстан халкына «Тeртшшi енеркэсштш революция жагдайындагы дамудыц жаца мYмкiндiктерi» атты Жолдауын жариялады. Ол Жолдауда элем Тeртiншi енеркэсштш революция дэуiрiне, технологиялык, экономикалык жэне элеуметпк салалардагы терец жэне каркынды езгерютер кезещне кадам басып келетшш айтып етп. Сондай-ак, Жолдауда эдеттепдей тш мэселесше де токталып, «терминдердщ гумырын узарту Yшiн заман талабына лайыктауымыз кажет» [1], - дедь _
Элемдш еркениетке iлескен ^азак-станныц мемлекетпк тiлi - казак тiлiндегi салалык терминдердi калыптастыру жэне оларды зацнамалык актiлерде колдану, бiрiздiлiктi сактау бYгiнгi ^ннщ eзектi мэселелершщ бiрi болып табылады. Ше-рубай ^урманбайулы «¥лттык терминкор калыптастырудыц алаш кезещ жэне казiрri казак терминологиясы» макаласында: «^аз1рп колданысымыздагы казак терминологиясы, гылым тiлi бiр кYнде калыптаса калган жок. Ол езшщ калыптасу тарихында бiрнеше кезецдерден eттi. Ел eмiрiнде болган елеулi eзгерiстерге байланысты 90-жылда-ры казак терминологиясы дамуыныц жаца кезещ басталды» [2], - деп айтып еткендей, ^азакстан тэуелсiздiгiн алганнан кейiн 1995 жылгы 30 тамыздагы республикалык ре-ферендумда ^азакстан Республикасыныц Конституциясы кабылданып, сан гасырлык тарихы бар казак тiлiне мемлекеттiк тш мэртебесi берiлдi. Ал 1997 жылгы 11 шшдеде «^азакстан Республикасындагы тiлдер тура-лы» Зац, 1998 жылгы 21 сэуiрде «^азакстан Республикасы Yкiметiнiц жанындагы Республикалык терминология комиссиясы туралы» каулы кабылданып, казак термино-логиясы дамудыц жаца кезещне етш, улттык терминология мэселесше аса мэн берше ба-стады.
^азакстан Республикасыныц технологиялык жэне инфракурылымдык тургыдан
дамуы терминдердi калыптастыруга тыц серпiн берiп, жаца угымдар, жаца тер-миндер пайда болды. Кeбiне орыс тiлiнен енген терминологиялык атаулар казак тiлiне мYмкiндiгiнше аударылып, аударуга келмейтiн сeздердiц магынасы сакталып, грамматикалык формасы жагынан казак тшнщ ерекшелiктерiне бейiмделiп пайда-ланылды, сондай-ак тiлiмiзде бар байыргы лексика непзге алынып та терминдер жасал-ды. Орыс тiлi аркылы тiлiмiзге енген дYние жYзiндегi тiлдердiц кепшшшне ортак кейбiр терминдер орыс тшндеп калпы сакталып алынды.
Жалпы терминология Yздiксiз дамып отыратын сала. Толассыз туындап жаткан терминологиялык угымдарга казак тшндеп баламасы берiлiп, казак лексикологиясы жаца терминдермен толыгып отырады. Бiрi сездш корымызга тез сiцiсiп кетсе, ендi бiрi колданыс таппай, тiлiмiзде турактай алмай, пайдаланудан шыгып калып жата-ды. Мысалга: брокер - делдал (1993 ж.), саммит - бас косу (1995 ж.), монополист - алпауыт (2000 ж.), диета - емдем (1995 ж.), акт - кеам (2000 ж.), штраф - айып (2000 ж.), коррупция - кунпарлык (2000 ж.), препарат (хим.) - зерттелп (2006 ж.), кредитор - кредиттеушi (2000 ж.), резервуар - эу^ деп бектлш, кешнп жылдары кайта каралып, акт - акт, диета - диета, штраф - айыппул, коррупция - сыбайлас жемкорлык, резервуар - резервуар болып бектлген екен. Ал «досье» термиш 2016 жылы «деректеме» деп бекiтiлген, алайда зацнамалык актшерде сэттi шыккан «дерек-нама» баламасы колданылады. Жогарыда мысал келтiрiлген сездердщ iшiндегi резервуар терминiне балама болган, жергшкп жерде колданылатын кене атау «эугг» - су сактайтын жерден казылган шуцкыр [3, 94-б.], ал резервуар - суйык заттар мен газдар-ды сактайтын Yлкен ыдыс [3, 689-б.] дегендi бiлдiредi. Сондыктан болар, бул термин кайта каралып, бекiтiлген.
Гылым мен техниканыц алуан тYрi са-
ласында цолданылатын терминдер белгш бiр гылыми негiздерге CYЙенiп жасалып отырады. Гылыми бшмнщ артуы термин жасауга непз болатын угымды басцаша тYсiнуге алып келедi. Сeйтiп бурынгы терминдер цайта царалады, жацартылып, жаца мазмунга ие болады.
Дегенмен де, цазац тшнде цазiрri мазмунын толыц аша алмайтын терминдер де кездеседi. Соньщ бiрi пошта саласын-да цолданылатын «посылка» термиш. 2005 жылы терминология комиссиясы «сауцат» деп бекiтiп, терминдер жинагына енгiзген бул терминге цазац тшнщ тYсiндiрме сeздiгiнде мынадай аныцтама берiледi: «сауцат - бiр жацтан заттай жiберiлген сэлемдеме» [3, 716-б.]. Ал С.И. Ожеговтщ тYсiндiрме сездшнде «посылка - вещь, посланная в упаковке» деп аныцтама берiледi [4, 401-б.].
«Пошта туралы» 2016 жылгы 9 сэуiрдегi № 498^ ^азацстан Республикасыныц Зацында бул угымга: «посылка - регистрируемое почтовое отправление с вещами, предметами и товарами, размеры, масса и упаковка которого предусмотрены в соответствии с правилами предоставления услуг почтовой связи» деп, тшсшше цазацша нусцасында: «жiберiлiм - мeлшерi, массасы жэне буып-тYЮ тэсiлi пошта байланысыныц керсетшетш цызметтерiн усыну цагидаларына сэйкес кезделген, нэрселер, заттар мен тауарлар салынган тiркелетiн пошта жeнелтiлiмi»1 деп аныцтама бершедь Байцаганымыздай, «посылка» сeзi Зацда «жiберiлiм» деп цолданылган. Ал терминология комиссиясыныц 2005 жылгы отыры-сында «рассылка» терминi «ж1бершм» деп бекiтiлген. Ягни, екi термин де «жбершм» деп алынган.
Осы туста пошта саласында «жeнелтiлiм» (отправление) термиш де барын айта кету керек. Орысша-цазацша сeздiкке CYЙенсек: Отправление. 1. (эрекет) жYPу, кету, жiберу, жiберiлу; ~е поезда поездыц жYPуi; 2. (почтовое) жeнелтiлiм жiберу. [7, 587-б.]. Мысал келтiрейiк, 1) При отправке посылок клиенты должны учитывать ряд ограничений по весу, габаритам и содержимому почтового отправления; 2) Посылкой можно отправить вещи по Казахстану и за границу. Сэйкесшше цазац тшнде: 1) Жiберiлiмдi жeнелту кезiнде клиенттер пошта жeнелтiлiмiнiц салмагы, габаритi жэне iшiне салынган зат бойынша бiрцатар шектеулердi ескерулерi керек; 2) ^азацстан бойынша жэне шетелге жiберiлiммен заттар жeнелтуге болады. Мысалдан кeргенiмiздей,
цазац тiлiнде белгш 6ip грамматикалыц магына Yстейтiн, етютштен зат eciM ту-дыратын журнацтар арцылы заттанып, синтетикалыц тэсiлмен жасалган жiберiлiм (посылка) мен жeнелтiлiм (отправление) термиш цазац тшнде сейлемде цатар келсе жацылыстыц тудырады. Эйткенi, бул сездер айтылуы эртYрлi, бiрац магынасы бiрдей «женелту, жiберу» деген синоним сездерден жасалган.
Ал ^азацстан Республикасыныц ¥лттыц пошта операторы болып табылатын «^азпошта» акционерлiк цогамында цазац тшнщ тYсiндiрме сeздiгiнде «бiреу арцылы берш жiберген сыбага, сэлем-сауцат» деп аныцтама бершген [3, 719-б.] «сэлемдеме» сeзi цолданылады. Ецбекп уйымдастыру мен ешмдшкп арттыру мацсатында жаца бизнес-модельдер енпзшп, жаца фор-матта ашылган, eзiне-eзi цызмет керсету цагидаты бойынша жумыс iстейтiн ^азпошта супермаркеттерiнiц (супермаркет посылок) мацдайшаларына «сэлемдемелер супермаркет!» деп жазылган. Аталган орын-да аз кеп уацыт жумсамай, пошта арцылы зат жiбере аласыз немесе азге ж1берген затты ала аласыз. Ол туыстарыцыз берiп жiберген сыйлыц болуы мYмкiн не болма-са езщз интернет желiсi арцылы тапсырыс берiп, сатып алган зат болуы мYмкiн. Мунда кeпшiлiгi интернет арцылы тапсырыс берген заттарын алып жатады. Сондыцтан ин-тернеттен сатып алынган, пошта цызмет арцылы жетюзшген зат «сэлемдеме» бола алмайды. Кезшде бул угымга осы атау сэйкес келгенмен, гылым мен техниканыц дамуына байланысты угымы кецейген бул терминге осы атау дэл балама болып табыл-майды.
Тш мамандары мен терминтану-шылардыц кeпшiлiгiнiц ецбектерiнде атап керсетшп жYрген терминге цойылатын негiзгi талаптар:
1) терминнщ бiрмаFыналылыFы;
2) термин маFынасыныц дэлдiгi;
3) терминнiц цысцаль^ы немесе ыцшамдыFы;
4) терминнiц тшдеп сезжасам зацдылыцтарына сэйкес келуi;
5) терминнщ туынды сез жасауFа цолайлы болуы;
6) терминде эмоционалдыц пен экспрессиялыцтыц болмауы;
7) эстетикалыц талаптарFа сай келуi болып табылады [6, 36-38-б.].
Аталып еткендей, терминге цойылатын талаптардыц бiрi маFына дэлдш болса, терминология комиссиясы бекггпеген, пошта
1 «Пошта туралы» 2016 жылгы 9 сэуiрдегi Цазацстан Республикасыныц № 498-V Зацыныц 1-бабы // http://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z1600000498// 07.02.2018 ж. жагдай бойынша.
саласында жатык сез ретiнде колданылып жYрген «сэлемдеме» ce3i терминнщ дефи-нициясын накты жэне толы; бере алмай-ды. Пошта кызметiн пайдаланушылардыц кeпшiлiгi карапайым халы; не болмаса казак T^i азаматтар деген куннщ eзiнде 6ip окыган адамга бул тiркес тYсiнiксiз, жацылтпаш сиякты болып кeрiнедi. Буны сол салада жумыс iстейтiн, сол терминдi колданып жYрген мамандар гана бiрден ай-ыра алуы мYмкiн. Экiнiшке орай, кейбiр терминдер кейде осылай бiржакты каралады.
Осы орайда айта кететш бiр жайт: пошта терминдершщ жэне пошта кызметтерi саласында колданылатын сез тркестершщ казакша-орысша жэне орысша-казакша сeздiгiнде: сэлемдеме, саукат, сэлем-саукат [5, 861-б.] деп берiлген «посылка» шзшщ «сэлем-саукат» деген нускасы «передача» терминше жаксы балама болады. Мэселен: принести больному передачу — ауруга сэлем-саукат экелу.
Саланыц мiндеттерiн шешу Yшiн кажет болатын касиеттерiне байланысты осындай терминдердщ мазмуны эрбiр салада эртYрлi айкындалады. Тшдеп шздердщ кeпшiлiгiне кeпмаFыналылык (полисемия) тэн болса, ал терминологияда бiр шзге немесе сeз тiркесiне бiр Fана тYсiнiк сэйкес келуi, ар-найы дефинициясы болуы, негiзiнен, жал-пы есiм болып, атауыштык кызмет етуi ке-рек. Терминдi не уFымды сeзбен белгiлеу кезiнде eзге уFымдардан ажырататын уFымы нактылануFа, терминнщ дефинициясы дэл болуFа тиiс. Терминнщ дефинициясы дэл берiлмесе, онда уFымньщ мазмуны да толык ашылмай калады. Сондай-ак, термин маFынасыныц накты берiлмеуi мэтшнщ коммуникативтiк функциясыныц бурмалануына алып келедi.
Осылайша, казак тшшде баламасын таба алмай зацнамалык актшерде эртYрлi колданылып жYрген терминдер бар. Мы-салы: ^азакстан Республикасы Акпарат жэне коммуникациялар министрiнiц 2016 25 шiлдедегi №57 буйрыFымен бектлген Пошта операторларыныц атау-лы курылFыларды колдану каFидаларында2 жэне ^азакстан Республикасы Акпарат
жэне коммуникациялар министршщ 2016 29 кыркYЙектегi №179 буйры^ымен бекiтiлген Пошта тeлемiнiц мемлекеттiк белгшерш жэне филателиялык eнiмдi шыFару, eткiзу каFидаларында3 бiрiздiлiк сакталмай жэне терминнщ саладаFы негiзгi маFынасын жете тYсiнбеушiлiктен, «гашение» терминi eшiру, eтеу, бастыру, арнайы белгi соFу деп бiрнеше нускада берiлген. Сонымен бiрге «старатель» жэне «старательство» терминдерш де айта кетуге болады. 0з бетiмен алтын iздейтiн адам дегендi бiлдiретiн «старатель» жэне алтын iздеушiлер кэсiбi болып табылатын «старательство» термиш 2017 жылы бекiтiлген ^азакстан Республикасыныц «Жер койнауы жэне жер койнауын пайдалану туралы» кодексiнде жэне «Салык жэне бюджетке тeленетiн баска да мшдетп тeлемдер ту-ралы» кодексiнде (Салык кодексi)4 «кен iздеушi», сэйкесiнше «кен iздеушiлiк» деп жалпы алыныпты. Кодекстерде бул уFымдарFа аныктама берiлмегендiктен, бул термин накты алтына не баFалы тастарFа катысты ма элде жалпы кен атаулы^а катысты ма, ол жаFы тYсiнiксiз болып тур. Сондай-ак, «поставка» жэне «доставка» терминшщ де аражiгi ажыратылмай, «жеткiзiлiм» деп колданылып жYр.
Будан баска, тiлiмiзде эртYрлi колданылып жYрген терминдер кeптеп кездеседi. Мысалы: темiржол саласындаFы «беспересадочные вагоны» деген термин нормативтш кукыктык актiлерде тiкелей катынайтын вагондар, ауысып отырмайтын вагондар, ауысып мшбейтш вагондар, жол-да токтамайтын вагондар деп тYрлi алынып жYр. Ал орысша-казакша сeздiкте: «беспере-садочн//ый,-ая, -ое ж.-д. жолда кiдiрмейтiн; ~ое сообщение жолда токтамайтын катынас» [7, 50-б.] деп берiледi. Сонымен катар 2016 жылы терминология комиссиясы «окыс окиFа» деп бекiтiп берген «инцидент» термиш 2017 жылы бектлген зацнамалык актшерде «окыс окша», «тосын окша», «инцидент» деген Yш нускада кездеседь
Осы тэрiздi терминдердi бiрiздендiру та-лаптарын сактау зацнама мэтшш жетiлдiру шарттарыныц бiрi болып табылады. Бiрак
2 Казацстан Республикасы Ацпарат жэне коммуникациялар министршщ 2016 жылгы 25 шiлдедегi № 57 буйрыгымен бектшген Пошта операторларыныц атаулы цурылгыларды цолдану цагидаларътъщ 2-тармагы жэне 3-тармагы //http://adilet.zan.kz/kaz/docs/V1600014154// 07.02.20l8 ж. жагдай бойынша.
3 Казацстан Республикасы Ацпарат жэне коммуникациялар министрiнiц 2016 жылгы 29 цыркYйектегi № 179 буйрыгымен бектшген Пошта твлемiнiц мемлекеттiк белгшерш жэне филателиялыц внiмдi шыгару, втшзу цагидаларыныц 3-тармагы жэне 15-тармагы // http://adilet.zan.kz/kaz/docs/V1600014377// 07.02.2018 ж. жагдай бойынша.
4 «Жер цойнауы жэне жер цойнауын пайдалану туралы» 2017 жылгы 27 желтоцсандагы № 125-VI Казацстан Республикасыныц Кодека // http://adilet.zan.kz/kaz/docs/K1700000125// 07.02.2018 ж. жагдай бой-ынша.
5 «Салыц жэне бюджетке твленетiн басца да мiндеттi твлемдер туралы» 2017 жылгы 25 желтоцсандагы № 120-VIКРЗ Казацстан Республикасыныц Кодекстц (Салыц кодексi) 724-727-бабы // http://adilet.zan.kz/kaz/docs/K1700000120// 07.02.2018 ж. жагдай бойынша.
зац жобаларын эзiрлеу кезшде терминдердi пайдалануда бiрiздiлiк сацталмай жатады. Осындай олцылыцтарды болдырмау Yшiн терминдердi бiрiздендiру мэселесш шешу терминдердiц коммуникативтiк тиiмдiлiгiн арттыруFа септiгiн тигiзетiн болады эрi терминдер бiрiздiлiк жYЙесiне тYсетiн болса, зацнамалыц актшердеп ацпаратты цабылдау жэне беру элдецайда оцай болады. Сол Yшiн терминдердi тYсiнуде жэне OFан тYсiнiк бе-руде болатын мундай айырмашылыцтарды негiзгi тiлдiк практика саласында, яFни терминнiц цолданылу саласында жою керек. Кемшiн тустарды ескере отырып, сала мамандарыныц белсене атсалысуымен кейбiр терминдердi элi де жетiлдiру цажет.
^азацстан Республикасы Президентiнiц 2011 жылFы 29 маусымдаFы № 110 ЖарлыFымен бектлген ^азацстан Ре-спубликасында тiлдердi дамыту мен цолданудыц 2011-2020 жылдарFа арналFан мемлекеттiк баFдарламасында «^азац терми-нологиясын жYЙелеу жeнiндегi жаца талап-тарды эзiрлеу, терминдердi жэне атауларды непзп цаFидаларFа, цазац тiлiнiц жазу нор-маларына сэйкес ретке келтiру жумыстары цажеттi шаралар болып есептеледi. АталFан жумыс элемдiк тэжiрибенi, ту-ыстас тiлдердiц Yлгiлерiн, халыцаралыц терминдердi жэне терминологиялыц ата-уларды пайдалану арцылы, сондай-ац жацадан бекiтiлген терминдердi буцаралыц ацпарат цуралдарында пайдалану жишгше турацты мониторинг жасау жаFдайында жYргiзiлуге тиiс»6 деп кeрсетiлгендей, аталFан терминдердщ баламасын царастыру кезiнде сeздiц шы^у тeркiнiн зерделей отырып, аударуFа келетiнiн аударып не болмаса терминдердi тiлiмiзге ыцFайлап пайдаланFан
жен.
Кейде цазац тшнде баламасы табылмаFан не болмаса аныц берiлмеген терминдер зацнамада сэтп аудармамен берiлiп жатады. Демек, цазац тшнде кейбiр терминдердi цалыптастыруда зацнаманыц да атцарар рeлi аз емес. ^азацстан Республикасы Зацнама институтыныц Лингвистика орталыFы терминдердi жетiлдiру бойынша жYЙелi жумыс атцарады. Терминдердi бiрiздендiру мацсатында зацнамада цолданылFан терминдерге мониторинг жYргiзiлiп, саралаетан терминдердiц дурыс баламасы цурастырушысы Зацнама институтыныц жетекшi Fылыми цызметкерi М.А. Айымбетов болып табылатын «Зацнама терминдершщ цазацша-орысша, орысша-цазацша сeздiгiнiц» кезект басылы-мына енгiзiп отырады.
Дорыта келгенде, термин жасау, терминологиялыц цорды толыцтыру жэне терминологиялыц лексиканы бiрiздендiру жeнiндегi мiндет eзектi болып цала береди Термин жасау кеп iзденiстi, шеберлiктi цажет ететiн, ете кYPделi жумыс болып табылатындыцтан, «сала терминдерш сол саланыц уFымдар жYЙесi мен улттыц тiлiн жетiк бшетщ сондай-ац оны шебер пайда-лана да алатын кэсiби мамандар жасайтын болса, оларды кэнiгi Fалымдар тш CYЗгiсiнен eткiзiп барып, бекiтiп отырса, цуба-цуп болар едi» [8] деп ойлаймыз. Сонымен цатар кейбiр терминдердi бiр саралап, CYЗгiден eткiзiп отыру, терминдердiц бiрiздi цолданылуына цол жетюзу мацсатында артыц синонимдердi, терминдердiц маFынасындаFы жэне жазылуындаFы, эркелкi оцылуындаFы цайшылыцтарды жою цажет деп пайымдаймыз.
ЭДЕБИЕТТЕР
1. Казацстан Республикасыныц Президент1 Н. Назарбаевтыц 2018 жылгы 10 цацтардагы «Терттш1 енеркэсттт революция жагдайындагы дамудыц жаца мYмкiндiктерi» атты Казахстан халцына Жолдауы // http://adilet.zan.kz/kaz/docs/ K1800002018//07.02.2018 ж. жагдай бойынша.
2. Крманбайулы Ш. ¥лттыц терминцор цалыптастырудыц алаш кезец жэне цазiргi цазац терминологиясы //http://termincom.kz/articles/?id=4 // 08.02.2018 ж. жагдай бойын-ша.
3. Казац тшнщ тYсiндiрме сездт/Жалпы редакциясын басцарган Т.Жанузацов. - Ал-маты: Дайк-Пресс, 2008. - 968 б.
4. Ожегов С.И. Словарь русского языка / Под общ. ред. проф. Л.И. Скворцова. - 24-е изд., испр. -М.: Оникс: Мир и Образование, 2008. - 640 с.
5. Рацымжанулы Т.С. Пошта терминдершщ жэне пошта цызметтерi саласында цолданылатын сез тiркестерiнiц цазацша-орысша жэне орысша-цазацша сездт. - Алма-ты: Ой-Сана, 2013. - 1152 б.
6 «Казацстан Республикасында т1лдерд1 дамыту мен цолданудыц 2011-2020 жылдарга арналган мемлекеттж багдарламасы туралы» Казацстан Республикасы Президенттщ 2011 жылгы 29 маусымдагы № 110Жарлыгы //http://adilet.zan.kz/kaz/docs/U1100000110// 07.02.2018 ж. жагдай бойынша.
6. Курманбайулы Ш. Терминтану: оцу цуралы. - Астана, 2009. - 160 б.
7. Орысша-цазацша сездт / Н.Т. Сауранбаев, F.F. Мусабаев, Ш.Ш. Сарыбаевтыц жалпы ред., ецделт, толыцт. Yшiншiрет басылуы. - Алматы: Дайк-Пресс, 2005. - 1152 б.
8. Кендiрбекулы А. Тш бураган терминдер // Ана тш. 2012 .5 шыде // http://anatili. kazgazeta.kz/?p=986// 07.02.2018 ж. жагдай бойынша.
REFERENCES
L^azaystan Respublikasynyц Prezidenti N. Nazarbaevtyц 2018 zhylzy 10 ^a^ardasy «Tertinshi enerkdsiptik revoljucija zhazdajyndasy damudyц zhaцa mymkindikteri» atty Kaza^stan hal^ynaZholdauy //http://adilet.zan.kz/kaz/docs/K1800002018//07.02.2018zh. zhasdaj bojynsha.
2.Kyrmanbajyly Sh. ¥lttyц termin^r цalyptastyrudyц alash kezeщ zhdne ^azirgi ^azaц terminologijasy //http://termincom.kz/articles/?id=4 // 08.02.2018 zh. zhasdaj bojynsha.
3.Кющ йМтц tYsindirme sezdigi/ Zhalpy redakcijasyn basцarгan T.Zhanyza^v. - Almaty: Dajk-Press, 2008. - 968 b.
4.Ozhegov S.I. Slovar' russkogo jazyka /Podobshh. red. prof. L.I. Skvorcova. - 24-e izd., ispr. - M.: Oniks: Mir i Obrazovanie, 2008. - 640 s.
5.Ra^ymzhanyly T.S. Poshta terminderinщ zhdne poshta цуzmetteri salasynda цаldanylatyn sez tirkesterinщ цazaцsha-oryssha zhdne oryssha^aza^ha sezdigi. - Almaty: Oj-Sana, 2013. -1152 b.
6.Kyrmanbajyly Sh. Termintanu: o^u цуraly. - Astana, 2009. - 160 b. 7.Oryssha-цazaцsha sezdik / N.T. Sauranbaev, F.F. Mysabaev, Sh.Sh. Sarybaevtyц zhalpy red.,
e^elip, tolyц1 Yshinshi ret basyluy. - Almaty: Dajk-Press, 2005. - 1152 b.
8.Kendirbekyly A. Til byrasan terminder //Ana tili. 2012 .5 shilde // http://anatili.kazgazeta. kz/?p=986// 07.02.2018 zh. zhasdaj bojynsha.
ЭОЖ 81" 25:005.336.3
ЗАЦНАМАДАГЫ ТЕРМИНДЕР МЭСЕЛЕС1 Жанар Сэндiбекrçызы Н¥рFалиева
КР Зацнама институты Лингвистика орталыгыныц НКА жэне халыцаралыц шарттар жобаларына гылыми лингвистикалыцсараптама секторыныц ага гылыми цызметкерi,Астана ц., Казацстан Республикасы; e-mail:zhanar. [email protected]
TYÜiu свздер: ты; термин; зацнама; цуцыц; терминдердi бiрiздендiру.
Аннотация. Мацала улттыц зацнама сапасына, зацнама саласындагы ты жэне термин жасау мэселелерiне, термин цорыныц цалыптасуына арналган. Мацала мазмунына царай ею тацырыпшага бвлiнiп алынган. Бiрiншi тацырып бойынша, шет тшнен цазац тшне аударылатын терминдердщ жай-кYйi,бiрнеше жылдан берi тiлiмiзге ент, сщст кеткен шет тш терминдершщ бэрт бiрдей аудару мтдет емес екет туралы айтыла келт, Елбасы Нурсултан Назарбаевтыц Казацстан халцына биылгы Жолдауында айтцан свзi цитата реттде келтiрiледi. Эрi царай мэселенщ негiзгi взегт,свздщ бэрi термин бола бермейттдтн баяндап, оны шешу жолдары царастырылады, цазац ултыныц терминдер тарихын кезец-кезецге бвлт зерттеу керектт жайлы усынысын айтады.
Мацаланыц екiншi бвлтнде терминдер мен свздердi бiрiздiлiкке келтiру, зацнамадагы терминдердщ цолданылуы, цазац жэне орыс тiлдерiндегi зац мэттдертщ дурыс ауда-рылу мэселеЫ свз болады.Казацстан Республикасыныц зацдарынан, Кодекстен мысалдар келтiрiлiп, цате аударылган терминдер мен свйлемдердщ дурыс аударылу нусцасын алга тартады. Казац жэне орыс тiлдерiндегi зац мэттдертде зац техникасы ерекшелттертщ сацтала бермейттдтн тыге тиек етедi.Автор сонымен бiрге, зацнамага iргелi зерттеу ЖYргiзiп, мысал келтiрумен гана шектелмей, 2015-2016 жылдарга дейт жарыцца шыццан орфографиялыц, терминологиялыц свздiктердi тагы бiррет цайта шолу жасап, сурыптау цажет дейдi. Сондай-ац эрбiр свз бiрлiгiнiц мэтiндегi цолданылу ерекшелтне, оныц цуцыцтыц нормамен магыналыц Yйлестiгiне егжей-тегжелi зер салу Yшiн шыгармашылыц квзцарастыц керекттн,улттыц зацнаманы цалыптастыруда терминдер мэселест шешу ^н тэртiбiндегi межелi w екендтнайтады.
