CC BY
43шщен зац жобасын эзiрлеушшщ eзi жасаган мэтiнiн баска тургыдан керу киын, бул жерде эдеби туындымен сиякты, жазушы жацылы-суы мYмкiн - ез кателерш кере бермейд^ тэжiрибелi редактордыц кeмегi керек. Ал зацдар тек кэсiби зацгерлерге гана емес, бар-лык азаматтар Yшiн тYсiнiктi эрi колжетiмдi болуга тшс.
Сол себептi зацнамалык актiлер жобала-рын ресiмдеудiц бiрiздiлiгiн сактаган жэне олардыц тiлi мен мэнерiн жетiлдiрген мацы-зды. Тужырымдар мен пайдаланылатын тiл оларды тYсiнуге гана емес, Н^А тиiмдi пайда-ланудыц жолы болып табылады.
Лингвистика орталыгыныц сарапшылары Жаргыга сэйкес орыс жэне казак тшдершдеп мэтiндердiц тещупнускалылыгын гана тексе-редi.
Мэтшдер тещупнускалылыгын тексе-
ру барысында сарапшылар лингвистикалык сараптаманьщ мiндеттерi туралы умытпа-уы кажет, олар мысалы: сездер мен сейлем-дердi; кужат мэтiнiн xy^^^^ mymkíh жолда-рын аныктап, онъщ ережелерш; магынасын аныктау Yшiн кез келген мэтшдц баска тер-миндермен уксастыгын не айырмашылыгын аныктау Yшiн тYрлi терминдердi жэне т.б. тYсiндiру жэне магынасын ашу.
Жан-жакты тiлдiк талдау туралы, эрине, умытпаган жен (морфологиялык, стилистика-лык, лексикалык жэне т.с.с.).
Жогарыда жазылганнъщ негiзiнде гылыми лингвистикалык сараптаманы еткiзу кезiнде кемшшктердщ болуына жол бермейтiн д^рыс тетiктi ойластырган жэне жогарыда керсетш-ген проблемаларды эзiрлеушiлердщ есепке алуы Yшiн мшдетп тYPде керсеткен мацызды деп есептеймiз.
ЭДЕБИЕТ
1. Цазацстан Республикасыныц Президентi Н. Назарбаевтъщ 2018 жылгы 10 цацтардагы «Тврт1нш1 внеркэсттт революция жагдайындагы дамудыц жаца MYMKiHdiKmepi» атты казацстан халцына Жолдауы // http://adilet.zan.kz/kaz/docs/K1800002018// 27.09.2018 ж. жагдай бой-ынша.
REFERENCES
1. State of the Nation Address by the President of the Republic of Kazakhstan N.Nazarbayev, january 10, 2018 New opportunities under the fourth industrial revolution // http://adilet.zan.kz/kaz/docs/ K1800002018//as at 27 september 2018.
УДК 340.113
ТЕРМИНДЕРД1 Б1Р1ЗДЕНД1РУ - УАЦЫТ ТАЛАБЫ
Ай^л Кебейсш^ызы Махамбетова
Казацстан Республикасыныц Зацнама институты Лингвистика орталыгы НКА жэне халыцаралъщ шарттар жобаларыныц гылыми лингвистикалыц сараптамасы секторыныц гылыми цызметкерi, цщыц магистрi; Астана ц., Казацстан Республикасы; e-mail: [email protected]
^ымбат Эбшкайыркызы Айнабаева
Казацстан Республикасыныц Зацнама институты Лингвистика орталыгы НКА жэне халыцаралыц шарттар жобаларыныц гылыми лингвистикалыц сараптамасы секторыныц кiшi гылыми цызметкерi; Астана ц., Казацстан Республикасы; e-mail: [email protected]
Tyüíh сездер: аударма; к1рме сездер; терминология; терминдер; зацнама; Кодекс.
Аннотация. Tin бiлiмiнiц цай саласын алсац та, терминология мэселеа езектi мэсе-лелердщ бiрi болып отыр. Арнаулы угымдардыц атаулары мен терминдерi, угымдар ЖYйесi арнайы зерттеудi цажет етедi. Ттдщ лексикалыц ерекшетктерт айцындаган кезде, терминологиялыц ЖYйе шецберiндегi угымдар ЖYйесi мен оныц сипаты тinдiк нормаларга талдау керектшн керсетти
Казац терминологиясындагы халыцаралыц терминдердщ цалыптасуы, шыгу тарихы жэне оныц тYрnерi гылыми угымдарды бinдiру болып табылады. Мацалада юрме сез-
дердг цолданганда немесе оларды цазац тшне аударганда этимологиялыц mYnHesi3i, се-мантикалыц мазмуны, грамматикалыц цурылымы бойынша, сондай-ац басца тiлдердегi баламаларына цатысты мзселелер зерттелдi spi талданды.
Халыцаралыц цужаттарда цолданылатын зац терминдертщ цалъттасуындагы аударманыц мацызы зор. Зац лингвистикасына, зац терминдерШц мемлекеттж ттде дурыс цолданылуына, лексикалыц нормасыныц цуцыцтыц нормамен взара Yйлесуiне цатысты жан-жацты ацпараттар беpiлдi. Зацныц цуцыцтыц мазмуныныц тYсiнiктi эpi нацты болуы терминдердщ мемлекеттж тiлiмiздегi дурыс аудармасымен де, зацнама лингвистикасыныц терминологиялыц сипатымен де взара байланысты.
Жаца теpминдеpдi енгiзу процеЫ цазац тш терминологиясыныц жзне ттдж мзде-ниет нормаларыныц, ягни цолданыс зацдылыцтарыныц одан эpi дамуын эpi жацгыруын цажет етедi. Ттдж нормалардыц цалыптасуы мен турацталуы туралы мэлiметтеp, сондай-ац царалып отырган мзселе аясында басца да проблемалар сараланды.
Елiмiзде терминологияны одан spi жетiлдipу мен белгл бip ЖYйеге келтipу Yшiн квцт бвлтуде spi нацты цадамдар жасала тYсуде. K,азipгi уацытта терминология жандана тYсуде spi арнаулы салалар да взтдж жаца атауларына ие болуда.
Терминологиядагы бipiздiлiк негiзi зац терминдертщ мемлекеттт ттде дурыс тYзiлуiнен, ягни оныц лексикалыц нормасыныц цуцыцтыц нормамен взара Yйлесуiнен басталуы тшс. Терминологияныц взшдж дамуы мен цалыптасуы бар. Оны цогам вмipiн-де болып жатцан саяси — экономикалыц, рухани — мздени, тарихи - злеуметтж взгерi-стермен байланысы бар десек цате айтпаган болар едк. Казац терминологиясыныц даму тарихы мзселесте тоцталган галымдардыц пiкipлеpi де назардан тыс цалмады.
УНИФИКАЦИЯ ТЕРМИНОВ - ТРЕБОВАНИЕ ВРЕМЕНИ Махамбетова Айгуль Кобейсиновна
Научный сотрудник сектора научно-лингвистической экспертизы НПА и международных договоров Центра лингвистики Института законодательства Республики Казахстан, магистр права; г. Астана, Республика Казахстан; e-mail: [email protected]
Айнабаева Кымбат Абилхайровна
Младший научный сотрудник сектора научно-лингвистической экспертизы НПА и международных договоров Центра лингвистики Института законодательства Республики Казахстан; г. Астана, Республика Казахстан; e-mail: [email protected]
Ключевые слова: перевод; заимствованные слова; терминология; термины; законодательство; Кодекс.
Аннотация. Для любой отрасли языкознания вопрос терминологии является одним из актуальных. Наименования специальных понятий и терминов, система понятий требуют специального исследования. При выявлении лексических особенностей языка система и характеристика понятий в рамках терминологии указывают, что требуется анализ языковых норм.
Формирование международных терминов в казахской терминологии, история происхождения и его виды проявляются в отражениях научных понятий. В статье при применении заимствованных слов или переводе на казахский язык исследованы и проанализированы вопросы по этимологической основе, семантическому содержанию, грамматической структуре терминов, а также касательно альтернатив в других языках.
На сегодняшний день роль перевода в формировании юридических терминов, применяемых в международных документах, является актуальным вопросом. Предоставлена всесторонняя информация относительно юридической лингвистики, правильного применения юридических терминов в государственном языке, взаимосочетания лексической нормы с правовой. Ясность и конкретность правового содержания закона взаимосвязаны и с правильным переводом терминов на государственный язык, и с терминологической спецификой юридической лингвистики.
Процесс внедрения новых терминов требует дальнейшего развития и модернизации терминологии казахского языка и норм культуры речи, следовательно, правомерности применения. Проанализированы сведения о формировании и стабилизации языковых норм, также другие вопросы в рамках рассматриваемой проблемы.
В стране уделяется внимание и предпринимаются конкретные шаги для дальнейшего совершенствования и систематизации терминологии. На сегодняшний день терминология расширяется, и специальные отрасли дополняются собственными новыми наименованиями.
Основа унификации в терминологии должна начинаться с правильного формирования юридических терминов в государственном языке, взаимосочетания лексической нормы с правовой. Развитие и становление терминологии своеобразно. Мы не ошибемся, если скажем, что это связано с происходящими политико-экономическими, духовно-культурными, историко-социальными изменениями в общественной жизни. Не остались без внимания и мнения ученых, исследовавших вопросы истории развития казахской терминологии.
UNIFICATION OF TERMS - THE REQUIREMENT OF TIME Makhambetova Aigul Kobeysinovna
Researcher of the sector of scientific and linguistic expertise of normative legal act and international treaties of the Center for Linguistics of the Institute of Legislation of the Republic of Kazakhstan, Master of Law; Astana, Republic of Kazakhstan, e-mail: [email protected]
Ainabayeva Kymbat Abilkhairovna
Junior Researcher of the sector of scientific and linguistic expertise of normative legal act and international treaties of the Center for Linguistics of the Institute of Legislation of the Republic of Kazakhstan; Astana, Republic of Kazakhstan; e-mail: [email protected]
Keywords: translation, borrowed words; terminology; terms; legislation; Code.
Abstract. For any branch of linguistics the question of terminology is one of the most urgent. The titles of special definitions and terms, the system of definitions require special study. When identifying the lexicalfeatures of the language, the system and the description of definitions within the framework of terminology indicate that an analysis of language norms is required.
The formation of international terms in the Kazakh terminology, the history of origin and its types are appeared in the reflections of scientific definitions. In the article, when applying borrowed words or translating into Kazakh, questions on etymological basis, semantic content, grammatical structure of terms, as well as regarding alternatives in other languages, are analyzed.
Today, the role of translation in the formation of legal terms used in international documents is a pressing issue. Comprehensive information on legal linguistics, the correct use of legal terms in the state language, the combination of lexical norms and legal are provided. Clarity and concreteness of the legal content of the law are interrelated with the correct translation of terms into the state language and with the terminological specifics of legal linguistics.
The process of implementation of new terms requires further development and modernization of the terminology of the Kazakh language and the norms of the culture of speech, therefore, the legitimacy of the application. Information on the formation and stabilization of language norms, as well as other issues in the framework of the considering problem are analyzed.
State pays attention at and takes concrete steps to further improvement and systematization of terminology. Today, the terminology is expanding, and special branches are complemented by their own new titles.
The basis of unification in terminology should begin with the correct formation of legal terms in the state language and combination of the lexical norm with the legal one. The development and formation of terminology is peculiar. We will not be mistaken if we say that this is connected with the ongoing political, economic, spiritual, cultural, historical and social changes in public life. The opinions of scientists who studied the history of the development of Kazakh terminology are not passed over.
^азак терминологиясындагы басты мш-деттердщ 6ipi - гылыми угымды 6^ipy, сол аркылы гылымды дамыту. Терминдер арнайы мамандар мен галымдарга гана кажетп шарт-ты тацба емес. Шын мэшсшде терминдер шет тшдерден енгендштен емес, халы; тш непзш-
де жасалады. Хальщаральщ терминологияньщ болуы - тшмздщ байлыгын кeрсетерi аны;.
0з тшмздщ кыр-сырын жете бшу, мэн-магынасын, ^шш, элеуеттшшн тYсiнy кажет етшедь Шет тшдерден енген сездердщ езшдш ерекшелш бар. Мэселен, индика-
тов деген сездщ орысшасы - изъявительное, ал казакшасы - ашык рай деп аударылады. Нактырак айтканда, амал-эрекеттщ еткенде, казiрде жэне келешекте болу я болмауын бш-дiретiн негеативт грамматикалык дэреженi айтады. Сол сиякты локатив - местный падеж
- жатыс септш, сигнификат - обозночаемое
- тацбаланушы, гемогенный - однородный -бiртектi деген магынада аударылды.
Ресми кужаттарда ец жиi колданылатын сез тiркестерiн казакшага аударганда ал-дымен сездщ тYбiрiн тауып алып, содан кей-iн казак тш косымшалары жалгануы керек. «Орыс тшндеп «химико-технологический институт», «физико-географические процессы», «литолого-петрогрфические исследования» деген сез тiркестерi «химико-техно-логиялык институт», «физико-географиялык Yдерiстер», «литолого-петрографиялык зерт-теулер» емес, казак тшнщ зацдылыктарына сэйкес, «химикалык-технологиялык институт», «физикалык-географиялык YДерiстер», «литологиялык-петрографиялык зерттеулер» тYрiнде тэрж1малануы тиiс.» [1, 29-б.].
^азак терминологиясында шешiлмеген кYрмеуi кеп тYЙiндi мэселелер жетш артыла-ды. Тiлiмiзге араб-парсы, латын-грек, агыл-шын, француз, немiс жэне т.б. тшдерден орыс тiлi аркылы енгендiктен, орысшаланып кет-кен сездердi кездестiруге болады.
Галым Шерубай ^урманбайулы «тер-минологияныц калыптасуында шет тiлiнен енген сездердщ тYрлiше аударылуы лингвистикалык, психолингвистикалык тургыдан карастыру екен» дегендi айтады. Интерна-ционалдык сездер езге тшдщ катысуымен келiп, тiлдiк корымызга косылды. Ягни, бул сездер аударылмай сол ^йнде калган. Мэсе-лен, агылшын тiлiнен аударылган мына сездер: accumulator - аккумулятор, а1ра - альфа, dphabet- алфавит, сол сиякты атлас, атом, варваризм, катастрофа, бульдог хаос, фильм, элемент, фильм, минимум, философия [2, 67-б.].
Халыкаралык терминдер мен юрме сез-дердi колданганда немесе оларды казак тшне аударганда этимологиялык тYпнегiзiне, семан-тикалык мазмунына, грамматикалык курылы-мына, тYркi тiлдерiндегi баламаларына да мэн берген жен. Ангария, анклав, биоцид, депортация, де-факто тану, имплементация, нота, оптация, пролонгация, ратификация, цессия, экстрадиция сиякты сездердщ семантикалык мазмунына мэн берш керейiк.
Ангария - келш курамын, согыс макса-тында согысушы тараптыц аумагында жYр-ген бiреуiнiц пайдалануы деп тYсiндiрiледi. Анклав - бiр мемлекеттщ аумагыныц белiгi, биоцид - халыкаралык кылмыс жэне жаппай жоюды бiлдiрсе, депортация - тулганы баска мемлекетке мэжбYрлеп жер аудару магына-сында колданылады. Де-факто тану - ресми
тану, имплементация - халыкаралык кукыкты орындау Yшiн iшкi нормалардыц орындалуы болса, нота - дипломатиялык хат алмасу ку-жаты, оптация - азаматтык тацдау, пролонгация - халыкаралык шартты узарту, ратификация - халыкаралык шарттыц бекiтiлуi, цессия
- ею мемлекет арасындагы келiсiм, бiр мемлекеттщ eкiншi мемлекетке шекарасын беру^ экстрадиция - кылмыскeрдi устап беру деген магынада колданылып жYP [3, 5-32-б.].
Жогарыда айтылган кeйбiр сездердщ eндi этимологиялык тYпнeгiзiнe де токталып етей-iк. Мэселен, депортация сезшщ тYп теркшь не келсек, латынныц deportatio деген сезiнeн шыккан. ТYбiрi - депорт, аци] - журнак, я -аякталуы. Будан эрi deportation - апару, алып кету, куFын-CYрriнгe ушырату деген магына-ны бiлдiрeдi. Ал тYбiрi de деген сезге келед^ ягни, белiнудi, жоюды, бiр нэрсенщ болмауын жэне эрекеттщ аякталуы деген магынада кол-данылса, portare - жылжыту болып табыла-ды. Аталмыш сез венгр тiлiндe kitoloncolas, deportalas деп келсе, белорустар дэпартацья деп атайды.
Имплементация - тYбiрi «имплемент», «аци]» - журнак, «я» - аякталуы. Агылшын тшнде «implementation» - «орындау, жYзeгe асыру» деген магынаны бiлдiрeдi. Мундагы «implere» - «толтыру», «in» - «в + plere» -толтыру, толыктыру, «ple - peta» - «толыкты-ру, толык» деген сездерден шыккан. Агылшын тшнде «implementation», украин тшнде «имплементация» деп аударылады.
Оптация - «оп-та-ция» сезшщ тYбiрi -«опт», «аци]» - журнак, «я» - аякталуы.
М.Эуезовтыц терминологияга катысты пiкiрi «Тiл жэне эдебиет: кешепа мен 6y-гшпа» атты кiтапта былайша кeлтiрiлгeн: «Арменияда тек медицинаныц езiнeн гана калыптаскан атаулардыц саны 18 мыц боп-ты, правоныц атауларынан куралган сездш 13 мыц болып токталыпты. Ал Латвияда гылым-дык атаулардыц сездш 40 мыц сезден кура-лады», - деп жазганынан немесе «^азактан шыккан инженерлер, дэрiгeрлeр, биологтар, математиктер ез eцбeктeрiн ез тiлiндe жазып таратпауын немен актауга болады.» [4, 210-б.].
^азак тiлi терминология мэселес орыс тiлiнeн енген нусканыц басымдыгына ие. Тiлiмiздe кабылданган кiрмe сездер Кецес Yкiмeтi кeзiнeн бастап, дэл осы уакытка дей-iнгi кeзeцдi камтиды. Мэселен, пленка - Yл-дiрiк, колонизаторство - отаршылдык, патриот - отаншыл, федерация - курама, лекция
- дэрiс, поэма - дастан, методика - эдютеме деп колданылып жYр. Сол сиякты дипломатиялык терминологияныц да езiндiк багыты бар.
Сырткы саясат саласындагы терминдер колданылуыныц да казiргi тацда мацызы ерек-ше eкeнiн айта кету керек. Тэуелаздш алган жылдардан бастап жаца терминдер пайда
бола бастады. Елшшктердщ кужаттары мен хаттарында тYрлi н^скадагы терминдер кеп-теп кездеседi. Бул орайда галымдар сырткы саясат пен халыкаралык катынастар саласын-дагы терминдердi бiрiздендiрудщ кажетпгш алга тартады.
Филология гылымдарыныц докторы, профессор Шерубай ^урманбайулыныц осыган катысты айткан мынадай мэлiмдемесi бар: «^аз1рп терминтануда терминологияны бiрiздендiрудщ бес сатысы атап керсетiлiп жYр. Бiрiншi - белгiлi бiр тар мамандыктыц шецбершде бiрiздендiру; екiншi - сала шец-берiндегi бiрiздендiру; Yшiншi - накты бiр улт тшшц шецбершдеп бiрiздендiру; тертiншi - туыстас тшдер шецбершдеп бiрiздендiру; бесiншi - тшаралык, ултаралык бiрiздендiру; алтыншы - халыкаралык, бYкiл ортак термин-дерi бар тшдер арасындагы бар тiлдер ара-сындагы бiрiздендiру.» [5, 7-8 б.].
Орыс тiлi аркылы термин алмасу елiмiзде бурыннан келе жаткан терминология саласын-дагы курал кездершщ бiрi болып табылады. Сол себептен дипломатиялык терминдердщ тiлiмiзде орныккандарын колданыска енпзу колайлы болмак. Мысалы, «террор» сезi «лац-кеспк» деп аударылып жYр. Бул терминнщ тYпнускасына караганда, сездщ мэн-магына-сы бiршама ауыткып кеткеш байкалады. Бiр жагынан «террор» сезi саяси астары бар «кан-ды кылмыс» дегендi де бiлдiредi.
Бiр айта кетерлiгi дипломатия саласы -езшдш багыт-багдарымен ерекшеленетiн сала. Олай дейтш себебiмiз, халыкаралык терминдердщ кейбiрiн улттык зацнамада еш аударусыз калдыру, кеп жагдайда сапасыз ау-дарманыц болуынан сактайды.
Кейбiр галымдар халыкаралык тэж1рибе-ге CYЙене отырып, дипломатиялык терминдердщ аударылмайтынын алга тартады, бул дегенiмiз, саяси терминдердi колдану бары-сында сэйкессiздiктерге жол бермеу Yшiн сырткы саясат саласындагы терминдердi сол калпында беру кажет деген сез. Мэселен, референдум, оппозиция, депутат, Конституция, Сенат жэне т.б.
Iс-тэжiрибе керсеткендей халыкаралык катынас саласына катысты кужаттарды ауда-руды казак тшндеп мэтiн жYЙесiнде пайда-лану керек. Бул бiр жагынан дипломатиялык терминдердi аударуда киындык келтiрмейдi. Кейбiр сездердщ аударылмай, сол кYЙiнде ка-лып жататыны да бар: делегация, конвенция, декларация, конгресс, консорциум, ротация.
Зац терминдертщ калыптасуындагы ау-дарманыц релi мацызды. Халыкаралык ку-жаттарда кездесетiн терминдердiц бiрi «уголовное преступление» деген сез "пркеанщ сезбе-сез аудармасы «кылмыстык кылмыс» деп аударылады. Магынасы бойынша 2014 жылгы 4 шiлдедегi ^азакстан Республикасы-ныц ^ылмыстык-процеспк кодекс мэтшш-де бершген кылмыстык кудалау (айыптау) / уголовное преследование (обвинение)/, кылмыстык кукык бузушылык /уголовное правонарушение/, кылмыстык жазаланатын ю-эре-кет /уголовно-наказуемое деяние/ угымдары жакын келедi1. Бул жерде тура аударылганына караганда, магынасына карай аударган дурыс болады.
Зац лингвистикасы деген болады. Зац тер-миндершщ мемлекетпк тiлде дурыс тYзiлуiнен, ягни оныц лексикалык нормасыныц кукыктык нормамен езара YЙлесуiнен басталуы тиiс. Зацныц кукыктык мазмуныныц тYсiнiктi эрi накты болуы да осыган байланы-сты. Мемлекеттiк тiлiмiздегi баламасын жасау тэсш зацнама лингвистикасыныц терминоло-гиялык сипатын бiр кырынан танытады2.
^олданыстагы зацнамада кездесетш ау-дармаларга катысты темендепше мысалдар келтiрiп, оларды зерттеп, кейбiр сездердiц дурыс аудармаларын усынып керудi жен кердiк.
Бала асырап алу угымы магынасы жагынан «^й», «Жануя», «Туыстык» сиякты жалпы тYсiнiктермен байланысты. Yй - элем бейнесiнiц мацызды белшектершщ бiрi, адам турмыс-тiршiлiгiнiц бар саласын шогырлан-дыратын ерекше еркениет кещстш. Бала асырап алудыц басты мiндеттерiнiц бiрi баланы Yймен камту, оны отбасы элемiне косу болып табылады. Бала асырап алу адамныц <^шнщ» мэндi-маFыналы толыктырылуын калыпта-стыратын, оныц курамды керiнiсiн тYзетiн «Жануялы» болуын камтамасыз етедi.
О.Н. Зайкованыц «Усыновление как социокультурное явление» такырыбындаFы диссертациясында берiлген «усыновление» («бала асырап алу») терминшщ мэш мен шыFу тарихына шолу жасап етешк3.
«Усыновление» («бала асырап алу») терминшщ мэш мен шы^у тарихы осы сездiц «сын» («ул») жэне «явление» деген екi тYбiр-ден жасалFанын керсетедi. «Явление» сезi «осы, наFыз, шын, шынайы, шынында» деген маFынаны бiлдiретiн «явь» сезшен шыккан. Сол себептi бала асырап алу улды не кызды
1 2014 жылгы 4 ш1лдедег1 Цазацстан Республикасыныц Цылмыстъщ-процест1к кодекс!// http://adilet.zan.kz/ kaz/docs/K1400000231// 22.10.2018 жылгы жагдай бойынша.
2 Зац лингвистикасы жэне терминдер//Толыгырац: https://egemen.kz/article/161267-zanh-lingvistikasy-zhane-terminder.
3 Усыновление как социокультурное явление. Ольга Николаевна Зайкова // Диссертации по гуманитарным наукам - http://cheloveknauka.eom/usynovlenie-kak-sotsiokulturnoe-yavlenie#ixzz5VTfH8e3m
зацды, шынайы, ашык ету кажеттiлiгi туын-даган жагдайларда пайдаланылды. «Усыновление» мен «сыновец» (племянник) сездерiн салыстыру бала асырап алудыц шшщ не ага-ныц улдарына (кыздарына) катысты колда-нылганын пайымдауга негiз болады.
Соцгы кезде «адопция» (латынша «adoptio» - «усыновление») терминi бала асырап алудыц синонимi ретшде колданылып жYр. «Народы и религии мира» энциклопеди-ясында адопция - жасанды туыстыкты бел-гiлеудiц тYрi, жеке тулганы немесе бiрнеше адамды кандай да бiр туыстык топка немесе жануяга косу деген аныктама бершген.
Бала асырап алу «туыстык» угымыныц кемегiмен де жиi айкындалады. Бала асырап алуды жасанды туыстыктыц тYрi ретiнде ка-рап, «жасанды» сезш астарында «туыстык байланыс жок» деген магына жаткан атауы гана деп тусшу керек. Бала асырап алу элеу-меттiк туыстыктыц ерекше тYрi бола турып, мэнi биологиялыкка тецелген «туыстыктыц еркен жаюын» бiлдiредi.
АДурмангалиеваныц «Туыстык атаула-рыныц ерекшелiктерi» ецбегшде кандас туыстык терминдерiн карастыруды семантикасы кец эрi ер - эйел оппозициясын да бейнелейтiн «ул» мен «кыз» терминдерiнен бастаган. Се-бебi олар жалпы тYркi тшдершщ барлыгында бар жэне кене ескертюштерде де, казiргi тYркi тiлдерiнде де семантикасы туракты4.
¥л терминi кене турю ескертюштерш-де де, огыз тобы тiлдерiнде де «огул» турш-де ушырасады. ¥йгыр тiлiнде «oqul», хакас, тува, шор тiлдерiнде «оол», ал якут тiлiнде дауыссыздыц тусуше байланысты дифтонг пайда болып «уол» тYрiнде пайдаланылады. ^ыпшак тiлдерiнде «о > у» ^ ул», ал татар, башкурт, казак, каракалпак тшдершде баста-пкы (у)-дыц созылыцкылыгы мYлде байкал-майды деуге болады. Алтай тшнде «уул», ез-бек тшнде эдеби нормага сай «угил», чуваш тшнде «ывал» тYрiнде айтылады.
Есю дэуiрдегi ескерткiштерде «огул» тYбiрiнiц езi кец магыналы болган. Ол Ибн-Муханна сездшнде «бала, тукым», МДашгари сездшнде «qyz ogul, quz oglan», мундагы «огыл, оглан» сездерi «тукым, бала» магынасында берiлiп тур.
Сонымен, ^i жан-жануардыц бэрiне ор-так «бала, тукым» деген бастапкы кец магынада колданылган «огул, оглан, оглак» сез-дерiнiц магынасы кейiннен тарыла бастады да, нактылана бердi. ^аз1рп кезде туыстык терминi ретiнде туракталды.
^ыз терминi жалпытYркiлiк атаулар кура-мына кiредi жэне барлык казiргi тYркi тш-дерiнде «кыз» магынасында ушырасады. «^ыз» угымы тува тшнде «уруг» терминiмен берiлсе, эзербайжан, турюмен тiлдерiнде «гыз», чуваш тiлiнде «хыр», якутша «кыыс» деп берiледi. ^ыз терминi кYPделi терминдер курамына юредг «кыз кардаш - «кыз карын-дас», «кыз огул» - «кыз, бойжеткен», «огул кыз» - «балалар». Башкурт тiлiнде «qïd qïrqïn» -«кыз, кыз-кыркын». «Кыркын» бурынгы за-манда «^ц, туткын кыз» мэнiнде болган. Бул туралы М.Кашгари сездiгiнде бар.
2011 жылгы 26 желтоксандагы «Неке (ерлi-зайыптылык) жэне отбасы туралы» ^а-закстан Республикасыныц Кодексi (будан эрi - Неке кодексi) 1-бабыныц 9) тармакша-сында «бала асырап алу (усыновление (удочерение)- нэтижесiнде шыгу тегi бойынша туыстарыныц кукыктары мен мшдеттерше тецестiрiлетiн жеке мYлiктiк емес жэне мYлiк-тiк кукыктар мен мшдеттер туындайтын сот шешiмi непзшде баланы (балаларды) отба-сына тэрбиелеуге берудщ кукыктык нысаны» деген угымды бiлдiредi. Бул ретте «усыновление (удочерение)» сездершщ казак тiлiндегi аудармасы «бала асырап алу» деп алынган5.
Осы Кодекстiц 1-бабы 2-тармагында бершген «усыновление (удочерение)» угымы «бала (кыз) асырап алу» деп тYсiндiрiлген. Бул жерде аударманыц аражшн ажыратса, «усыновление» сезшщ аудармасы «бала асы-рып алу», «удочерение» сезiнiц аудармасы «кыз асырап алу» екенш байкауга болады. Ал Неке кодексшщ 155-бабында «пасынков и падчериц» деген сездер «егей улдар мен егей кыздар» деп аударылган. Сонымен катар Неке кодека 13-тарауыныц такырыбында жэне кейбiр баптарында «усыновление ребенка» («усыновление детей») деген сездер «бала асырап алу» («балаларды асырап алу»), ягни «усыновление» сезi «асырап алу», «ребенка» («детей») сезi «бала» («балалар») деп аударылган.
Неке кодексшщ 1-бабы 8) тармакшасында «бала (балалар) - он сепз жаска (кэмелетке) толмаган адам» деген угым бершген.
Осы Кодексте жэне жалпы алганда «ага-лары мен апаларыныц ездерiнiц кэмелетке толмаган туган iнiлерi (карындастары) мен сiцлiлерiн ^тш-багу женiндегi мiндеттерi» деген такырыбында орыс тшндеп «братьев и сестер» сездерi ерекшелшне карай аударылган.
Жогарыда айтылганныц негiзiнде «усы-
4 Туыстъщ атауларътъщ ерекшелгктерг. А.Ц^рмангалиева //http://www.rusnauka.com/3_ANR_2015/ Philologia/3_186370.doc.htm//.
5 2011 жылгы 26 желтоцсандагы «Неке (ерл1-зайыптътъщ) жэне отбасы туралы» Цазацстан Республикасыныц Кодексi// http://adilet.zan.kz/kaz/docs/K1100000518 // 22.10.2018 жылгы жагдай бойынша.
новление (удочерение)» сездерш «ул (кыз) асырап алу», ягни «усыновление» сезш «ул асырап алу», «удочерение» сезш «кыз асырап алу» деп аудару усынылады.
Неке кодексшщ 91-бабы 2-тармагын-да «...кэмелетке толган адамдар бала асырап алушылар болуы мYмкiн» (усыновителями могут быть совершеннолетние лица), 69-ба-бында «кэмелетке толмаган ата-аналардыц» (несовершеннолетних родителей), сондай-ак 138-бабы 1-тармагында «кэмелетке толмаган балаларын», «кэмелетке толган балаларын» деп кэмелетке толган не толмаган адамды, ата-ананы, баланы атап керсеткен.
Дегенмен, Неке кодексшщ 67-бабы 1-тармагында, 122-бабы 3-тармагында, 130-бабы 3-тармагында «несовершеннолетний» œ3i «кэмелетке толмаган бала» деп, ал 2014 жылгы 5 шшдедеп ^азакстан Республикасыныц «Эюмшшк кукык бузушылык туралы»6 жэне 2014 жылгы 3 шшдедеп ^азакстан Республикасыныц ^ылмыстьщ кодекстерiнде7 осы сез «кэмелетке толмаган адам» деп ауда-рылган.
^азакстан Республикасы Конституциясы-ныц 27-бабы 3-тармагына сэйкес «Кэмелетке толган ецбекке кабшетп балалар (совершеннолетние трудоспособные дети) ецбекке жарамсыз ата-анасына камкорлык жасауга мшдетп». Сонымен катар колданыстагы зацнамада баланыц - он сегiз жаска (кэмелетке) толмаган адам деп тYсiндiрiлгенiн жогары-да айтып еттiк8.
Непзге келтiрiлгендерге CYЙене отырып, «несовершеннолетнее лицо» сездерш «кэмелетке толмаган адам», ал «несовершеннолетний» сезш «кэмелетке толмаган бала» деп аудару усынылады.
Зац саласына катысты кептеген терминдер ез саласында гана емес, кYнделiктi емiрде де жш колданылып жYр. Мэселен, «услуга» сезi «кызмет» деп аударылады. Ал «государственная служба», «государственная услуга» сез-дершщ магынасы эртYрлi болганымен, «мем-лекетпк кызмет» деген сезбе-сез аудармасы бiрдей. Дегенмен магынасына байланысты «государственная услуга» сездерi «мемлекет-тiк керсетiлетiн кызмет» деп аударылатынын байкаймыз.
^олданыстагы зац саласына катысты терминологиялык сездерден мысал келаре кетейiк. «Дикая» - вира, - «жабайы» вира, формула «жиро» - «жиро» формуласы сез тср-кестерi сезбе-сез аударылган. Сол сиякты вар-
рант сладской - коймалы варрант, динамика преступности - кылмыстык динамика, юридическая конфликтология - заци конфликтология, легация - легация деп аударылып жYP [6; 7-8 б.].
Эзiрленген непзп кужат тYрi зац жоба-ларына сэйкес ресми тшде эзiрленедi. Ал зац жобасыныц бастапкы эзiрленген ресми тiлдегi нускасына сараптама жYргiзiлiп отырады. Ма-манныц белгiлi терминдер мен сез тсркестерш негiзге ала отырып аударган кужаттары зац техникасына сай негiзделедi. ^ужатты эзiр-леуде мэтiннiц бурмалануы, кукыктык норма мазмуныныц ашылмауы, терминдер мен угымдардыц эртYрлi баламаларыныц пайда болуы, аударманыц сапасыздыгы, мэтiндердiц сэйкесаздш деген басты мэселелерге назар аударылады. Зац жобаларын зац техникасына сэйкес келу тургысынан да, лингвистикалык талдау тургысынан да сараптаудан етюзсе, зац жобасы, халыкаралык шарттар, баска да актшер мэтiндерiнiц дурыстыгы толык камта-масыз етiледi. Басты себеп, кужаттардыц ресми тiлдегi нускасыныц дурыстыгы жан-жакты талкыланады эрi толык сараптамадан етуi кадагаланады.
БYгiнгi тацда казак тшнде жаца сез-дер мен тiркестердi зац саласына енгiзу кун тэр^бшен ауыткыган жок. Мэселен, зац элш-песi - азбука закона, зацдар топтамасы - блок законов, зацды рецидив - рецидив легальный, заци конфликтология - юридическая конфликтология, зацсыз сыйакы алу - получение незаконного вознограждения жэне т.б. Аталган терминдердщ елiмiзде тэуелсiздiк алган кез-ден бастап колданыска енгiзiлгенi белгiлi.
Жиырмасыншы гасырдыц басында казак когамындагы эюмшшк орындарында колда-нылган терминдер жайлы да айта кетейiк. Атап айтатын болсак, «буйрык-жарлыктары» «повеление и приказы», «указы» деп аударылып жYPдi. «Муныц бiрiншiсi тYркi тiлдерiнде ежелден келе жаткан «ярук, ярлук» «жарыг, жарлык» сезi де, екiншiсi - осы магынаны бш-дiретiн араб сез^ бул кебiнесе хан, султан, ка-зылар тарапынан берiлетiн указга сай келедi. «Фарман» сезi «пэрмен» тYрiнде халык тш-не де енсе керек, мэселен, «Патшадан пэрмен болган соц («^амбар»)», бул сездi Н.И.Иль-минский де 1861 жылгы сездшне енгiзген: пэрмен - повеление [7, 31-б.]. ^азiрri кездегi ресми кужаттарда положение - ереже, распоряжение - еюм, приказ - буйрык, тюрьма -абакты деп аударылады.
6 2014 жылгы 5 ш1лдедег1 «Экшшшк цщъщ бузушылыц туралы» Цазацстан Республикасыныц кодекс! // http://adilet.zan.kz/kaz/docs/K1400000235//31.10.20l8 жылгы жагдай бойынша.
7 2014 жылгы 3 шшдедег! Цазацстан Республикасыныц Цылмыстыц кодекс!// http://adilet.zan.kz/kaz/docs/ K1400000226// 22.10.2018 жылгы жагдай бойынша.
8 Конституция 1995 жылы 30 тамызда республикалыцреферендумда цабылданган Цазацстан Республикасыныц Конституциясы//http://adilet.zan.kz/kaz/docs/K950001000_//22.10.2018 жылгы жагдай бойынша.
Тш маманы Рэбига Сыздыкова термино-логияга катысты кептеген зерттеу ецбектерiн жазган. Кецестiк дэуiрде кездесетiн термино-логияга байланысты угым атауларына кеп мэн береди 1920-1960 жылдары «тыцайткыш», кунарландыргыш»; «косымша кун», «тYсер кун»; «басылу», «басылым»; «окушы», окы-рман»; «азамат согысы», «азаматтык согыс»; «жумыскер», «жумысшы» деген нускалардыц колданылуын да тшге тиек еткен. Галымныц терминологияга катысты айткан пiкiрi мы-надай: «Эаресе зац-законга катысты ресми кужаттарда зац терминдерi, негiзiнен, казак-ша калыптаса бастаган. Буган осы саладагы угым атауларыныц бурыннан казактардыц эдет-гурып зацы («Обычное право») бойынша жасалып, туракталып калганы Yлкен себепкер болады. Олар: дау, бтм, билiк, кецес (заседание), айгак, кун, жаза, жауапкер, ю коргау (защита), тергеу (судопроизводство), мойны-на алу (признание), даугер, тогыз, бiр тогыз, тере, тебе басы, шыгын, тергеу, ю коргау, iс (дело служебное) сиякты сездер. Бул саладагы калыптаскан терминдердщ iшiнде бурыннан келе жаткан араб-парсы тшдершдеп сездер де, жацадан енш, едэуiр туракталып Yлгерген орыс тшндеп сездер де бар. Олар: куэ (h), куэ (h) лiк, ^нэ, кефiл...кепiл'арз, салауат айп/ ай-ып, шари'ат/шаригат, мiндеттi iстер (обязанности), содья мировой содъя, сот, закон, статья, кызмет (служба), падсалык кызмет (государственная служба), общество (население), тYрме, сот, каталешке, пауерени (поверенный), залок, адуакат /адбекет т. б.» [7, 251-б.].
^аз1рп технология мен гылымныц нагыз дамыган кезiнде тшдщ когаммен бiрге дамып, езге тш сездерiнiц енуi аркылы жаца сездер-мен толыгып отыратыны табиги зацдылык. Осыган орай жаца терминдер угымына «Уи-кипедия» ашык энциклопедиясы непзшде9 аныктама бере отырып, осы мэселе барысына токтала кетейiк.
Белгiлi бiр мекеменщ жэне оган жиналган-дардыц баскосуын «децгелек Yстел», «кон-ференциялар» деп, ал бшмш жетiлдiру Yшiн бас коскандардшн «курстар», «семинар», «лекция» деп атайтын болган. Бул атаулар казiргi кезде де колданылып жYр. Мэселен, конференция латынныц «confero» «бiр жерге жинау» деген сезiнен шыккан. Конференция-ныц бiрнеше тYрi бар: гылыми конференция, баспасез конференциясы, бизнес конференция жэне т.б. Ал, «лекция» сезi латынныц «lectio» деген сезшен жасалып, «оку» деген магынаны бiлдiредi. Сонымен катар «семинар» сезi латын тiлiнiц «semen» (дэн) сезшен жасалган «seminarium» сезiнен шыккан, тура
магынасында «кешетжай, тэлiмбакты» (рассадник, питомник), ауыспалы магынасында «мектеш!» бiлдiредi, оган жогаргы оку орын-дарында окытушыныц басшылыгымен ететш топтык практикалык сабак немесе кандай да бiр арнаулы даярлыкты, бiлiктiлiктi арттыру максатында еткiзiлетiн топтык жумыс деген аныктама берiледi.
Нетворкинг - агылшын тшнен аударганда, net - желi + work - жумыс жасау, пайда-лы байланыс деген магынаны бiлдiредi. Ягни, элеуметтiк жэне кэаби багыттагы мэселе-лердi (баланы бакшага орналастыру, жумыска орналасу жэне т.б.), юкерлш мэселелерiн (кли-енттер табу, инвесторларды тарту, ец Yздiк кы-зметкерлердi жалдау жэне т.б.) барынша жыл-дам эрi тиiмдi шешуге арналган жоба. Оныц астарында сенiмдi эрi узак мерзiмдi карым-ка-тынас пен езара ыкпал ету жатыр.
Белгiлi галым-жазушы Алексей Бабушкин нетворкингп 3 тYрге беледi: а) ешмдшк децгей - адамныц жаца байланыстарды орна-туы мен дамыту нышандары; э) стратегиялык децгей - бул кезец танысуды белгiлеу мак-сатын накты тYсiну аркылы сипатталады; г) философия децгей - адамдык карым-катынас кундылыгы туралы терец тYсiнiкпен сипатта-лады.
2012 жылдыц 2 шiлдесiнен бастап Ресей-де «Ресейдегi нетворкинг ^ш» атты iс-шара еткен болатын. Ресейде нетворкингтщ етуi 4 мемлекетпен байланысып жатыр. Олар ^а-закстан, Беларусь, Швейцария жэне ¥лыбри-тания.
Бул термин елiмiзде замануи термин-дердiц бiрi рет1нде колданыска енгiзiлуде. ЖYргiзiлген зерделеу барысында 2018 жылгы казан айындагы жагдай бойынша осы жаца терминдердщ кейбiр елдердiц баспасез бет-тершде, жекелеген кужаттарында, халык ара-сында колданылатыны, ресми бекiтiлмегенi аныкталды, сондай-ак ТМД елдерi зацнама-ларыныц дереккорында10 кездеспедi. Алайда, елiмiзде ^азакстан Республикасы Бшм жэне гылым министрiнiц 2013 жылгы 03 сэуiрде-гi «Жалпы бшм беру уйымдарына арналган жалпы бшм беретш пэндердiц, тацдау кур-старыныц жэне факультативтердiц Yлгiлiк оку багдарламаларын бекiту туралы» № 115 буй-рыгында 11-сынып окушылары Yшiн «Кэсiп-кердiц жеке каржылык сауаттылыгы мен езiн-езi алга жылжытуы» белiмiнiц «Нетворкинг (iскерлiк байланыс орнату)» белiмше-сiнде осы сыныпта бшм алушылардыц бiлiм нэтижесi: 1. Адамдармен карым-катынастыц сенiмдiлiгi эрi узак мерзiмдiлiгiнiц жэне езара кемек керсетудiц мацыздылыгын тYсiнуi; 2.
9 «Уикипедия» ашъщ энциклопедиясы //https://kk.wikipedia.org/wiki//
10 ТМД елдерi зацнамаларыныц дерекцоры// http://base.spinform.ru/
Жеке жумыстарыныц шешiмi Yшiн кэсiби ка-тынас элеуетiн пайдалану мYмкiндiгiне катысты ез кезкарасын бiлдiруi деп керсетшген11.
Ал, нетворкинг А^Ш-та ете жаксы да-мыган. Оган непз ретiнде Маргарита Аку-личтiц «Нетворкинг и коворкинг в бизнесе и маркетинге» атты ецбегш алуга болады. Онда нетворкинг адамдардыц бiр-бiрiмен катынас жасауына багытталган жэне кез келген биз-нестiц ажырамас белiгi болып табылады деп тYсiндiрiлген. Мысалга А^Ш-ты алсак, осы елде нетворкингтi мектеп жоспарыныц бiр белiгi ретiнде мектепте Yйретедi. Окушылар-ды езiн таныстыруга, езi туралы айтуга, ойын бiлдiруге, баска адамдарга кемектесуге y^ ретедь Осындай машыктар нетворкинг пен тэрбие беруде непзп бола отырып, кешннен кYнделiктi дагдыга айналып кетедi.
Нетворкингтщ мiндеттер кешенiне, ец алдымен тиiмдi тэж1рибе мен акпарат алмасу мшдет койылады. Оныц магынасына «жYЗ тецгец болганша, жYЗ досыц болсын», «жец ушынан жалгасу» сиякты макал-мэтелдер сэйкес келедь Инвестор немесе баска кажетп бизнес-тулганы табу Yшiн нетворкинг шец-берiнде байланысты дамыту ете пайдалы. Егер А^Ш-ты алатын болсак, бул елде ец бастысы байланыс болып саналады. Нетворкингке ез кезегiнде бшм мен машыкка салынатын капитал ретшде карауга болады12.
Осы сиякты кейбiр жаца терминдердiц аныктамаларына да кыскаша шолу жасап ке-тейiк.
Стартап - агылшын тiлiнен аударганда start-up - юке косу, бастап кету деген магынаны бiлдiредi. Жогары технологиялардыц дамуын ескере отырып, жаца жобаларды high-tech стартап деп те атайды. Бул терминдi барлык салаларга колдануга болады, бiрак кебiнесе IT жэне интернет-жобалар багытында колда-нылады. IT саласында жаца пайда болып келе жаткан немесе курылуы жоспарланган компа-нияларды стартап деп атайды.
А^Ш-тыц кэсiпкерi Стивен Бланк осы багыт бойынша езшщ эдiсiн колданган бо-латын. Стартаптардыц жацгыртылатын жэне масштабталатын непздемесш ала отырып, кэсiби бизнеспен айналысатын мамандарга жаца Yлгiсi усынылады.
Вебинар - онлайн конференцияны немесе онлайн режимде жасалган жиынды айта-ды. Агылшын тiлiнен аударганда «желшк» деген магынаны бередi. Бул жагдайда кебiне бiр адам белiгiлi такырыпта вебинер еткiзiп,
баска катысушылар онлайн режимде керш отырады. ЭртYрлi багыттагы идеялар усынылады. Жиынныц бул тYрi бiр жагынан уакыт-ты тиiмдi пайдалануга себебiн тигiзедi.
Митап - ресми емес кездесу. Бул жерде бас косуга жиналгандар ез ойында жYрген пiкiрлерiмен белiседi. Соцында адамдардыц ойы бiр-бiрiмен алмасып жатады. Митаптар аясында мамандар мен катысушылар бiркатар аныктамаларга катысты ез ойларын еркiн бш-дiре алады.
Мастер-класс - агылшынныц «master class», немютщ «Meisterkurs, Musikpädagogik», француздыц «Classe de maître» деген сездерь нен шыккан. Шыгармашылык кызметтiц бел-гiлi бiр саласыныц маманы жYргiзген прак-тикалык дагдыларды жетiлдiру Yшiн езiндiк окыту эдiсi болып табылады.
Акселератор - баска компанияларга кемектесу Yшiн жумыс жасайтын компани-яны айтады. Акселераторлар тургындарга бизнес-модельдi жетiлдiруге, кажеттi бай-ланыстарга кол жеткiзуге жэне сату келемш арттыруга кемектесетiн курылымдык багдар-ламаны усынады.
Блокчейн - агылшынныц «blockchain, block chain» деген сездершен шыккан. Магынасы бойынша белгш бiр ережелерге непз-делген акпаратты камтитын туракты блоктар тiзбегiн бiлдiредi. ^агазга жазылатын дерек-тердiц барлыгын blockchain-ге де жазуга болады. Бiр ерекшелЫ blockchain-де жазбаны колдан жасауга, ешiруге, жасыруга болмай-ды. Эйткенi кез келген адам blockchain дерек-терш, олардыц мазмунын орындаушы руксат еткеннен кешн гана кере алады.
Коммит - мэмшеш табысты аяктау Yшiн SQL транзакциясын баскару туралы мэлiмде-ме болып табылады. Кептеген акпараттарды жазу, жалпыга ортак мiндеттемелердi кара-стыру кезiнде колданылады. Коммит жазудыц езiндiк Yлгiсi бар. Ец непзп мэлiмдемесi ретiнде бастысы «Не ютеу керек?» деген мэсе-леге назар аударылады.
Хакатон - агылшын тшшен аударганда hackathon, hack (хакер) жэне (marathon - марафон) эзiрлеушiлер деген магынаны бiлдiредi. БYгiнгi тацда хакетондар хакерге мYлдем жатпайды. Олар тек марафондарды багдар-ламалау i^ жYзеге асырады. Кейбiр хакатон-дар бшм беру немесе элеуметпк максаттарга арналган, бiрак кебiнесе хакатонныц мшде^ толыкканды багдарламалык камтамасыз етудi жетiлдiрiп отыру болып табылады.
11 Цазацстан Республикасы Бшм жэне зытым министртщ 2013 жылгы 03 сэу1рдег1 «Жалпы бшм беру уй-ымдарына арналган жалпы б1л1м беретт пэндердщ, тацдау курстарыныц жэне факультативтердщ Yлгiлiк оцу багдарламаларын беюту туралы» № 115 буйрыгы//http://adilet.zan.kz/rus/docs/V13008424_2/compare//22.10.2018 жылгы жагдай бойынша
12 Маргарита Акулич «Нетворкинг и коворкинг в бизнесе и маркетинге»/ https://books.google.kz/ books?isbn=5040881568//
^азакстан Республикасы Президентшщ 2018 жылгы 10 кацтардагы «Тертiншi енер-кэсiптiк революция жагдайындагы дамудыц жаца мYмкiндiктерi» атты Жолдауы мшдет-терiнiц бiрi - ^азакстандыктардыц болашагы - казак, орыс жэне агылшын тшдерш еркiн мецгерушде екенi керсетiлген. Осы Жолдауда Н.Э. Назарбаев: «Егер бiз казак тш гумырлы болсын десек, оны женаз терминологиямен киындатпай, казiргi заманга лайыктауымыз ка-жет... Алайда, соцгы жылдары элемде калып-таскан 7 мыц термин казак тшне аударылган... Осындай аудармаларды негiздеу тэсiлдерiн кайта карастырып, терминология тургысынан казак тiлiн халыкаралык децгейге жакында-ту керек» деп13, терминология, аударма мэсе-лелерi бойынша накты тапсырмалар бердi.
Аталган тапсырмаларды орындау мак-сатында жогарыда келтсршген жацадан ену Yстiндегi заманауи жэне езге де терминдердщ езгерюаз сол калпында калып не магыналык немесе тулгалык езгерiстермен саралаудан эрi талдаудан еткеннен кешн гана ресми бектле отырып, колданыска енгiзiлуi керек деп тужы-рымдаймыз.
Еалымдар терминдер мен терминологи-ялык жYЙелердiц лексикалык ерекшелштерь не сэйкес былайша ажыратып бередi: 1) баска тшге аудару; 2) баска тшден енген сездер (юрме сез); 3) турпат межесшщ езгеруi немесе айкындалуы; 4) мазмун межесшщ езгеруi немесе айкындалуы; 5) кеп магыналылык; 6) омонимия; 7) синонимия; 8) антонимия.
Тiл мэдениетi - казак тш бiлiмiн зерт-тейтш когамдык салалардыц бiрi. Бул сала-ныц езгелерден айырмашылыгы - ^нделшт емiрде тiлдi колдану тэжiрибесiмен тшелей уштасып жататындыгында. Сол себептен тш мэдениетiнiц калыптасуы оныц проблемала-ры, даму багыты мен болашагы деген мэселе-лерге келiп тiреледi. ^азак тiлiнiц терминоло-гиясы тiлдегi мэдениет нормаларыныц, ягни колданыс зацдылыктарыныц калыптасуын кажет етедi. Тш мэдениетiн зерттеушiлер жаз-ба эдеби тш кезецiнiц суранысын тiлдiк нор-малардыц калыптасуымен, бiршама туракта-луымен, зацдастырылып хатка тYсуiмен байланыстырады.
^озгалган мэселе бойынша айтылган-дарды тYЙiндей келе, кейбiр колданыстагы
терминдердiц енуi мен калыптасуында магыналык уксастыктарды тауып, угым-дык белгiлерiн жете зерттеудi кажет ететшш байкадык. Ол Yшiн терминдерге койылатын талаптарды ескере отырып, оларды термин ретiнде калыптастырган колайлы.
Халыкаралык терминологияда тш да-муыныц оц кубылысын пайдалана отырып, гылыми терминдш атаулар кYнделiктi емiрде жиi колданылып келедь Терминология про-цесiнде терминдш угым дэл, толык берiлсе, тшдш норма талабын актаган болып шыгады. Кептеген еркендеген елдердiц халыктарына ортак, тYптамыры латын, грек тiлдерi болып келетш мыцдаган терминдердi казак тшне аудару YPДiсi кецее тYсуде.
Тiлдегi езгерiстер сез магынасыныц жэне курылымыныц, аткару кызметшен белек, се-мантикалык мазмуны мен этимологиялык тYп-теркiнi де ескерiледi. ^азак тш термино-логиясыныц халыкаралык талаптарын ескере отырып, юрме жэне тел терминдермен байла-нысып жатканын байкаймыз. Аударма бары-сында негiздеу тэсiлдерiн кайта карай отырып, терминология тургысынан казак тшн халыкаралык децгейге жакындату керек, со-нымен еатар терминдердщ езгерюаз сол калпында калуы не езгерiске ушырауы саралаудан эрi талдаудан еткеннен кейiн гана ресми бектле отырып, колданыска енгiзiлуi керек.
Терминдердщ пайда болуы кYнделiктi емiрде кYPделi сурак тудырып отыр. Осыган кейбiр белгiлi галымдардыц пшрлерш негiз-деуге болады: латын жэне грек формалары казiргi агылшын тшнде езекп магынаны бiл-дiредi екен. Одан белек шыгу тегiнен баскаша жэне ерекше дыбысталуымен классикалык тiлдердiц отаны саналатын Англия мен Аме-рикада да дыбысталуы эртYрлi болып келедi.
Еалымдар казак тшндеп терминдердщ 70 пайызы шет тшдерден, эсiресе роман, грек жэне латын тшдершен енгенiн айтады. Сол себептен лингвистикалык терминдердiц жалпы тшаралык байланыстарын зерттеу, жYЙелеу, саралау, салыстырмалы талдау жасауды кажет етуiмен бiрге тел тiлiмiзде бул мэселелер шешiмiн табуды талап етуде. Тш бiлiмiндегi грек жэне латын тшнен енген халыкаралык терминдерге семантикалык тургыдан талдау жасап, магыналарын ашкан дурыс.
13 Цазацстан Республикасы Президентшщ 2018 жылгы 10 цацтардагы «Твртiншi енеркэсттж революция жагдайындагы дамудыц жаца MYмкiндiктерi» атты Жолдауы// http://adilet.zan.kz/kaz/docs/K1800002018// 22.10.2018 жылгы жагдай бойынша.
ЭДЕБИЕТ
1. Сештов Н. Терминжасам 1с1нде цазац тшнщ сингармонизм зацдылыгына керегар свздердi дурыс цолдану ережесш жасацтау - m^ü^^i мэселе // Терминологиялыц хабаршы журналы. - № 1 (47), 2014. - 29-б.
2. Досжан Г.А. Халыцаралыц mерминдердi цазац тшне цолданудъщ семантика-прагматика-лыц аспектiлерi. Наука и жизнь Казахстана. Цазацстанныц гылымы мен вмiрi халыцаралыц гылы-ми-квпшшк журналы.- № 5-6 (18), 2012. - 67-б.
3. Исаев С.Н., Сейдыгалиева Т.Р. Халыцаралыц жария цщыгы бойынша терминдер свздт. Оцу цуралы - Караганды: ЦР 11МБ.Бейсенов атындагы Караганды академиясы, 2016. - 34 б.
4. Ты жзне здебиет: кешегс мен бYгiнi. Халыцаралыц гылыми-теориялыц конференция ма-териалдар жинагы - Алматы: «Арда» баспасы, 2006. - 432 б.
5. Цурманбайулы Ш. «Дипломатия терминдерш бiрiздендiру мзселелерЬ// Сыртцы саясат саласындагы терминдер жзне цолданылуы - Астана: Ш.Шаяхметов атындагы тiлдердi дамыту-дыц республикалыц Yйлестiру-ддiстемелiк орталыгы, 2011. - 72 б.
6. Цазацша-орысша, орысша-цазацша терминологиялыц свздк Зацтану. Жалпы ред.басц. М.Б. Цасымбеков, жобаныц гылыми жетекшiсi А.К.К,усайынов - Алматы: «Цазацпарат» баспа корпорациясы, 2014. - 532 бет.
7. Сыздыцова Р.С. Цазац здеби тшнщ тарихы. Алматы: «Мектеп», 1984. - 248 б.
REFERENCES
1. Sejitov N. Terminzhasam isinde ^aza^ tiliniy singarmonizm za^dylyzyna kerezar sezderdl dyrys yoldanu erezhesin zhasa^tau - kekejkesti mssele // Terminologijalyq habarshy zhurnaly. - № 1 (47), 2014.
- 29-b.
2. Doszhan G.A. Haly^araly^ terminderdi ^aza^ tiline yoldanudyy semantika-pragmatikalyK, aspektileri. Nauka i zhizn' Kazahstana. ^azaqstannyy zylymy men emiri haly^araly^ zylymi-kepshilik zhurnaly.- №5-6 (18), 2012. - 67-b.
3. Isaev S.N., Sejdyzalieva T.R. Haly^araly^ zharija ty^y^ bojynsha terminder sezdigi. O^u qyraly
- ^arazandy: IIM B.Bejsenov atyndazy K,arazandy akademijasy, 2016. - 34 b.
4. Til zhdne ddebiet: keshegisi men bYgini. Haly^araly^ zylymi-teorijaly^ konferencija materialdar zhinazy. - Almaty: «Arda» baspasy, 2006. - 432 b.
5. ^Yrmanbajyly Sh. «Diplomatija terminderin birizdendiru msseleleri»// Syrtyy sajasat salasyndazy terminder zhsne qoldanyluy - Astana: Sh.Shajahmetov atyndazy tilderdi damytudyy respublikalyq Yjlestiru-sdistemelik ortalyzy, 2011. - 72 b.
6. ^azaqsha-oryssha, oryssha-^aza^sha terminologijalyq sezdik. Za^anu. Zhalpy red.bas%. M.B. K^asymbekov, zhobanyy zylymi zhetekshisi A.K.^ysajynov - Almaty: «^azaqparat» baspa korporacijasy, 2014. - 532 bet.
7. Syzdy^ova R.S. ^azaq sdebi tiliniy tarihy. - Almaty: «Mektep», 1984. - 248 b.
