CC BY
14№ 1 (37) 2015 ж. Цазакртан Республикасы Зацнама институтыныц жаршысы
Эбдiреева МаFия Эбд!рейк;ызы,
КР Зацнама институты Лингвистика орталыгынъщ НКА жэне халыщаралыщ шарттар жобаларына гылыми лингвистикалъщ сараптама секторыныц ага гылыми щызметкерг
ЗАЦНАМАЛЬЩ АКТ1ЛЕР Т1Л1Н ЖЕТ1ЛД1РУ ТУРАЛЫ
«Казахстан Республикасындагы тiл туралы» Казахстан Республикасыньщ 1997 жылгы 11 шшдедеп Зацыныц 4-бабында: "Мемлекетпк тiл - мемлекеттщ бYкiл аумагында, когамдык катынастардыц барлык саласында колданылатын мемлекеттiк баскару, зац шыгару, сот iсiн жэне ю кагаздарын жYргiзу тшГ', - деп жазылган. Осыган орай, мемлекетпк тiл саясатындагы тYЙткiлдi мэселелердi шешу, елдегi тiлдiк ахуалды жаксарту максатында 2001 жылгы 1 акпанда Казахстан Республикасы Президентшщ № 550 «Тiлдердi колдану мен дамытудыц 2001-2010 жылдарга арналган мемлекеттiк багдарлдамасы туралы» Жарлыгы кабылданды. М^нда да мемлекеттiк тiлдi мемлекеттiк баскару, зац шыгару, сот юш жYргiзу, iс кагаздары салаларында, Казахстан Республикасыныц карулы кYштерi мен к¥кык коргау органдарында, халыкаралык кызметте дамыту басымдыктардыц бiрi ретiнде кезделген.
Бiрак осы кагиданы ойдагыдай жYзеге асыруда мемлекеттiк органдарда накты эрекет ппп жеткiлiксiз.
Колданыстагы зацнамага жэне зац шыгару-дыц элемдiк практикасына сэйкес зац жобалары мемлекеттiк плде эзiрленуге тиiс.
Зац жобаларына лингвистикалык сарапта-маны жYргiзуде нормативтiк к¥кыктык актiнiц мазм^ны мен к¥рылымдык ерекшел^ершщ талаптары тiлдiк нормалармен байланыста каралады. Б^л ретте сараптаманы жYргiзуде басшылыкка алынатын талаптардыц бiрi ретiнде «Нормативпк к¥кыктык актiлер туралы» Казахстан Республикасы Зацыныц 19-бабы 3-тармагындагы «Нормативпк к¥кыктык актiнiц мэтiнi эдеби тш нормалары мен зац терминологиясы сантала отырып жазылады. Кенерген жэне кеп магыналы сездер мен сез орамдарын, эпитеттердi, метафораларды колдануга, сездердi кыскартуга жол берiлмейдi.
Нормативтiк к¥кыктык актшщ мэтiнiнде магыналык жэне к¥кыктык жYктемесi жок ережелер болмауга тиiс. Баптыц (тармактыц) мэтiнi баска баптарда (тармактарда) кайталап жазылмайды» - деген ережеш атауга болады.
Мемлекеттiк тiл мемлекеттщ ю болгандык-тан, зац жобаларын мемлекеттiк тiлде эзiрлеу iсi де мемлекетпк децгейде койылуга тиiс. Алайда бiзде зац жобалары жэне баска да к¥жаттар алдымен орыс тшшде дайындалады да, содан кейiн барып мемлекеттiк тiлге аударылады. Мемлекеттiк тш дамуыныц казiрri децгейiнде к^жат тш сол аудармашы мамандардыц кYшiмен орныгып келедi десек болады.
К^жат мэннш, эсiресе зац тiлiндегi нормаларды дэл жетюзуде эртYрлi сездiктердi, энциклопедияларды актаруына тура келедi, осылайша ресми тiлiмiздi калыптастыруга елшеусiз Yлес косады. Алайда аудармамен алыска ^зай алмайтынымыз тагы да анык. Бiздiц тYпкi максатымыз - мемлекеттiк тiлде ж^мыс ютеп, к^жатты тiкелей мемлекеттiк тiлде дайындау. Бiрак осы талапты жYзеге асыруда мемлекетпк органдар салгырттык танытып келедь
Зац жобалары ресми тiлде жазылып, содан соц мемлекеттiк тiлге аударылады. Ецщ осы аудармалардыц сапасына, терминдердщ колда-нылуы мэселелерiне келетiн болсак, б^л жерде проблемалар жеткiлiктi. Бiрiншiден, зандардыц, келiсiмдер мен шарттардыц, конвенциялардыц жобалары мен баска да к¥жаттар бiрнеше ай бойы орыс тшнде дайындалады, содан кейiн барып олар мемлекетпк тшге аударылады. Осы жерде айта кетенн бiр жайт, б^лар Yкiметке енгiзердiц алдында асыгыс, ш^гыл тYрде аударылады. Ал оларды аударуга аудармашыларга тым аз уакыт бершедь Асыгыс жасалган дYниеде кашан да шикшктер кеп болады.
Нормативтiк к¥кыктык актiлер жобаларыныц
Мемлекеттк тыде зац шыгару тэж1рибес1нен
орыс тшнде эзiрленуi, Парламентке келiп тYCкенше осы жобалардыц сол тiлдегi мэтш гана пысыкталып, ал казак тшшдеп аударма нускасыныц назардан тыс калуы, депутаттык жумыс топтарында да жобамен жумыстыц негiзiнен орыс тiлiнде жYргiзiлуi, жалпы алганда улттык зацнама тшнщ, оныц терминологиясыныц орыс тiлiндегi нускага байланып калуы улттык зацнаманыц тш мен терминдерiндегi бiрiздiлiктщ сакталмауына себеп болып жYргендiгi мэселесiн мамандар айтып та, жазып та жYр. Тшсп сала маманыныц, зацгердщ тезiнен етпеген улттык термин, кейiнгi колданылу жагдайы болжанбай, жалгыз аудармашыныц ой-ересiне байланып, бiр кайнауы iшiнде, шала-шарпы кушнде кетiп жатады.
Мэселенщ тYЙiнi нормативтш кукыктык актшердщ жобаларын казак тшнде эзiрлеуде жатыр. Сонда гана бiрнеше сатыда алуан тYрлi мамандар талкысынан еткен эмбебап терминдер калыптасар едь
Терминология бYгiнгi кYнi ец кYрделi жэне проблемасы кеп сала.
Мэселен, "процесс" сезiне келсек, ол жара-тылыстану гылымында да, гуманитарлык салада да, кукык теориясы мен практикасында да кездеседi.
Магыналык аукымыныц кендiгiне орай бурын "процесс" деп алынып жYрген осы сездi Терминком "удерю" деп бекiттi. ТYбiрi казак тiлiндегi "удеру" деген сезден шыгатын осы "уцерютщ" "процеске" магыналык жагынан тура балама бола коярына кYмэнiмiз бар.
Жалпы, кандай сездi алсак та ол алдымен санада сэулеленедi, ягни белгiлi бiр кубылыстыц, нэрсенщ бейнесiн бередi. Ал "удерю - YДеру" деген сез Казак тшнщ тYсiндiрме сездiгiндегi "уцере кешу" тiркесiнен тYсiнетiнiмiздей, жаппай эрi асыгыс жасалып жаткан "удере кешу" сиякты карбалас тiрлiктi кез алдымызга экелмей ме.
Орыс тiлiнде "процестен" туындайтын "процессуальный" деген сез бар. Егер "процесс" сезi "Yдерiс" деп алынатын болса, соган сэйкес "процессуальный" дегенiмiз "Yдерiстiк" деп аударылады. Сонда "Уголовный процессуальный кодекс" - "Кылмыстык YДерiстiк кодекс" (YДеру кезещндеп кодекс), "процессуальное положение" - "удерютеп жагдай" (уцеру кезiндегi жагдай), "процессуальные документы" - "удерютш кужаттар" (YДеру кезiндегi кужаттар) деген тiркестердегi "Yдерiс" деген сез "процестен" езгеше, мYлдем баска угымга бурып турган жок
105 ]
па. Сондыктан "Процесс" сезшщ осы баламасы женiнде элi де жаксылап ойлану керек секiлдi. Бул сез де ендiгi жерде эр сездшке эртYрлi формада кiрiп, жарыспалы терминдер катарын кебейте ме деп коркамыз деген Парламент Мэжiлiсi аппаратыныц Редакциялау жэне аударма белiмiнiц мецгерушю, Мемлекетпк терминология комиссиясыныц мYшесi Дэуiтэлi Омашулыныц кисынды пiкiрiн орынды деп бiлемiз.
Сол сиякты, осы салада «производство» деген сез де «ю жYргiзу» (мысалы, «производство по делу» - «ю бойынша iс жYргiзу», «досудебное производство» - «сотка дешнп ю жYргiзу», «судопроизводство» - «сот юш жYргiзу») деп аударылып, дурыс колданылып жYр. Оныц Yстiне, осы салада «процесс» сезi казак тiлiне аударылмай сол кYЙiнде алу тэжiрибесi де бар.
Ал «процессуальный» сезi «процесс» сезшен туындайды. Орыс тiлiндегi тYсiндiрме сездiк авторлары (Т.Ф. Ефремова, Д.Н. Ушаков) берген аныктама да осы сезiмiздi айгактайды. Сондыктан, «процессуальный» деген сездi «процестiк» деп алган жен. Мемлекетпк терминология комиссиясы да «процессуальный» деген сездiц казакша нускасын «процестiк» деп бекiттi. Жэне осылайша колдану тэжiрибесi де бар. Мэселен, Кълмыстык-процеснк кодекс, Аазаматтык процестiк кодекс, т.б. Бiрак колданыстагы баска зандарда бул «процессуальный» сезi сол баягы «iс жYргiзу» калпында колданылып жYр.
Тiлiмiзде «процессуальный» сезiнен туындайтын бiркатар тiркестер де орыныгып, колданыска тYсу Yстiнде десек, артык айткандык емес. Мэселен, процессуальное законодательство
- ю жYргiзу зацнамасы, процестiк зацнама; процессуальное право - ю жYргiзу кукыгы, процестiк кукык; процессуальное действие -ю жYргiзу iс-эрекеттерi, процеснк эрекеттер; процессуальное решение - ю жYргiзу шешiмi, процестiк шешiм; процессуальный прокурор
- ю жYргiзетiн прокурор, процесс прокуроры; процессуальный срок - ю жYргiзу мерзiмi, процестiк мерзiм.
Тiлiмiздегi, оныц iшiнде улттык зацнамадагы терминдердi бiр iзге тYсiруiмiз кажет. Ол Yшiн терминдердi ретке келнрш алу керек. Содан соц халыкаралык теорияныц казiргi принципiне сай терминдердi стандарттау жэне езара YЙлестiру жумысы колга алуды кажет ететiн, кезец кYттiрмейтiн Yлкен мiндет деп есептеймiз.
К^р жарыса шыгып жаткан жаца сездер кеп. Сездiктердiн езi ала-кула. Кэсiби, салалык,
№ 1 (37) 2015 ж. Цазакртан Республикасы Зацнама институтыныц жаршысы
гылыми терминдердщ эр жерде эр тYрлi жазылуы бэрiмiздi де жацылдырады. Зац, медицина, техника, экономика, элеуметтану, саясаттану, тагы баска салалардыц езiне тэн терминдерi мен атау сездерiн бiр iзге тYсiру де элi басталмаган жумыс.
М. Iзiмулынын 1999 жылы шыккан "Заци терминдердiн тYсiндiрме сездiгi" деген ецбепнде "неустойка" сезi "тураксыздык айыбы" (210-бет) деп алынган. Алайда бул сез 2000 жылы шыккан 31 томдык сезд^щ "Юриспруденция - Зацтану" атты 30-томында "айып телеу" (261-бет) деп алынган. "Айып телеу" дегенiмiз "оплата штрафа" емес пе? Ал ендi 2009 жылы жарык керген "Зацдарда жиi колданылатын терминдер мен сез пркестершщ казакша-орысша жэне орысша-казакша сездiгiнде" аталган сез "айып телеу", "айыпакы" жэне "тураксыздык айыбы" деп Yш тYрлi аударылганын (13, 299-беттер) мамандар (Дэуiтэлi Омашулы) аныктаса, колданыстагы зацнамада Казакстан Республикасыныц Азаматтык кодексшен де осындай ала-кулалыкты керуге болады.
Ендi "осмотр", "обследование", "проверка", "расследование" сездерiженiнде. "Юриспруденция - Зацтану" сездтнде "осмотр" -"карау" (273-бет), "обследование" - "тексеру" (265-бет), "расследование" - "тергеу" (309-бет) деп алынганына карамастан, зацдарда жиi колданылатын терминдер сездтнщ 172 жэне 311-беттершде "осмотр", "обследование", "проверка", "расследование" деген сездер "тексеру" деген бiр гана сезбен аударылыпты. Мундагы "тексеру" дегенiмiздщ езi "проверка". Аталган жагдай тэжiрибесi аз аудармашыны шатасуга урындырады. Осындагы "осмотр" сезiн - "карап тексеру", "обследованиен" - "зерттеп тексеру" деп бекггсе, жен болар, "расследование" дегенiмiз бурыннан "тергеу" болып колданылып жYргендiгi бесененден белгiлi.
Осы саладагы жумыстар алга басуы Yшiн сездiктер мэселес мыктап колга алынуга
тиiс. Когам емiрiнiн экономика, Fылым-бiлiм, мэдениет пен енер сиякты секторлары ез кезегiнде сала-салаFа тарамдалып кететiнi белгiлi. Мiне, осы салалардыц эркайсысында басшылыкка алынатын сездiктерi болуFа тиiс. Осы салада шы^ып Yлгерген барлык сездiктердегi камтылFан сездер екшелш алынуы керек. Сейтiп, ол баршамыз басшылыкка алуFа тиiстi мiндеттi басылым болуы керек. Бул - Yлкен жумыс. Бiр институттыц жумысы. Бiлiктiлiк пен бiлiмдi кажет ететш аса киын эрi кYPделi жумыс. Алайда бул - аса кажет жумыс. Сондыктан терминографиядаFы осы юн, канша киын болса да, колFа алатын уакытты еткiзiп алмаукерек. Заман аFымына iлесiп отыру Yшiн, кештен калып коймау Yшiн бул - аса кажет ю.
Осындай сезiктердi жасау iсiнiн алFашкы тэжiрибесi ретшде казiргi кYнi зацнама мэтiнiн эзiрлеумен айналысатын зангер-мамандарFа, сондай-ак нормативтiк кукыктык актiлерге лингвистикалык сараптама жYргiзетiн эртYрлi мамандарFа, зацтанумен шуFылданатын Fалым-дарFа, кепшiлiк окырмандарFа таптырмас кемекшi курал - Зацнама терминдерiнiн казакша-орысша, орысша-казакша сездтн (сездiктi курастырып, жалпы редакциясын жYргiзген М.А. Айымбетов) атауFа болады.
Сездiкте колданыстаFы зацдарда кещнен пайдаланылып жYрген, эрi кабылданFан зац терминдерi мен терминдiк тiркестердiн ею тiлдегi нускасы камтылып, баламалык атаулар жYЙеленген. Сонымен бiрге, сездiкте терминдш колданыстыц екiудайылыFын болFызбау, бiрiздiлiктiн сакталуы мэселелерiн шешу мiндеттерi койылып, ол айтарлыктай шешiмiн тапкан деп бiлемiз.
Сондыктан «Зацнама терминдерiнiн казакша-орысша, орысша-казакша сездт» кэсiби, салалык, Fылыми терминдердi бiр iзге тYсiрiп, стандарттау жэне езара YЙлестiру жумысындаFы алFашкы тэжiрибе, тыц бастама, нэтижелi жумыс екендт анык.
ПайдаланылFан эдебиеттер тiзiмi
1. Казак тiлiнiн тYсiндiрме сездт // Жалпы редакциясын баскарFан Т. Жанузаков. - Алматы: Дайк-Пресс, 2008. - 968 бет.
2. Толковый словарь русского языка Под ред.Т.Ф. Ефремова, Д.Н. Ушакова
3. М. Ымулы. Заци терминдердщ тYсiндiрме сездт. - Алматы, 1999 ж.
4. «Юриспруденция - Зацтану» сездш. 30 томдык сездш. - Алматы 2000.
5. Д. Омашулы «Зац кай тшде жасалып жатыр?» Егемен Казакстан, 2010 ж.
6. Зацнама терминдершщ казакша-орысша, орысша-казакша сездiгiн (сездiктi курастырып, жалпы редакциясын жYргiзген М.А. Айымбетов). - Астана, 2011.
Мемлекеттж тглде зац шыгару тэж1рибестен
7. «Нормативтш актшер туралы» 1998 жылгы 24 наурыздагы Зацы
8. Казахстан Республикасыныц ^ышмыстыщ-процестш кодексi, 2014 ж.
9. Казахстан Республикасыныц Азамапъщ кодексi, 2007 ж.
Мащалада зацнамалъщ актыердг аударуда кездесетгн mYùmKùdi мэселелер щарастырылган. Tywh свздер: улттыщ зацнама тм, аударма мэселелерi, тец тYпнYCщалыщ.
В статье рассматриваются проблемные вопросы, возникающие при переводе нормативно-правовых актов.
Ключевые слова: язык законодательства, проблемы перевода, аутентичность.
The orticle discusses the problem questions arising up during translation of normatively-legal acts. Keywords: language of legislation, problem of translation, authenticity.
МаFия Эбд!рейк;ызы Эбдiреева,
КР Зацнама институты Лингвистика орталыгыныц НКА жэне хальщаральщ шарттар жобаларына гылыми лингвистикалыщ сараптама секторыныц ага гылыми ^ызметкерi
Зацнамалык актшер тшш жетiлдiру мэселелерi туралы
Абдреева Магия Абдрейкызы,
старший научный сотрудник сектора научно-лингвистической экспертизы проектов НПА и международных договоров Центра лингвистики Института законодательства РК
О проблемах совершенствования языка законодательных актов
Abdreeva Magic Abdreykyzy,
Senior Researcher of sector of research linguistic expertise of drafts of laws and regulations and international agreements of the Institute of Legislation of the Republic of Kazakhstan
About problems of perfection of language of legislative acts
