CC BY
15Айымбетов Мэди Айтбенбет%лы,
ЦР Зацнама институты Лингвистика орталыгынъщ НЦА жэне халыщаралыщ шарттар жобаларына гылыми лингвистикалыщ сараптама секторыныц жетекшг гылыми щызметкерг
ЗАЦНАМА ТЕРМИНДЕР1НЩ Т¥РАЦТЫ Т1РКЕСТ1К СИПАТЫ
Сез - лексикалык бiрлiк ретшде eмiрiмiздщ ереже, кагидасы - зацнама тшшщ негiзгi эрi басты к¥ралы. Ал сез ^ралын зац тшнщ елшемше орайластыру мэселесшщ басты шарты - оныц норма жасау Yдерiсiндегi нактылыгы, ягни зац мэтiнiнiц лексикалык эдеби нормасыныц д^рыс жэне айкын болуы. Осы орайда зац тiлiнiц ерекшелшнен сeздiц норма шыгармашылыгы кызмепндепсипаты, оны колданудыц жолдары туралы мэселе туындайды.
Алдымен б^л ретте зац сезшщ термин мен теракты тiркес жасаудагы кейбiр ерекшелiктерiне топтала кетейiк.
¥гымдык мэнi айкын, нормалык жYктемесi накты терминдiк тiркес к¥кыктык фраземаныц непзш к¥райды. Осы арада зандагы теракты тiркестердiц - к¥кык фразеологиясыныц магыналык ерекшелiгiн идомдык жэне метафоралык сипаттагы жалпы фразеологизм семантикасымен шатастырмауымыз керек. Кеп жагдайда эдеби-публицистикалык, гылыми-философиялык фразеологизмге тэн тутастык, т^рактылык пен тиянактылык белгiлерiн к¥кыктык жYктемесi бар теракты тiркестерге телуге болмайды. Мысалы, «калыц бекара», «кара бекара» деген фразеологиялык тiркестегi экспрессивтiк-эмоционалдык рецктi занда колданылатын «халык» сeзiне - «кара» халык, «калыц» кeпшiлiк деп колдану мYмкiн бе?! Немесе кылмыстык зацнаманада колданылатын «кылмыстык iс козгалу», «жауапка тартылу» тiркестерiнiц жалпы колданыстагы «ют болды», «iстi болу» деген фразеологиялык иркеспен магыналык Yйлестiгi болганымен, ортак тиянактылык белгiсi жок. Сондыктан жалпы колданыстагы фразеологиялык тркест зацныц ресми тшше кeшiруэдетте к¥кык нактылыгынд^рыс бере алмайтындыгын да ескеруiмiз керек. Осы орайда академик 1смет Кецесбаевтыц «Казак тшндеп тянакты тiркестер (фразеологизмдер) ез зацдылыктарына сэйкес
eмiр CYретiн айырыкша категория. Олардыц эралуан iрiлi-¥сакты ерекшелiктерi мен айырым белгiлерiн саралай зерттейтш дербес пэн -фразеология» [1] деген аныктамасына ден коюымыз кажет сиякты. Ягни, Кецесбаевша айтсак, теракты тiркестердiц бэрi бiрдей фразеологизм бола бермецщ немесе теракты тiркестердiц фразеологизм болмаска шарасы жок деген кагиданы есте ^стаган абзал.
Лингвист-галымдар теракты тiркестiк терминдердiц лексикалык-фразеологиялык колданылу ерекшелт жагынан керкем стильге жэне гылыми стильге жаткызады. Ал зацдагы теракты тiркестiк терминдердiц б^л т^ргыдагы сипатын тек кана таза гылыми стильге жаткызып коймай, м^ны к¥кыктык-ресми стиль т^ргысынан карастырган д^рыс деп ойлаймыз. Осы ретте зац теракты пркеспк терминдерiнiц тYпмэтiндiк колданысы, оныц зац мэтшнде нормалык дэлдiкпен эрi эдеби норма елшемше сай орныгуы жэне бiрiздендiрiлуi зац шыгару ж^мысыныц ец езекп мэселелердiц бiрi екенiн айтуымыз кажет. Б^л процесс зацгерлердiц де, лингвист мамандардыц да бiлiктiлiгiн талап етедь
Колданыска енген теракты пркестердщ к¥кык жYЙесiнде пайда болуы мен олардыц функциялык ерекшелiгiне карай к¥жаттык iс жYргiзу жэне к¥кыктык жYктемесi бар тiркестер деп екi топка белуге болады.
Мысалы, к¥жаттык ю жYргiзуге катысты тiркестер «к¥жаттамалык деректер», «талдау жYргiзу», «жYзеге асыру», «юке асыру», «корытынды жасау», «талап ету», «штат кестесi», «ж^мыс eтiлi», «бакылауга алу», «бекiтуге ^сыну», «карауга ^сыну», «тагылымдамадан ету», «жазбаша хабарлама», «жазбаша ^сыну», «жалпыга бiрдей» жэне тагы баска осы сиякты сипатта болатыны белгiлi. Ал к¥кыктык жYктемеге ие пркестердщ санатына «жедел iздестiру», «сыбайлас жемкорлык», «мэжбYрлеу
тэрпбЬ», «кдоыктык; мшдеттеме», «мэмше жасау», «келiсiмге келу», «бiтiмгершiлiк жасау», «келiсiм жасау», «талап мерзiмi», «ащару парагы», «орта^ меншiк», «жаргылыщ капитал», «жария шарт», «талап мерзiмiнiц етуЬ», «зацныц ^олданылу аясы», «зацды т^лга», «жеке т^лга» [5] сиящы бYгiнгi тацда зац мэтiндерiнде орнывдан толып жащан тагы да бас^а теракты тiркестердi жащызуга болады.
Б^дан бас^а осы теракты ^ркестердщ тYпмэтiнде грамматикалыщ зацдылыщпен ^олданылу ретiне ^арай олардыц т^лгалыщ езгермелi сипатына, ягни варианттылыгына жол берiлетiнiн ескеру керек. Бiрак олардыц б^л ретте дэлдштен, эдеби нормадан
ауыт^ымауы басты шарт болуга тиiс. Мэселен, кейбiр жагдайларда теракты тiркестер мэтiнде ез орнында т^рмаса немесе оныц бiр компонент д^рыс алынбаса, ^аралып отырган мэселенщ нормасына н^сан келедi, эйтпесе магынасы мYлдем бас^аша рецк алады. Мэселен, зац мэтшдершде кеп кездесетiн «^нпзбелш бес (он, жиырма, т.б. ) ^н iшiнде» деген тiркес бар, осыны зац жобасын эзiрлеушiлер «он ^нпзбелш кYн iшiнде» деп орысша мэтiндi жолма-жол аудара салады («в течении десяти календарных дней»). Б^л арада аудармашы ^аза^ша сейлемнiц синтаксиспк-грамматикалыщ тYзiлу ерекшелiгiн ескермей, «он» деген сан есiмдi «кYнтiзбе» сезiне багындырып отыр. Ал ^аза^ша сейлемнiц табигатында б^л тiркес «кYнтiзбелiк он ^н». Он кYнтiзбе емес, бiр ^нпзбе, ал мэселе сол кYнтiзбедегi ^нпзбелш он кYнi туралы болып отырганына лингвист-маман, б^л ретте дэлiрек айтса^ аудармашы кецiл аудармайды.
Осындай стилистикалыщ цателер кеп жагдайда зандагы ^аза^ша тiркестiк терминдердiц орашола^, тiптi мYлдем ^ате болуына, магынасыныц б^зылуына экеп сокгырады. Ецбек зацнамасында ецбек ^ауiпсiздiгiне байланысты ^олданылатын «ерескел бей^амдыщ» деген термин бар, осыны кептеген зац жобаларында лингвист мамандарымыз «дерекi абайсыздыщ» деп дерекi тYрде калькалап аударады. М^ныц орысшасы - «грубая неосторожность». Б^л арада «абайсыздыщтан» герi ^ауш келтiретiн жэйтке «бей^амдыщ» керсету деген анаг^рлым на^тыра^ жэне мшез-^лывда ^атысты ^олданылатын «дерекi» бей^амдыщ емес, мейлшше дэл эрi кYштiрек рецктегi «ерескел» бей^амдыщ.
Катар т^рган екi сездщ бiр-бiрiмен тiркестiк Yйлесуi ар^ылы магыналыщ дэлдiкке ^ол жеткiзуге болады десек, м^ныц тYпмэтiндегi ^олданылу Yйлесiмiне де ден ^ою ^ажет. «Адал
бэсекелеспк» («добросовестный конкурент») деген терминдiк тркестщ iзiмен Азаматтыщ кодексте «адал алушы» («добросовестный приобретатель») деген ^олданыс пайдаланылган (Жалпы белiм, 261-бап) [3]. Бiрiншi жагдайда «адал бэсекелес» ^ркес жатыщ эрi на^ты, ал «адал алушыга» келсек, б^л - орысшаныц калькасы. Б^л арада лингвист-маман, бiрiншiден, тiркестегi сездердiц Yйлесiмiне мэн бермейд^ екiншiден, «алушы» сезiнiц аныщтауышы орысшадагы «добросовестный» сезiнiц д^рыс баламалыщ ^олданысы болмай т^р. Дэл осы иркестеп м^ныц баламасы - «адал ниетп» болуга тиiс едi. Жэне «приобретатель» сезшщ на^ты магынасы - жэй гана «алушы» (получатель) емес, «иеленш алушы» деген ^гымды берiп т^р.
Азаматтыщ кодекстiц 235-бабында «меншiк кешедi» [3] деген тiркес бар, м^нда да «переходит» деген сездщ тYпмэтiндiк д^рыс баламасы берiлмей, «кешедЬ» деп жолма-жол алына салынган. Ал м^ныц д^рысы - «меншiк ауысады» немесе тYпмэтiндегi езгермелi сипатына орай - «меншш к¥^ыгыныц ауысуы». Ана тiлiмiздегi теракты тiркестердiц бас^а тiлмен салыстырганда езiне тэн баламалыщ сипатын ескермей ^олдану мэпндершдеп
нормалыщ ^айшылывда ^рындырады. М^ндай жэйттер эсiресе сот, ^ылмыстыщ, ^ылмыстыщ ю жYргiзу зацнамаларында кеп кездеседi.
Айталыщ, «судопроизводство» деген ^ос сезден тYзелген терминдi сот жYЙесiндегiлер «сот ецщрюЬ» деп алып жYр. «Производство» сезшщ жолма-жол магынасымен шектелсек, эрине -«ецщрю», бiрак б^л арадагы ^гымдалу - «сот iсiн жYргiзу» емес пе. Сот мэселесше ендiрiс емес, ю жYргiзу тэн. Мэселен, осы ^ылмыстыщ iс жYргiзу саласында «процессуальное производство» деген термицщк теракты пркес бар, м^ны «процестiк ендiрiс» деп алса^, ^ойыртпа^ болып шыщпай ма?!
Осы орайда «процессуальный» терминше байланысты басы ашылмай жYрген бiр мэселе бар. Кезiнде «Процессуальный кодекс» - «1с жYргiзу кодексi» [4] деп алынып, зац ^олданысына ендi. Ал енд ^азiр осы «процессуальный» терминш аудармау керек деген пiкiр туындап жYр. Б^л пiкiрдi ^олдайтын болса^, «процессуальное законодательствоны» - «процессуальдыщ зацнама», «процессуальное положение» -«процессуальдыщ жагдай» деп калькалыщ тiркестер жасауга мэжбYP боламыз. М^ндагы «процессуальный» терминш тYпмэтiндiк ^аза^ша магынасымен «iс жYргiзу» деп ^олданудыц ^андай нормалыщ ^айшылыгы бар?!
Бул арада сотка байланысты «производство» термиш мен «процесс», «процессуальный» терминшщ синонимдш болмаса да, угымдык жагынан Yндестiгiн ескерiп, казакшада «iс жYргiзу» т1ркеи деп алсак утылмаймыз гой, бул да ойласатын жэйт. Лексикологияда «полисемия» [2] (сездщ кеп магыналыгы) кубылысы деген угым бар. Демек, осыган CYЙенсек, «iс жYргiзудiц» бiр магынасы сотка катысты «производствоны» бейнелесе, екiншi магынасы - «процестi», «процессуальныйды» бейнелейдь Алайда, бул термин, eкiнiшке орай, колданыстагы зацнамага «процестiк» болып ендi («Кылмыстык-процеспк колекс» 04.07.2014).
Теракты пркеспк терминдердiц улттык рецкiмен уштастырып, баламалык сипатта колданудыц мысалдары зац мэтшдервде жок емес, бар: «алкабилер соты» («суд присяжных»), «терелш сот» (арбитражный суд), «адал бэсекелестiк» («добрособственная конкуренция») жэне т. б. Сонымен катар калькалык фразема сипатында да кос сезден, Yш сезден туратын тiркестердiц зац мэтшдервде алыну зацдылыгы ана тiлiмiздегi кукык фраземасына тэн нэрсе екенш айтуымыз керек. Мысалы, «агроeнеркэсiптiк кешен», «аграрлык реформа», «аз калдыкты технология», «экологиялык апат аймагы», «аннуитетпк сактандыру», «аудиттелетiн субъект» жэне т.б. Кргам дамуыныц, eмiрдiц эртYрлi салаларындагы жаца когамдык катынастардыц негiзiнде зацда жаца атаулар мен жаца угымдар пайда болады. Осыныц нэтижесiнде енген балама колданыстардыц немесе езге тшдеп сез бiрлiктерiнiц лексикамыздан орын алуы тiлдiк корымыздыц кецеюiне жол ашады. Осыныц нэтижесiн зац мэтiндерiнен де айрыкша байкауга болады.
Сезжасамныц угымдык YЙлесiм, тYбiрден туындату, сeздердi тутастыру, тiлдiк аралас колданыс жасау жэне баска да тэсiлдерiмен жаца терминдш сез тiркестерi пайда болганыныц дэлелдерi кеп. Мысалы, «бейiндi окыту» -«профильное обучение», «еншшес кэсiпорын» -«дочерное предприятие», «родственные фирмы» - «теркшдес фирмалар», «негiзгi (бас) компания» материнская (родительская) компания, «бас келюм» - «генеральное соглашение», «елшемшарт» - «критерий» жэне толып жаткан тагысын-тагылары.
Баламасы сэтп табылган кейбiр кэсiби тiркестiк терминдердi кукык жYЙесiнде ез тiлiмiзде орныктырудан да кашпауымыз керек. Мундай мысалдарды кептеп келтiруге
болады. вндiрiстiц, шаруашылыктыц эртYрлi салаларындагы катынастарды реттейтiн бiркатар зацдарда «аффилиированное лицо» деген терминдш тiркес бар, бул зац мэтшдервде «аффилиирленген тулга» деп калькалык сипатында алынып жYрдi. Ал бул сездщ бiрлесу, Yлестес болу деген магынасын ескере отырып, «Yлестес тулга» деген жатык та угыныкты нускасын мемтерминком дурыс бекiттi. Сол сиякты «рамочный закон», «рамочное соглашение» терминiнiц де кеп уакыт бойы баламасы табылмай, «шецберлi зац», «басты зац», «басты келюм» делiнiп, магынасы тYсiнiксiз болып, эркилы колданылып жYрдi. Зац мэтшмен тиянакты редакциялык жумыс жYргiзу барысында бул терминнiц де «негiздемелiк зац» деген казакша нускасы орныкты. Терминнщ, оныц iшiнде туракты тiркестiц колданыска енгiзiлуi, орныгуы кеп жагдайда оныц магыналык дэлдiгiнiц, нормалык дурыстыгыныц ана тiлiмiздiц баламасымен YЙлесiмдi шыгуымен байланысты екенш ескеруiмiз кажет.
Зац мэтвдервде элi орныкпай, эртYрлi колданылып жYрген «идентификация» деген термин бар, осыны бiресе «сэйкестендiру», бiресе «бiрдейлендiру», тагы бiрде «уксастыру» деп кукыктык нормасын бузып, туракты тiркестердiц терминдiк колданысыныц ала-кула болуына жол берiп жYрмiз. Муныц магынасы, шынтуайтына келгенде, белгш бiр субъектiнiц не нысанныц езше тэн деректiк, болмыстык сайма-сайлыгын, сипаттык белгiсiн аныктау жэне белгiлеу, ягни сипаттастыру. Демек, «идентификационный номер» тiркесi тYпмэтiндiк eзгермелi колданыста «сипаттамалык номер», эйтпесе «идентификация продукции» - «eнiмдi сипаттастыру» болуы керек. Бiрак муныц eзi де казакша пркеспк YЙлесiмдi бермейдi, сондыктан бул терминдi эу бастагы латындык тYбiрiн сактап, ез тiлiмiзге ыцгайыластырып «идентификаттау» деп калдырган абзал.
Зацнама мэтвдервде «тураксыздык айыбы» немесе «тураксыздык айыппулы» деген тYсiнiксiздеу термин кептен берi орын алып келед^ Муныц орысша нускасы - «неустойка», ал кукыктык-нормалык аныктамасы: «штраф - айыппул, пеня - eсiмакы» екен. Казакша магынасы жолма-жол аударманыц тэсшмен -«тураксыздык айыбы» деп алына салган. Кандай «тураксыздык», ненiц «тураксыздыгы» жэне неге «айыбы» (былайша айтканда, «кiнэсi»). Кукыктык та, лексикалык-семантикалык та магына бермейтiн жэй бiр пркес демеске лаж жок. Жогарыда айтылган кукыктык-нормалык
тYсiндiрмесiне, аныктамасына орай, б^л термин жалгыз ауыз-ак сезбен айтылатын «айыпакы» деген атауга эбден с^ранып т^р, «айыпакымен» де, «ешмакымен» де шатастырмайсыз - осы сипаттагы норманы беретiн термин - «айыпакы» («неустойка»)
Сез бiрлiгiне, соныц катарында тiлдiк теракты тiркестерге жан бтретш к¥былыс оныц колданыстык жилшнщ артуы. Колданылмайтын нэрсенiц ^мытылатыны, есюретш белгiлi. Тiлдiк колданыс жиiлiгiнiц факторы белгш бiр ^гымды нактылауга, жетiлдiруге жэне бiрiздендiруге ыкпалын тигiзедi. Зацныц терминдiк колданысындагы теракты
тiркестердiц орныгуы оныц к¥кык саласындагы кызметшщ емiршендiгiмен байланысты. Кызмет жасамайтын зацныц тш де ез функциясын д^рыс аткармайды. Осы т^ргыдан келгенде зацныц ана тшнде жатык жазылуына, к¥кыктык норманы д^рыс белгiлеуiне койылатын талаптыц мацыздылыгы айрыкша екенiн айтуга тиiспiз.
Ток етерiн айтканда, мемлекеттiк тiлдегi зац мэтшдершщ жазылуында, терминдерге ез тiлiмiзде балама тэржма жасауда тиянактай тYсетiн, жетiлдiре тYсетiн мэселелер баршылык. Зац жобасын эзiрлеушiлердiц мэтiнмен ж^мыс ютеу барысында жiберетiн басты акауы - жолма-жол аударма стандартыныц жетепнде кетiп, сездi, терминдi, сез пркестерш тYпмэтiндiк колданысынан белiп алып пайдалануы. Теракты тiркестердiц зац мэтiндерiнде колданылу мэселесiнде мына сипаттагы басты кемшшктер тэн:
магыналык бiрiздiлiктiц болмауы («кайта К¥ру», «кайта ^йымдастыру» («реорганизация»);
терминдердщ жолма-жол тэсiлмен аударылып берiлуi («сот енщрюЬ» («судопроизводство»), «адал алушы» («добросовестный приобретатель»), «иелену кенелiгi» («срок давности»), «коммуналдык меншiкке тYсу» («поступление в коммунальную собственность»);«т^ра^сызды^ айыбы» немесе «т^раксыздык айыпп^лы» («неустойка»);
терминдердiц, тiркестердiц тYп мэтшдш колданыстагы ерекшелiктерiн кеп магыналык
(полисемия) колданысын («iс жYргiзу» (производство) ескермеу.
Ана тiлiмiзде орныкты зац фраземасын калыптастыру, ягни теракты тiркестердiц д^рыс колданылуы мен ез мэншде орныгуы шыгармашылык кезкарасты талап етедi. Ал шыгармашылык кезкарас дегенiмiз эрбiр сез бiрлiгiнiц мэ^ндеп колданылу ерекшелiгiне, оныц к^кыктык нормамен магыналык YЙле стiгiне егжей-тегжелi зер салу, керек болса эрбiр сез бiрлiгi ^гымыныц этимологиясын, тYптамырын зерделеу. ТYптеп келгенде емiрiмiздiц эр саласында тiлiмiздi таза калпында колданудыц iргелi iзденiстерi - рухани казынамыз, ата-бабадан, гасырлар койнауынан бiзге жеткен ^лы да касиетп м^рамыз тiлiмiздi жаца кезецдердiц талабымен YЙлестiре жетiлдiрудiц аясында жYзеге асырылуы тиiс.
Елбасы Нурсултан Эбш^лы Назарбаев-тыц Казахстан халкына жыл сайынгы жолдау-ларында, сондай-ак ^лттык тарихымызга, мемлекеттiлiгiмiздiц тарихи дамуыныц сипаттарына катысты айтылган келелi де кагидалы сездерiнде тарих сахнасына «¥лы Дала елi» болып енген елiмiзде ^лтты^ к^ндылыктарымызды сактаудыц айрыкша мацыздылыгы баса айтылып келедi. Ел бiрлiгi мен мемлекеттiк тугастыгымызды ныгайта отырып, халык келешегiнiц келбетiн ^лт ретiнде сактап калудыц Елбасы дотеген осындай т^гырлы мiндеттерiнiц катарында ана тiлiмiздiц мэртебесiн биiктетудiц езектi мэселелерi дебар екенiн ескерсек,бYгiнгi тандамемлекеттiк тшдеп зацнама терминдерiн де ^лттык рецкпен колдана бiлудiц тYбегейлi негiзiн салу - мацыздылыгы мен жауаптылыгы т^ргысынан аса зор iс.
Тiлдiк казынамызды осынау мемлекеттiк мацызы Yлкен мшдеттердщ шецберiнде молыктыра отырып дамытудыц бiрден-бiр максат - кYнделiктi ж^мысымыздыц нэтижес аркылы ^лттык терминдiк корымызды байыту, балама ^гымды атауларды, теракты т1ркест1к терминдер мен сез орамдарын зац тшне койылатын талап Yддесiне сайколдануга мейлiнше ден кою.
ПайдаланылFан эдебиеттер тiзiмi
1. I. Кецесбаев. «Казак тшнщ фразеологиялык сездiгi», 591 б. - Алматы: «Fылым» баспасы, 1977 ж. - 712 б.
2. Фразеологический словарь русского языка / Под редакцией А. Молоткова. - Москва: «Русский язык», 1987 г. - 543 с.
3. Казакстан Республикасыныц Азаматтык кодека (Жалпы белiм) (27.12.1994 ).
4. Казакстан Республикасыныц Кылмыстык ю жYргiзу кодексi. (13.12. 1997)
5. Казахстан Республикасыньщ К^шмыстыщ-процеспк кодекса (04.07.2014)
6. Зацнама терминдершщ ^аза^ша-орысша, орысша-^аза^ша свздiгi, Астана, 2015 ж. - 481 б.
Мацалада зацнама mipKecmiK терминдерШц цолданылуына цатысты кейбгр взектг мэселелер1 мен цуцыц фразеологиясыныц магыналыц ерекшелiгi царастырылады.
Ty^h свздер: зацнама турацты mipKecmiK терминдерШц лексикалыц-фразеологиялыц цолданылу epeкшeлiгi.
В статье рассматриваются некоторые актуальные вопросы применения законодательных терминов - устойчивых словосочетаний и значительные особенности правовой фразеологии.
Ключевые слова: особенности лексико-фразеологического применения законодательных терминов - устойчивых словосочетаний.
The article considers some of the topical issues of the application of legal terms set phrases and significant features of the legal phraseology.
Keywords: lexical features idiomatic use of legal terms collocations
Айымбетов Мэди Айтбенбетулы,
КР Зацнама институты Лингвистика орталыгыныц НКА жэне халыщаралыщ шарттар жобаларына гылыми лингвистикалыщ сараптама секторыныц жетекшi гылыми щызметкерi
Зацнама терминдершщ турацты mipKecmiK сипаты
Айымбетов Мэди Айтбенбетулы,
ведущий научный сотрудник сектора научно-лингвистической экспертизы проектов НПА и международных договоров Центра лингвистики Института законодателлства
Фразеологические особенности законодательных терминов
Ayymbetov Madi,
Leading researcher of sector of research linguistic expertise of drafts of laws and regulations and international agreements of SI Institute of Legislation of the Republic of Kazakhstan
Phraseological peculiarities of legislative terms
