CC BY
24о
Турарова Жумагул Мухтарцызы,
КР Зац шыгару институты Лингвистика орталыгыныц НКА жэне халыцаралыц шарттар жобаларына гылыми лингвистикалыц сараптама секторыныц ага гылыми цызметкерг
ЗАЦ МЭТ1Н1НЩ СТИЛЬД1К МЭСЕЛЕЛЕР1
К^амдыц цатынастарды басцарудыц непз^ улттыц зацнама. К^ам вмiрiндегi взгерiске байланысты ол Yнемi жетiлдiрiлiп отырады. Зац шыгармашылыгы процесiндегi зацнаманы жетiлдiрудегi мшдеттершщ бiрi - нормативтiк цуцыцтыц актшер жобаларыныц тiлi мен стилi, тYпнусцалыFы сапасын арттыру мацсатында жYргiзiлетiн лингвистикалыц сараптама болып табылады. Оны жYзеге асыру проце сi нормативтiк цуцыцтыц актiлердiц жобаларын эзiрлеу бой-ынша теориялыц бiлiммен цоса, практикалыц бейiмдi талап ететiн iс. Бул нормативтш цуцыцтыц актiлер жобаларыныц орыс жэне цазац тiлiндегi мэтiндерiнiц сэйкестiгiн баFалау лингвист-сарапшыныц алдына зац техникасы-на, оныц iшiнде тiлдiк нормаларFа сай болуын цамтамасыз ету мiндетiн цояды.
Зац мэтiндерi стилi взiнде свйлем цура-мына енетiн свздердiц ереже сай ^ркесш, грамматикалыц байланысца тYсiп, свйлем цураудыц бвлшегi цызметiн атцарады. Свздер синтаксистiк топ цурап свз пркесш цураFанда, олардыц цурамына эр алуан свздер енедь Eкi не-месе одан квп свздердiц пркесш келiп, бiртутас тулFа ретiнде цызмет атцаратын тiркескен свздер жиi кездеседь
Tiркес свздердiц екi тYрлi формасы - бiрi турацты свз пркесшен, екiншiсi лексикалыц свз тiркесiнен (цурама свздер) цуралатындыFы белгiлi. Турацты свз тiркестерi эдеби стиль лек-сикасында жиi кездеседi, квбiне эксперссивтiк свз тiркестерiмен толыцтырылып отырады. Олар-ды квбiне фразалыц, идиомдыц тiркестер немесе турацты тiркестер деп атайды. Тутас алFанда, ол кейде бiр Fана уFымдыц атауды бiлдiрсе, дербес алFан жаFдайда маFынасын жоFалтатын тiркестер тYPi [1, 2].
Ал лексикалыц свз тiркесiнкYPделi есiмдер мен кYрделi етютштер цурайды. Олар лексикалыц тулFа ретшде жумсалады. Свз тiркестерiнiц байланысу тэсiлдерi жалFаулар (септiк, тэуелдiк, квптiк, ж1кпк жалFаулар), шы-лаулар (жалFаулар, септеулш, свздердiц орын тэртiбi, интонация). Осы тэсшдердщ тiркесу
формасы, яFни морфологиялыц, лексика-грамматикалыц ерек-шелiгi олардыц байланы-суын YЙлестiредi.Свз тiркесiнiц басты ею шар-ты - бiрi свздер баFыныццы цатынаста, екiншi грамматикалыц формасы, цызмет жаFынан баFыныццы цатынаста болуFа тиiс. БаFыныццы компонент взiне баFындырып тiркеседi, уFымды аныцтайды. Ал басыццы свздердiц ыцFайына царай свз тiркестерi етiстiктi, зат есiмдi, есiмдi пркестер болып тiркеседi [2]. Ал олардыц зац мэтшнде мэнiне жэне туеталыц цурамына царай дурыс тiркеспеуi сэйкес емес свз тiркестерi ретiнде стильдш цателердi цурайды. Соны-мен назарFа алынуы цажет мэселе ретiнде: бiрмэндiлiк немесе жYЙелiлiк не соFан жуыцтату, семантикасыныц нацтылыFы, стильдiк турFыда бейтарап болуы, экспрессивтiлiктiц болмауы, мэтiн децгешнде свз тiркестерi стилистикалыц, лексикалыц, грамматикалыц сэйкес болуын атауFа болады.
Ал зац стилiнде кез келген свздi тiркестiре салуFа болмайтындыFы белгш. Мунда басты талап белгiлi свз пркесшщ цурамында свздер взара маFыналыц жэне синтаксистiк байланы-ста болуы цажет. Тiркестердi пайдаланудаFы басты ерекшелш: свз тiркесiнiц цурамын сацтау, взгертпеу, оныц цурамына енген свздер орындарыныц берiк болуын квздеп, маFынасына царай пркесетш свздердi пайдала-ну болып табылады. Бул талаптар сацталмаFан жаFдайда,маFыналыц жаFынан, свйлеммYшесiнiц мэнi дурыс болмайды. Мэселен, Казацстан Республикасыныц Азаматтыц кодекшндеп (Жал-пы бвлiм) стильдiк турFыда тiркесу цабiлетi жоц мынадай тiркестердi мысалFа келтiруге болады, «добросовестный приобретатель» -«адал алушы» (КР АК 261-бап), «недобросовестного владельца» - «арам ниетп иеленушщен» (КР АК 263-бап.) «Принудительное изъятие» - «ыцтиярсыз алып цоюFа»(КР АК). Свз тiркестерiнiц бiрiздi пай-даланылмауы арцылы лексика-грамматикалыц кемшiлiктерi бар мына свз пркестерш де атауFа болады: «компенсации морального вреда» -«моральдыц зиянныц втемш твлету» - (9-баптыц
Из практики законотворчества на государственном языке
1-тармагы), «требовать возмещения морального вреда» -«моральдык зиянньщ орнын тол-тыруды» (14-бап), «возмещение морального вреда» - «моральдык зардаптарын ететуге» (141-башъщ 1-тармагы), «Возмещение морального ущерба» - «Моральдык зиянды етеу (143-баптыц 6-тармагы), «моральдык нуксанды етеу» (352-бап), «правила деловой этики» - «юкерлш эдептiлiк ережелерiн» (8-баптыц 4-тармагы), «требования деловой этики»- «iскерлiк эдеп талаптарын» 159-баптыц 2-тармагы, «недвижимое имущество» - «Козгалмайтын мYлiк» (236-башъщ 3-тармагы), «недвижимое имущество» - «жылжымайтын мYлiк» (244-баптыц 1-тармагы),«вследствие непреодолимой силы»
- «ецсершмейтш ^штщ салдарынан» (328-баптыц 4-тармагы, «вследствие непреодолимой силы» - «дYлей кубылыстар салдарынан» - (359-баптыц 2-тармагы), «обусловлено непреодолимой силой» - «дYлей кYштер себепшi болса» (363-баптыц 2-тармагы) [3].
Сонымен сез тiркестерiн магынасын ауысты-рып, езгертiп, магынасы жагынан тiркеспейтiн сездердi пайдаланып колдану лексикалык нор-мадан ауытку болып табылады.
Лексикалык норманыц сактамалмауына негiз болатын себептер ретiнде тiркестегi сездi езгертш пайдалануды, вариантты катарларды пайдалануды атауга болады. Оган сараптамалык тэж1рибеден мына мысалдарды атауга болады: «Резерв оборотных средств» - «айналма-лы каражат коры» (дурысы айналым каражаты резервi), «Пособие за знание языка» - «тшдш бiлiм жэрдемакысы»,«тш бiлiмi жэрдемакы», «тiлдi бiлгенi Yшiн жэрдемакы», «контракт»
- «ецбекшарты», «келiсiмшарты», «смета расходов» - «шыгындар сметасы» (дурысы
- «шыгыстар сметасы»), «доход бюджета» -«бюджет юрюЬ>, «бюджет табысы» (TYркiтiлдес Мемлекеттердщ ынтымактастык кецес хатшылыгыныц каржылык ережелерi туралы келiсiм бойынша сараптамадан).
Сондай-ак «жилое помещение» деген сез •пркеи «тургын Yй-жай», «тургын жай» деп, ал «жилище» «тургын уй», «тургын жай» болып, «договор найма (аренды) жилища» - «тургын жайды жалдау», «жалга алу» эртYрлi колданылып жYP (жалдауга алу, жалдау). Бул угымдардыц аныктамалары «Тургын YЙ катынастары туралы» КР Зацында болганымен, сез тiркестерi «Зац» деректер базасындагы зац мэтiнiнде бiрiздi пайдаланылмаган.
Лексикалык нормадан ауытку себептершщ бiрi ретiнде ез алдына сез тiркесi болмайтын, тек сез пркесшщ бiр сыцары болу сипатына ие сездердi езгертiп, ауыстырып пайдалануды, сонымен бiрге варианттык катарларды пайдалануды атауга болады. Мысалы, «не распро-строняется» деген етiстiктiц тiркестiц казак
тiлiнде «колданылмайды», «таратылмайды» деген ею нускасы бар, «Баланыц кукыктары туралы» КР зацында «установление опеки» -(«корганшылык белгiлеу») деген тiркестi, мысалы: «камкоршылык тагайындау» деп дурыс пайдаланбау байкалады (опека - корганшылык, попечительство - камкоршылык», осылар-ды ауыстырып алып пайдаланган («Казакстан Республикасыныц кейбiр зацнамалык акп-лерiне же^м балалар мен ата-анасыныц камкорлыгынсыз калган балалардыц тургын YЙге кукыктарын камтамасыз ету мэселелерi бойынша езгерютер мен толыктырулар енгiзу туралы» Казакстан Республикасыныц Зацы жобасы).
Корыта айтканда, сез тiрке стерiнiц бiрiздiлiгiн сактау, оларды лексикалык нормага сай пай-далану проблемасы колданыстагы зацнаманы жэне эзiрленетiн нормативтiк кукыктык актiлер жобаларын жетiлдiру барысында назадан тыс калмау кажет. Осындай кешiлiктердi болдыр-мау максатында мэтiн аудармасын эзiрлеуде, лингвистикалык сараптама жYргiзуде тiлдiк нор-маларды курайтын грамматикалык, стильдiк та-лаптармен тыгыз байланыста лексикалык талдау жасалуы кажет.
Бул ец алдымен, кукык нормасын турлше талкылауга жол беретiн магынасы тYсiнiксiз, туракталмаган терминдер мен угымдармен, тужырымдардан, сездер мен сез тiркестерiнен арылтады. Бул жумыстар сонымен катаруксас когамдык катынастарды реттеуге арналган зандардагы сез пркестерш бiрнеше нускада пай-далану, синонимдiк катарларга жол берудi азайту, оларды iрiктеп, кажетсiзiн колданыстан шыгару аркылы не сатылык децгейi бойынша жогары турган занда пайдаланылган тYрiнде бiрiздi жа-зудан бастау керек.
Зац мэтiндерiнде бул талаптарды сактау тYпнускалыкты, колданушыга зац ережелерш бiрiздi тYсiнудi, колдануды камтамасыз етедi.
Мундай талаптар казiр сыбайлас жемкор-лыктык кукык бузушылыкты жасауга мYмкiндiк беретiн зац-лингвистикалык сыбайлас жем-корлыктыкка бейiндi нормаларды аныктау елшемдершщ катарында кезделген.
Осы мэселелерге катысты соцгы 5-6 жылдыц келемiнде Ресей Федеративтш Республикасындагы зац шыгармашылыгы тэж1рибесшен зерттелеуге жэне пайдалануга болатын жетю^ктер де бар. Ресейде осы мэселеш шешудiц тэсiлi ретiнде непзп екi мэселе алына-ды. Бiрiншiсi, сараптама жYргiзу жумыстарын Fылыми-эдiстемелiк жагынан жетiлдiру мэсе-лелерi болса, екшшю, осындай сараптама тYрiн жYзеге асырумен айналысатын кэсiби маман-сарапшыларды дайындау мэселесi.
Алдыцгы тэжiрибе зац шыгармашылыгы процешнде зац тiлi мен стилшщ олкылыктарын жоюда кукыктык нормасын жетiлдiрудiц зац
техникасыньщ тYрлi эдю-тэсшдерш айкындаса, екiншiсi зац шыгармашылыгын же^лвдрудщ Heri3ri тYЙiнi ретшде бiлiктiлiк талаптарын белгiлейдi.
Корыта айтканда, осындай тэж1рибе взiмiздщ ^лттык зацнаманы жетiлдiру, оныц iшiнде мемлекеттiк тшдеп нормативтiк к¥кыктык актшердщ сапасын жогарылату мэселелерi ец алды-мен, осы проблемаларды шешуге байланысты болып отыр. Сондай-ак зацнаманы к¥райтын орыс тшндеп нормативтiк к¥кыктык актiлердiц к¥кыктык мониторинг болсын не сараптама жYргiзу болсын, к¥кык нормасын жетiлдiрудiц барлык тиiмдi жолдарын Yйлестiрумен барлык мемлекеттiк органдардардыц катысуымен жYргiзiлуi кажет.
Tiлдiк норма тш жYЙесiнiц тiлдiк амал-тэсiлдердiц жиынтыгы лексикалык, свзжасамдык, грамматикалык, дыбысталу жэне т.б нормаларын камтитын свз колдану ережелерi [4] нормативтiк к¥кыктык актiлердi эзiрлеу мен ресiмдеу тэсiлдерiнiц, талаптары мен кагидалары ретiнде, ягни нормативтш к¥кыктык актiлер тiлiнiц дэлдiгiн, аныктыктыгын, логикалык д^рыс болуын жетiлдiрудi Камтамасыз ету тэсiлi ретiнде басшылыкка алынуы тиiс.
ПайдаланылFан эдебиеттер TÏ3ÏMi
1. Балакаев М., Сайрамбаев I. Ка^рп казак тiлi. Окулык. - Алматы, Санат, 1997. - 29-83 с.
2. Эмiр Р. Эмiрова Ж. Жай свйлем синтаксисi: окулык. - Алматы, Санат, 1998. - 192 б.
3. Казакстан Республикасыныц Азаматтык кодексшдеп (Жалпы бвлiм) «Зац» деректер базасы» - 14.11.2012 ж.
4. Сыздык Р. Tiлдiк норма жэне оныц калыптануы (кодификациясы). - Астана: Елорда, 2001. -114-129 б.
Мацалада нормативт!к цуцыцтыц актшер мэт1ндер1тц cmrni, сондай-ац зац жобаларын эз1рлеу техникасыныц эдiстемелiк мэселелерi царастырылады.
ТYйiн свздер: свз miркесmерi, зац техникасы, зац жобасыныц лексикалыц проблемалары.
В статье рассматривается стиль нормативных правовых актов, а также методические вопросы техники разработки законопроектов.
Ключевые слова: словосочетания, юридическая техника, лексические проблемы законопроектов.
The style of normative legal acts and also methodological techniques of the of development of bills are considered in the article.
Keywords: phrases, juridical technique, lexical problems of bills.
Ж^ма^л М^хтаркызы Т^рарова,
КР Зац шыгару институты Лингвистика орталыгыныц НКА жэне халыкаралык шарттар жобала-рына гылыми лингвистикалык сараптама секторыныц ага гылыми ^BMeTOepi
Зац мэтшшщ стильдж мэселелерi
Турарова Жумагуль Мухтаровна,
старший научный сотрудник сектора научно-лингвистической экспертизы проектов НПА и международных договоров Центра лингвистики Института законодательства РК
Стилистические вопросы текста закона
Turarova Zhumagul Mukhtarovna,
senior research fellow of the sector of scientific-linguistic expertise of legal acts and international agreements of of the Linguistic Center of the Institute of Legislation of the Republic of Kazakhstan
Stylistic questions of the text of the law
