Научная статья на тему 'Азаматтық кодекстің стильдік мәселелері'

Азаматтық кодекстің стильдік мәселелері Текст научной статьи по специальности «Право»

CC BY
101
15
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
СөЗ ТіРКЕСТЕРі / ЗАң ТЕХНИКАСЫ / СТИЛИСТИКАЛЫқ ПРОБЛЕМАЛАРЫ

Аннотация научной статьи по праву, автор научной работы — Тұрарова Жұмагүл Мұхтарқызы

Мақалада Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің тілі мен стилі мәселелері қаралады.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Азаматтық кодекстің стильдік мәселелері»

Турарова Жумагул Мухтарцызы,

КР Зац шыгару институты Лингвистика орталыгынъщ

НЦА жэне халыщаралыщ шарттар жобаларына гылыми лингвистикалъщ

сараптама секторыныц ага гылыми щызметкер1

АЗАМАТТЬЩ КОДЕКСТЩ СТИЛЬД1К МЭСЕЛЕЛЕР1

Казахстан Республикасыньщ Президент -¥лт кешбасшысы Н^рс^лтан Назарбаевтыц 2012 жылгы 14 желто^сандагы «Казахстан - 2050» Стратегиясы калыптаскан мемлекеттщ жаца са-яси багыты» атты Казахстан халкына Жолдау-ында Казахстан Республикасы дамуыныц,оныц iшiнде тiл саясатына катысты перспективалык багыттары: «Жауапкершшкп тiл саясаты казак ^лтын бiрiктiрушi басты факторлардыц бiрi болып табылады. Казак тiлi - бiздщ рухани негiзiмiз. Бiздщ мiндетiмiз - оны барлык сала-да белсецщ пайдалана отырып дамыту. Казак тшшщ осы заманныц биiк талабына сай, бай терминологиялык корын жасаган соц оны рет-ретiмен, кезец-кезещмен когамдык емiрдщ бар саласына батыл енгiзiп,тiлдi заманга сай Yйлестiру кажет» - деп атап етiлген [4].

Осы мiндеттердi iске асырудагы казак тшш колдануды жетiлдiру кажет саланыц бiрi- зац шыгармашылыгысаласы екендiгi белгш.

Зац шыгармашылыгы кызметi когамдык катынастарды к¥кыктык регламенттеудi же-тiлдiруге, элеуметпк мYДделердiц дамуын к¥кыктык Yйлестiруге багытталган к¥кык кездерi - нормативтiк к¥кыктык актiлердi шыгаруды камтитын к¥^ыктык ж^мыстыц кYрделi саласы.

Осы кызметтiц нэтижеш, когамды к¥кыктык реттеудiц тетiгi - ^лттык зацнама бYгiнгi кYнi тYрлi салага тиесiлi нормативтiк к¥кыктык актшердщ Yлкен аукымын бiлдiредi. Уакыт тала-бы колданыстагы зандарды к¥кыктык жетiлдiру, жYЙелеу, жащыртумен катар оныц нормаларын бiрыцFай ^гымдык, тiлдiк нормалык эдюнамалык т^ргыда жетiлдiру мэселелерiн алFа кояды [10].

Осы мэселелеразаматтык к¥кыктык ка-тынастар саласындаFы мацызды актiнiц бiрi, соцFы жылдары сан-салалы тYзетулер енлзшп, кYнбе кYн жацFыртылып отырFан Казакстан Республикасыныц Азаматтык кодексi мэтiнiне катысты жиi айтылFандыFы белгiлi. КабылдаFанына 19 жыл уакыт болFан б^л актшщ

казак тiлiндегi мэтiнiнi туралы сынныц айтылуы да орынды.

Азаматтык кодекстщ нормалары арнайы актiлермен, жеке зацдармен, защ~а тэуелдi актiлермен реттелетiн азаматтык катынастардыц кептеген салалары Yшiн к¥кыктык бастау болып табылады. Ал коFамдык катынастардыц дамуы Азаматтык кодекстщ нормаларын Yнемi к¥^ыктык жетiлдiрудi, мэтшшщ сапасын артты-руды талап етеиндш анык.

АталFан кодекстiц мэтiнiне койылатын та-лаптар ретiнде ресми к¥жат тYрлерiне катысты тiлдiк норманыц, оныц шшде функционалдык стильдегi лексикалык, грамматикалык, сондай-ак орфографиялык жэне пунктуациялык нормалардыц сакталуын атауFа болады.

Тшдш к¥ралдар болып табылатын сей-лем, теракты сез тiркестерi, сездер мен аббревиатуралардыц осы нормаларFа сай пай-даланылуы к¥кык нормасыныц мазм^ны айкын, тYсiнiктi, логикалык жаFынан д^рыс к¥рылуын камтамасыз етедi [2, 7].

Мэселен, зац мэтшше койылатын тiлдiк жэне стильдш талаптар мэтiндi функционалдык кызметше сай к¥руды, эдеби тiл нормасына сай жазуды мiндеттейдi. Мэселен, зац тшшщ кеп белт барлык стильде колданыла беретiн бейта-рап сездерден жэне саламен байланысты сездер мен терминдерден тирады. Олардыц пайдаланы-лу жишт зац тiлi стилiнiц ерекшел^ершщ бiрi болып табылады. Зац лексикасыныц нормасына сай зац мэтiнiнде карапайым сездер, диалектизм-дер, кенерген сездер мен неологизмдер, фразе-ологизмдер мен экспрессивтш-эмоционалдык мэндегi сездер пайдаланылмайды [1, 2, 9].

М^ндай лексика-стилистикалык кемшшк-терге жол беру кеп жаFдайда зац мэтшшщ тYсiнiксiз болуына экеледi.

Ал Азаматтык кодексте оныц к¥кыктык нормасына н^ксан келтiретiн, кайшылыктар туын-дататын, эртYрлi тYсiнуге экелетiн тшдш жэне

№ 1-2 (29-30) 2013 г Вестник Института законодательства Республики Казахстан

стильдш кемшшктердщ кептшн ашуга болады. Олардыц бiрк;атары сездер мен сез тiркестердi бiрiздi жазбау, синонимдiк ;атарларды жш пайдалану, магынасына сэйкес келмейтiн сездер мен сез тiркестердi пайдалану сия;ты лексика-стилистикалы; ;ателерд^ сондай-а; сез т^лгасы, сез тiркесi мен сейлем ;^рылысы ол;ылы;тарынан туындаган грамматикалы; ;ателердi ;амтиды, мысалы: «елдi деп жари-ялануы» - «объявлено умершим» (31-баптыц

2-тармагы), «хал актiлерiн жазу кiтаптарына оныц елгенi туралы жазба» - «запись о его смерти в книгах записей актов» (32-бап), «Кайтыс болган кооператив мYшесшщ м^рагерЬ> -«наследника умершего члена кооператива» (100-башъщ 4-тармагы), «оралымды бас;ару ;^;ыгы» - «право оперативного управления» (195-баптыц 1-тармагы), «жедел бас;аруга»

- «оперативное управление» (355-баптыц

1-тармагы), «ецсершмейтш кYштiц салдары-нан» - «вследствие непреодолимой силы» (328-баптыц 4-тармагы), «дYлей ;^былыстар салдарынан» - «вследствие непреодолимой силы» (359-баптыц 2-тармагы), «дYлей кYштер себепшi болса» - «обусловлено непреодолимой силой» (363-баптыц 2-тармагы), «Козгалмайтын мYлiк» - «недвижимое имущество» (236-баптыц

3-тармагы), «жылжымайтын мYлiк» -«недвижимое имущество» (244-баптыц 1-тармагы), «Субсидиялы; жауапкершiлiк» - «субсидиарная ответственность» (357-бап), «субсидиарлы; жауаптылы;та болады» - «субсидиарную ответственность» (44-баптыц 1-тармагыныц 4 белiгi), «субсидиялы; жауапты болады» - «несет субсидиарную ответственность» (62-баптыц

2-тармагы), «к¥ВДы ;агаздарды» - «ценные бумаги» (128-1-баптыц 21 тармагы), «Багалы ;агаздар» - «ценных бумаг» (406-баптыц

2-тармагы, «тауар тацбаларында» - «товарных знаках» (38-баптыц 4-тармагы), «тауарлы; белгiлер» - «товарные знаки» (961-баптыц

3-тармагыныц 2-тармагы), «тауар тацбасына»

- «с товарным знаком» 1020-баптыц 4-тармагы деген сез пркест^ [3].

Грамматикалы; норма сез К¥рау, морфологиялы; жэне синтаксистiк нормалар-дан ^^ралатындыгы, морфологиялы; нормалар сез табы сездершщ грамматикалы; тYрлерiн д^рыс к¥руды ;амтыса, синтаксистiк нормалар сез тiркестерi мен сейлем сия;ты синтаксиспк бiрлiктi д^рыс к¥рауды белгiлеп, сездердщ байланысуын, сейлем мYшелершщ бiрлiгiн ;арастырады [6, 9].

Азаматты; кодекстщ ;аза; тiлiндегi мэтiнiнде

осы грамматикалы; нормаларды са;тамаудан болган кемшiлiктер жиi кездеседь Мэселен, «Азамат тегi мен ешмш, сондай-а; ;алауы бой-ынша - экесшщ атын ;оса отырып, ез атымен ;^;ы;тар мен мiндеттер алады жэне оларды жYзеге асырады» - «Гражданин приобретает и осуществляет права и обязанности под своим именем, которое включает фамилию и имя, а также по желанию - отчество» (15-баптыц

1-тармагы) [3].

Д^рысы: «Азамат теп мен ешмш, сондай-а; ;алауы бойынша экесшщ атын ;оса отырып, ез атынан ;^;ы;тар мен мiндеттерге ие болып, оларды жYзеге асырады».

Сондай-а; «Жеке кэсiпкерлердi мемлекеттiк тiркеу ез безмен тiркелу сипатында жасалады жэне жеке кэсшкер ретiнде есепке алынады.» -«Государственная регистрация индивидуальных предпринимателей носит явочный характер и заключается в постановке на учет в качестве индивидуального предпринимателя.» (19-баптыц

2-тармагы) [3].

Д^рысы: «Жеке кэсiпкерлердi мемлекеттiк пркеу келу тYрiндегi сипатта болады жэне жеке кэсшкер ретшде есепке алынады.».

Азаматты; кодекстщ мэтiнiнде сездердщ ;^рамы мен сездердщ орнын са;тамаудан туындаган м^ндай лексика-грамматикалы; кемшiлiктер жиi кездеседь

Сондай-а; Азаматты; кодекстщ мэтiнiнде сездердi д^рыс жазу ережелерiн (орфографиялы; нормаларды) са;тамауга жол берiлген. Мэселен, емле ережелерш са;тамау не эртYрлi жазуга мы-сал ретiнде «кез-келген уа;ытта» (67-баптыц 1-тармагы), «бара-бар Yлес» (100-баптыц 4-тарма;шасы), «барабар сомадан» (59-баптыц 1-тармагыныц екiншi белiгi) жэне эрпi д^рыс жазылмаган «Зац кYшi бар Жарлы;тарынан» - «указов Президента Республики Казахстан» (3-баптыц 1-тармагы), «;ойманыц атауы мен мекен-жайы» - «наименование и адрес склада» (799-баптыц 2-тармагыныц 2) тарма;шасы) деген сез пркестер^ вариантты тYрде жазылган «;а;ылы» - «вправе» (3-бапта 7-тарма;та, 333-баптыц 2-тармагы), «;^;ылы» (338-1-баптыц 1-тармагыныц 2 белiгi), «жобалы;-сметалы; ;^жаттамада» - «в проектно-сметной документации» (665-баптыц 1-тармагы тарма;шасы), «жобалау-сметалы; ;^жаттаманы» - «про-ектно-сметную документацию» (667-баптыц 1-тармагы) деген сездердi атауга болады [3].

Алынган мысалдардан сездердi бiрге жэне белек жэне дефис ар;ылы жазу, бас эршт пайдалану,дыбыстарды жазу, сез жэне оныц

28

маFыналы белшектерш жазу ережелерiнiц сакталмаFандыFын керуге болады.

Сонымен бiрге зац тшнде ойды накты, дэл, тYсiнiктi жетюзу Yшiн, жазуда сейлемдердiц к^рылым ерекшелшн, интонацияны берудiц шартты белгiлерiн кою, мэтш мазм^нын дэл беру тэсшнщ бiрi болып табылатын тыныс белгшерш д^рыс пайдаланудыц мацызы зор. Эйткеш тыныс белгiлерсiз сейлемдi жазу да, оку да, маFынасын тYсiну де киын [1, 5].

Азаматтык кодексте тыныс белгшершщ д^рыс пайдаланылмауына мысал ретiнде артык Yтiр белгiсiнiц койылуын атауFа болады. Мы-салы, «Келш к¥ралын экипажсыз жалдау шар-ты оныц мерзiмiне карамастан, жазбаша тYрде жасалуFа тиiс» - «Договор аренды транспортного средства без экипажа должен быть заключен в письменной форме независимо от его срока.» (594-2-бап), «Егер акшаны азамат салFан болса, банктеп акшаFа билiк ету к¥кы^ын не азаматтыц езi, не ол осы к¥кыкты сенiп берген адам пай-даланады. - «Если деньги были внесены гражданином, то правом распоряжения деньгами, находящимися в банке, пользуется либо сам гражданин, либо лицо, которому он доверил это

право.» (479-баптыц 2-тармаFы) [3].

Кел^ршген мысалдарды талдай отырып, тiлдiк нормаларды сактамау нормативтiк к¥кыктык актiнi орыс жэне казак тiлдерiндегi мэтiндердiц сэйкесшздтне экелетiн себеп деп баFалауFа болады.

Азаматтык кодекстщ кемшiлiктерiн бiрден тYзетуге мYмкiндiк жок, колданыстаFы актi болFандыктан оныц редакциясын толык кайта кабылдау не OFан бiртiндеп тYзету енпзу жолы-мен Fана олкылыкты жоюFа болады.

Казiргi мYмкiндiгiмiз нормативтiк к¥кыктык актiлер жобаларын эзiрлеу барысында м^ндай кемшiлiктерге жол бермеу болып табылады.

Зац стилiнiц мазм^ндык сипаты оныц колданылатын коFамдык кызметi саласына тшелей эсер ететiндiктен к¥кык материалыныц мэтшш жетiлдiру ж^мыстарын м^кият жYзеге асыру кажет.

Корыта айтканда, тiлдiк норманыц осы та-лаптарын сактау ^лттык зацнаманы жетiлдiруде, оныц iшiнде мемлекеттiк тiлдегi нормативтш к¥кыктык актiлердiц сапасын жоFарылатуда басшылыкка алынуы тиiс.

ПайдаланылFан эдебиеттер тiзiмi

1. Айтм^канова А. Емле жэне тыныс белгiлерi - сауаттылыктыц кепш / Материалы практического семинара, проведенного 2 июня 2010 года на тему: «Некоторые проблемы переводческой деятельности», 2010. - 20 бет

2. Балакаев М. Казак тшшщ стилистикасы: окулык. 3-шi басылым. - Алматы: «Дэуiр», 2005. -256 бет.

3. Казакстан Республикасыныц Азаматтык кодексi «Зац» деректер базасы 5.03.2013ж. жаFдай бойынша.

4. Казакстан Республикасыныц Президент Н. Назарбаевтыц 2012 жылFы 14 желтоксандаFы «Казакстан - 2050»: Стратегиясы калыптаскан мемлекеттiц жаца саяси баFыты» атты Казакстан халыкына Жолдауы.

5. М^сабекова Ф. Казiргi казак тш пунктуациясы: оку к¥ралы. Екiншi басылым. - Алматы, Ана тш, 1991. - 128 бет

6. Салкынбай А., Абакан Е. Лингвистикалык тYсiндiрме сездiк. - Алматы: Сездш-Словарь, 1998. - 304 бет.

7. Тыныс белгшерш - http://kk.wikipedia.org/wikiжэне http://kaz-referaty.ucoz.kz/load (11.03.2012ж.)

8. ТелеуFалиев F. Казакстан Республикасыныц Азаматтык к¥кы^ы. Академиялык курс. 1 том. -Алматы: Жет жарFы, 2001. - 376 бет.

9. Языковая и речевая норма - http://imp.rudn.ru/ffec/rlang/rl5.html (11.03.2012ж.).

10. Юридическая техника: учебное пособие по подготовке законопроектов и иных нормативных правовых актов органами исполнительной власти/ Ин-т законодательства и сравн. правоведения при Правительстве Российской Федерации; под ред. член-корр. Т.Я. Хабриевой, проф. Н.А. Власенко. -М.: Эксмо, 2010. - 272 с. - (Российское юридическое образование).

А № 1-2 (29-30) 2013 г. Вестник Института законодательства Республики Казахстан

Мацалада Казацстан Республикасы Азаматтыц кодекстщ тШ мен cmrni мэселелер1 царалады. Туйгн свздер: свз mipKe^epi, зац техникасы, стилистикалыц проблемалары.

В статье рассматриваются вопросы языка и стиля Гражданского кодекса Республики Казахстан.

Ключевые слова: словосочетания, юридическая техника, стилистические проблемы.

The article examines the language and the Style issues of the Civil Code of the Republic of Kazakhstan Keywords: phrases, juridical technique, stilisticalproblems.

Ж^ма^л М^хтаркызы Т^рарова,

КР Зац шыгару институты Лингвистика орталыгыныц НК^А жэне хальщаральщ шарттар жобала-рына гылыми лингвистикалыщ сараптама секторыныц ага гылыми ^KMeTOepi

Азаматтык кодекстщ стильдiк мэселелерi

Турарова Жумагуль Мухтаровна,

старший научный сотрудник сектора научно-лингвистической экспертизы проектов НПА и международных договоров Центра лингвистики Института законодательства РК

Стилистические вопросы Гражданского кодекса

Turarova Zhumagul Mukhtarovna,

senior research fellowof the sector of scientific-linguistic expertise of legal acts andintemational agreements of of the Linguistic Center of the Institute of Legislation of the Republic of Kazakhstan

Stylistic issues of the Civil Code

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.