CC BY
29ЭОЖ 81367.4:340.13
ТЕРМИНД1К Т¥РАКГЫ Т1РКЕСТЕРДЩ ТУПМЭТ1НД1К ЕРЕКШЕЛ1КТЕР1
Мэди Айтбенбет^лы Айымбетов
Казацстан Республикасыныц Зацнама институты Лингвистика орталыгыныц НКА жэне халыцаралыц шарттар жобаларына зылыми лингвистикальщ сараптама секторыныц жетекшi зылыми цызметкерi, Астана ц., Казахстан Республикасы; e-mail: [email protected]
Ерболат МаFжан¥лы Елубай
Казацстан Республикасыныц Защама институты Куцыцтыц мониторингi орталыгыныц жетекшi зылыми цызметкерi,
Астана ц., Казацстан Республикасы; e-mail: [email protected]
TYuin свздер: зац мэт1шндег1 турацты т1ркестер; аныцтауыш санатындагы свз орамы; зац фраземасыныц ерекше мэндг сипаты; лексикалыц б1рл1к санаты; терминдж функция; зацнама лингвистикасы; терминмц лексикалыц нацтылыгы мен уйлеЫмдтш.
Аннотация. Мацалада зацнамалыц жэне цуцыцтыц-ресми тгркестердщ iс журги зу цужаттамаларындагы, цуцыцтыц нормасы бар турацты тiркестердегi жш кезде-сетт терминдж цолданыстарды саралаудыц мацызды ерекшелiктерi царастырылады. Олардыц тупмэттдж цолданылуыныц лексикалыц кейбiр сипаты туралы тужырым жасалады. Терминдж турацты тiркестердiц зац мэтттде нормалыц дэлджпен эрi лексикалыц влшемге сай орныгып, бiрiздендiрiлуi зацнама мэтШмен жумыс iстеу барысын-дагы взектi мэселелердщ бiрi екет айрыцша атап кврсетыген. Ал бул мэселе - зацнама мэттдерт сапалы етудщ бiрден-бiр кепш болып табылады.
Терминдж miркесmердiц жасалымындагы бiр ерекшелж реттде оныц бiр свзден туратын басца miлдегi баламасыныц цазацша мэттде бiрнеше свзбен берыуте цаты-сты ойлар мацалада ортага салынады. Куцыц нормасыныц нацтылануы цажеттыш-нен туындаган мундай miркесmiк термин улттыц зацнама мэтттде орныгып келетт-дшшц мысалдары келmiрiледi.
Зац терминологиясында турацты свз miркесmерiнiц, зац фраземасыныц ерекше мэндi сипаты - олардыц белгш бiр децгейде лексикалыц бiрлiкmiц санатында цара-стырылуында деген тужырымга ден цойылган. Мацаланыц взегi зац турацты miрке-стерШц, тутастай алганда зац лингвистикасыныц мэттдж, мазмундыц ерекшелшн аныцтайтындыгына нег1зделген.
ОСОБЕННОСТИ ТЕРМИНООБРАЗУЮЩИХ СЛОВОСОЧЕТАНИЙ В ЗАКОНОДАТЕЛЬНЫХ ТЕКСТАХ
Айымбетов Мэди Айтбенбет^лы
Ведущий научный сотрудник сектора научно-лингвистической экспертизы проектов НПА и международных договоров Центра лингвистики Института законодательства Республики Казахстан, г. Астана, Республика Казахстан; e-mail: [email protected]
Елубай Ерболат МаFжан¥лы
Ведущий научный сотрудник Центра правового мониторинга Института законодательства Республики Казахстан, г. Астана, Республика Казахстан; e-mail: [email protected]
Ключевые слова: юридические фраземы в законодательных текстах; словосочетания определительного характера; характерные особенности юридических фразем; категория лексической единицы; функция термина; законодательная лингвистика; лексическая конкретность и смысловая гармоничность.
Аннотация. В данной статье рассматриваются некоторые особенности дифференцированного использования законодательных, терминологических словосочетаний в официально-правовом делопроизводстве, и в целом в нормотворческой деятельности. А также константируется отдельная характерно-лексическая последовательность терминообразования и юридического словосочетания на государственном языке. Осо-
бо отмечается актуальность формирования нормотворческой точности в контексте правовой лексики в процессе работы с законодательным текстом, которая является залогом качества юридических текстов.
В статье рассмотрены некоторые отличительные особенности касательно образования терминологических юридических словосочетаний на государственном языке. Помимо этого, в целях уточнения правовой нормы приведены примеры данных словосочетаний которые изложены в национальном законодательстве.
В статье обращено концептуальное внимание на особенную значимость терминологических словосочетаний и юридических фразем, которые рассматриваются как категория юридической лексической единицы. Правильное использование каждой подобной лексической единицы в качестве конкретных правовых терминов, обозначает их этимологическую, содержательную и лингвистическую значимость в законодательной деятельности.
SINGULARITIES OF TERM-FORMING PHRASES IN LAW TEXTS Аiymbetov Madi
Leading researcher of the sector of research linguistic expertise of legal acts andinternational agreements of Linguistic center of Institute of legislation of the Republic of Kazakhstan, Astana, Republic of Kazakhstan, e-mail: [email protected]
Elubay Erbolat Magzhjanuli
Leading researcher of the Legal Monitoring Center of the Institute
of Legislation of the Republic of Kazakhstan,
Astana, Republic of Kazakhstan, e-mail: [email protected]
Keywords: legal phrases in legislative texts; the phrase attributive nature; characteristics of legal phrases category lexical unit; the term function; legal linguistics; lexical and semantic specificity harmony.
Abstract. The article considers some of the singularities of the differentiated use of legal, terminological phrases in a formal and legal paperwork, and generally in the rule-making. Also stated characteristically separate lexical sequence of word forming and legal phrases in the official language. The article stresses the urgency to making of standard-setting definition in the law text.
The article considers some ofthe distinctive singularities oflaw collocations and legal terminology phrases in the official language in comparison of the original term in another language. In addition, there are some examples of that kind of legal phrases from national law.
In the article conceptual drawn attention to the particular importance of terminological collocations and legal phrases, which are regarded as a category of legal lexical unit. Use correctly every lexical word unit as a specific legal term refers their etymological, linguistic and substantive importance in the legislative process.
К^арастырылып отырган такырыптыц мэнш аньщтау Yшiн термин пркестер^ оныц колда-нылу сипаты кандай деген мэселенщ басын ашып алу кажет. Сонымен, зац мэтшшдеп теракты иркестер дегенiмiз не? Бул Yшiн ал-дымен муныц эдеби-публицистикалык, гылы-ми-философиялык сипаттагы мэтшдерде ор-ныккан образды экспрессивтьэмоционалдык немесе магына нактылы тужырымды теракты фраземалардан (пркестерден) ерекшелктерш айкындаган жен.
Бiрiншiден, зац теракты тiркестерi белгш бiр нормалык жYктеменiц аясында колданыла-ды. Екшшщен, бул зац терминшщ кукыктык магынасын дэлме-дэл ашып берудщ да кыз-метш аткарады. Yшiншiден, туракты иркес тутастай алганда термин функциясын да езше жYктей алады. Осы аталган непзп уш сипаттыц тещрепнде зац мэтЫ туракты тiркестерiнiц басты ресмилiк колданысыныц ерекшелiгi
аньщталуга тшс. Муныц магынальщ сипатын, атап айтканда, зацдагы тYпмэтшдiк ерекшель riH керкем стиль мен гылыми стильдегi идома-лык, метафоралык жэне жалпы тужырымдык туракты тiркес (фразеологизм) семантикасымен шатастырмай, кукыктык-ресми сипаттагы ерек-шелiгi орайында карастырганымыз абзал. Бул арада, жалпы зацнама мэтшщ калыптаскан, езiне тэн кукыктык-ресми стилiнiц сакталуына да термин иркестершщ айрыкша лексикалык туракты колданысыныц ыкпалы бар екендiгiн есте устаган мацызды. Кеп жагдайда, казакша зац мэтшш орысша нускасымен салыстыра отырып дэлдеуге тырысамыз, ал бул ез кезепн-де магынальщ, тiптi нормалык ауыткушылыкка урындырады. Эсiресе, кукыктык-ресми жYк-темесi бар туракты тiркестердi ез тiлiмiзге тэн табиги баламасыныц орнына оны сезбе-сез алудыц терiс Yрдiсiне салып кете беремiз. Мысалы, «когамга карсы эрекеттер» (антиоб-
щественные действия) деген тсркесл алайык, осындагы «карсы» деген угым «анти» деген сездщ (еж. грек. аут, - «карсы жасалатын, кар-сы, сыйыспас эрекет» угымын бiлдiретiн сезал-ды косымшасы) магыналык сипатын нактылап турган жок, сондыктан «карсыныц» орнына «жат» угымы анагурлым дэл эрi тiлiмiздш та-бигатына тэн: «когамга жат эрекеттер», демек, бул арада когамга карсы жасалган эрекет тура-лы емес, когамныц табиги мэшмен сыйыспай-тын, оган жат угым жeнiндегi нормалык магына тур. «Анти» сезалды косымшасымен айтылып, жазылып журген «антидемократиялык эрекет» терминдiк тсркесп де «демократияга жат эрекет» деп улттык лексикамыздыц болмысы-на негурлым табигиландырсак та артыктыгы болмас ед1 Ресми-гылыми сипатта орысша бiр сезбен бершетш терминдердш казакша балама-сында осы «карсы» угымын ез мэншде, улттык рецкте колданала алмай журген жэйттер де аз кездеспейдь Мысалы, «антикритика» терминiн «сынга-сын» деп ыкшам эрi дэл айтудыц орнына «карсы сын» деймiз.
Зацнамада «карсы» деген сездщ жеке дара аныктамалык сипатта тiркестiк курамда берiлетiн ендi мына бiр мысалына жYгiнейiк. Салык туралы зацнамада «салыктык карсы тек-серу» деген тiркес колданылады. Мысалы, салыктык тексерудщ бiр тYрiне жататын аталган тексерудщ зацдык аныктамасы Салык кодексш-де «карсы тексеру кешендi немесе такырыптык тексеруге катысты косалкы тексеру болып та-былады» деп бершп, буган мынандай аныкта-ма жасалады: «тараптардыц бiрi К^азакстан Ре-спубликасы болып табылатын, салык немесе кукык коргау органдары арасындагы езара ын-тымактастык туралы халыкаралык шарттарга (келiсiмдерге), сондай-ак К^азакстан Республи-касы халыкаралык уйымдармен жасаскан шарт-тарга сэйкес баска мемлекеттердщ салык немесе кукык коргау органдарыныц, халыкаралык уй-ымдардыц сурау салулары бойынша; камерал-дык бакылау нэтижелерi бойынша аныкталган косылган кун салыгы жeнiндегi салыктык мш-деттеме бойынша жэне осындай операцияларга байланысты бузушылыктарды жоймаган не осындай бузушылыктардыц жок екенiн раста-майтын тYсiндiру усынган салык тeлеушiмен (салык агентiмен) операцияларды жYзеге асы-ратын адамдарга катысты жYргiзiлетiн тексеру де танылады.»1. Осы аныктамадан керш оты-рганымыздай, мундай тексерудщ кандай да бiр карсы магынадагы тексерулж сипаты жeнiнде ештеце айтылмайды, бул арада орысша мэтш-дегi «встречная проверка» тсркесш жолма-жол баламалау болып шыккан. Шын мэнiнде езшщ нормалык эрi мазмундык сипаты жагынан бул салыктык тексеру косалкы, ыцгайлас тексеру
деген угымга сай келедi. Сондыктан «салыктык карсы тексеру» иркестж терминш «салыктык ыцгайлас тексеру» десек, анагурлым анык та дэл болады.
^укыктык-ресми тiркестердiц iс жYргi-зу кужаттамаларында, кукыктык нормасы бар туракты иркестерде жиi кездесетiн терминдiк колданыстарын осы тургыдан саралаудыц да мацызын ескермесек болмайды, бул да олардыц тYпмэтiндiк ерекшелЫнщ бiр сипаты болып табылады. Осы ретте зац туракты тiркестiк тер-миндерiнiц тYпмэтiндiк колданысы, оныц зац мэтшшде нормалык дэлдiкпен эрi лексикалык eлшемiне сай орныгып, бiрiздендiрiлуi зацнама мэтЫмен жумыс iстеу барысындагы eзектi мэселелердiц бiрi екенiн айрыкша айтуымыз кажет. Зацгерлердiц де, лингвист-мамандардыц да, жетi рет елшеп, бiр рет кесетiн зерделi бшк-тшгш талап ететiн осындай шыгармашылык iзденiс зацнама мэтiндерiн сапалы етудiц бiр-ден-бiр кепiлi. Алайда бул тургыдан аш де та-лай олкылыктардыц ушырасып жататынына жогарыда аталган мысалдар куэ.
Ана тiлiмiздегi терминдж иркестердщ жасалымындагы бiр киындык немесе ерекшелж - баска тшдеп оныц бiр сезбен туратын баламасыныц бiрнеше сезбен берiлуi. Кукык нормасыныц нактылануы кажеттiлiгiнен туын-даган мундай иркестж термин улттык зацнама мэтшшде орныгып келетшдЫнщ де мысал-дары жеткiлiктi. Айталык, «бас тарту телемЬ> (бiр тулганыц екiншi тулгага оныц алдындагы eзiнiц мiндеттемелерiн орындаудан босауы Yшiн беретiн акша сомасы немесе мYлiктiк кун-дылык), муныц орысшасы - «отступное»; «сы-байлас жемкорлык тугызушылык» («коррупци-огенность»)2.
¥лттык зацнама мен ресми ю-кагаздары мэтiндерiнде аныктауыш санатындагы сез ора-мыныц, атап айтканда, туракты тiркестер баламасыныц белгш бiр тобы калыптасты. Олар зац нормасын белгiлеуде кeмекшi сипаттагы жYктемемен берiлiп отырады, мысалы, <^р жолгы сондай... ецбегi, кылыгы, эрекет^ Yшiн» (за одно и то же); нак сол терiс кылык Yшiн (за один и тот же проступок); (ею, Yш, бес, он) жумыс кYнiнен кешiктiрмей (не позднее (двух, трех, пяти) рабочих дней); (жылына, айына, токсанына) бiр реттен асырмай (не реже одного раза (в год, в квартал,в месяц); ерекше ецбек сщргеш Yшiн (за особые заслуги) жэне тагы баскалары. Кeмекшi стандартты сипатта болга-нымен де, бул сез орамдык тiркестердiц кукык нормаларын белгшеудщ мерзiмдiк жэне тагы да баска магыналарын нактылауда аткаратын eзiндiк рeлi бар екендiгi анык. Сез орамдык туракты иркестердщ зац мэтiнi стилшщ дурыс жазылуына да тигiзер ыкпалы бар.
1 Салыц жэне бюджетке твленетш басца да мiндеттi твлемдер туралы ( Салыц кодека) http://adilet.zan. kz/kaz/docs/K080000099_ (25. 12. 2017)
2 Сыбайлас жемцорлыцца царсы iс-цимыл туралы Цазацстан Республикасыныц Зацы 2015 жылгы 18 цара-шадагы №410-VКрЗ http://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z1500000410 (18.11. 2015)
Осы тургыдан келгенде зац терминология-сында теракты сез тiркестерiнiц, зац фразема-сыныц ерекше мэндi сипаты - олардыц белгiлi 6ip децгейде лексикалык бiрлiктiц санатында карастырылуында деген тужырымга [1] ден кою кажет.
Зац теракты тiркестерi тутастай алганда зац лингвистикасыныц мэтшдк, мазмундык ерек-шелшш аныктайды. Мэселен, кукык мэселесь не немесе элеуметтк магынадагы не экономи-калык-каржылык сипаттагы зац мэтшдершдеп терминдк тiркестер кеп жагдайда ездерiне тэн гана нормалык аяда карастырылады. Муныц езi олардыц белгiлi бiр мазмундагы лексикалык бiрлiк ретiндегi сипатын белгшейд^ Осы ретте оларды дурыс колданудыц мацызы айрыкша екенiн есте устауымыз кажет. Мэселен, медицина жэне денсаулык сактау мэселесiне арналган заци эрi ресми мэтiндерде «халыктыц санита-риялык-эпидемиологиялык саламаттылыгы»3 («санитарно-эпидемиологическое благополучие населения») деген теракты тiркес бар, ал осындагы «саламаттылык» атауыныц алгашкы нускасы - «салауаттылык» болып келд1 Шын-туайтына келгенде осы ем атаудыц магына-лык айырмасы - жер мен кектей. Соцгысында «саламаттылык» аныктамасы халыкаралык ортак колданыстагы «санитариялык-эпидеми-ологиялык» тiркесiнiц есен-саулык, амандык, аман-саулык деген сиякты угымдык мэнiн дурыс ашса, «салауаттылык» мYлдем баскаша угымды бiлдiредi. Салауат - араб сез^ дуга жа-сау, ракым тiлеу, кешiрiм ету, бтмге келу [2] деген магынада колданылады. Сондыктан осы тэрiздi ортак колданыстагы терминдк атаулар аркылы калыптаскан туракты тiркестер орамы айрыкша дэлдiктi кажет етед1 «Саламатты емiр салты» деймiз, ал бурынгы магыналык «салау-атты» колданысыкмен айтсак, «кешiрiмдi емiр салты» болып шыгады. Осыдан шыгатын ко-рытынды - зац тiркестерiндегi эрбiр сездiц, ата-лымныц семантикалык дэлдЫ сакталганда гана ол ез мэншде терминдiк дэлдiктi сактай алады. Ал дэлдк - бул термин атаулысына койылатын басты шарт. Дэлдiк болмаган жерде лексиколо-
гиядагы «полисемия» (сездщ кеп магыналыгы) кубылысыныц зацдылыгы нактылы магынада берiлуге тиiс терминге, оныц iшiнде терминдiк тiркес калыптастыру iсiне оц эсерiн тигiзбейдi. Термин бiрiздiлiгiнiц сакталмауы деген де мiне, осы кеп магыналылыкка жол беруден келш шыгады.
¥лттык зацнамада орныкты зац фразема-сыныц - терминдiк туракты тiркестердiц ез мэнiнде орныгуы, сез жок, шыгармашылык iз-денiс пен зерделеудi талап етедi. Ал бул эрбiр сез бiрлiгiнiц мэтiндегi колданылу ерекшель гiне, кукык нормасымен Yйлестiгiне барынша зер салу, керек болса, эрбiр сез бiрлiгi угымы-ныц этимологиясын, лексикалык магынасын байыптауга келш саяды. Осы кезецдер iшiнде, бупнп кунге дейiн тiлiмiзге кызмет жасаган кирилл элiпбиiнiц лингвистикалык елшемi ая-сында калыптаскан терминдiк корымыздыц, оныц шшде зац терминдерiнiц ендi латын элiпбиiмен жазылу Yрдiсi кезiнде улттык тел тiлiмiздiц лексикалык табигатына сай бiрталай езгерiстерге ушырайтыны анык. Бул, эаресе, баска тiлдерден енiп, орыс тiлiнiц грамматика-лык ыкпалымен жасалган терминдер мен тер-миндiк иркестердщ орфографиясына, жазылу, дыбысталу ерекшелiктерiн де айналып етпей-тiнi акикат. Мше, осы тургыдан келгенде тiлдiк корымызга енген зац терминдерiнiц жазылуын латын элшбш орфографиясыныц негiзiнде казiрден бастап колга алу жумысын жYргiзе бастау кажет. Тшдк корымыздагы зац термин-дерiн ез мэнiнде колдану мэселесшдеп iргелi iзденiстер - рухани жацгыру аясында, бYгiнгi жаца кезец талабымен Yйлестiре жетiлдiрудiц негiзiнде жYзеге асырылуы тиiс.
Сонымен, туракты терминдiк иркестердщ зац мэтiнiндегi сипатына катысты жогарыда ай-тылган кейбiр пiкiрлерiмiздiц непзшде ойымы-зды тYЙiндесек, олардыц кукык нормаларыныц аясында езiнiц терминдiк функциясын дурыс аткаруы зац тiлiне, зацнама лингвистикасына койылатын заманауи талап Yдаесiне орай жYзе-ге асырылуы тшс.
ЭДЕБИЕТ
1. Филлмор Ч.Дж. Об организации семантической информации в словаре // Новое в зарубежной лингвистике. - М., 1983. - Вып. 14. С. 23-60.
2. К,азац эдеби тшнщ сездт. Жалпы редакциясын басцарган А. Ысцацов, Н. Уэли. Он бес томдыц. 12-том. - Алматы: «Дэу1р», 2011. - 588 б.
REFERENCES
1. Fillmor Ch.Dzh. Ob organizacii semanticheskoj informacii v slovare // Novoe v zarubezhnoj lingvistike. - M, 1983. - Vyp. 14. S. 23-60.
2. Kazaц эdebi tiling sezdigi. Zhalpy redakcijasyn bas^arsan A. Ys^a^ov, N. иэИ. On bes tomdyц. 12-tom. - Almaty: «Dэuir», 2011. - 588 b.
3 Халыц денсаулыгы жэне денсаулыц сацтау ЖYйесi туралы Казацстан Республикасыныц 2009 жылгы 18 цыркYйектегi M193-IVКодека http://adilet.zan.kz/kaz/docs/K090000193_ (18.11. 2015)
