CC BY
15№ 1-2 (29-30) 2013 г Вестник Института законодательства Республики Казахстан
Айымбетов Мэди Айтбенбетулы,
ЦР Зац шыгару институты Лингвистика орталыгынъщ НЦА жэне халыщаралыщ шарттар жобаларына гылыми лингвистикалъщ сараптама секторыныц жетекшг гылыми щызметкерг
ЗАЦ ТЕРМИНДЕР1НЩ ТУПМЭТ1НД1К ЦОЛДАНЫСЫ
Зац терминше катысты проблеманьщ бiр па-расы казак тшшде зац терминдерi элi толыктай калыптасып болган жок, мемлекеттiк тiлде зац терминдерiнiц стандарты жасалган жок дегенге келiп саяды. Осы проблеманыц орайында зац терминшщ калыптасуы, оныц стандарты дегендi калай тYсiнуге болады? Белгiлiбiр ^гымныц заци мэнш накты айкындайтын сезнемесе сез тiркесi когамныц когамдык катынастардыц эртYрлi саларыныц кажеттшгшен туындайтын эрбiр жаца кабылданатын зацныц мазм^ндык сипаты-на орай туындайды десек, терминнiц калыптасу процесiн белгiлi бiр мерзiммен шектеуге болмай-ды, б^л зац лингвистикасында Yнемi жацадан пайда болып жэне жетшш отыратын к¥былыс. Терминдiк белгш бiр стандарттыц жасалуына да осы ^станымныц т^ргысынан карау керек.
Ка^рп кYнi экономика, каржы, к¥кык, денсаулык сактау, кеден, ауылшаруашылыгы, элеуметтiк, когамдык-саяси, т.б. кептеген сала-ларды камтитын зац терминдерi мен терминдiк пркестершщ эртYрлi сездiктерi жарык кердi, б^лардыц негiзiне осы кезге дейiн кабылданган зац мэтiндерiнде колданылган термин-дер алынган. Белгiлiбiр децгейде екшелген, сараланган терминдiк кор жасалды, жасалып та келед^ б^л дау тудырмас мэселе. Ал колымызда бар осы термин корын тiлдiк жэне зацдык нор-малар т^ргысынан кандайлык д^рыс елшеммен колданып жYрмiз дегенге келсек, б^л женiнде ойласатын, ортага салатын жэйттер баршылык.
Аткаратын нормалык жYктемесiне сэйкес белгш бiр зац терминiнiц сез пркестершдеп магыналык YЙлесiмi - мемлекетпк тiлдегi зац мэтiндерiнiнiц сапалык децгешне катысты мэселенiц езектi бiр кыры. Зацныц нормалык магынасынан, ягни дэлдтнен айнымау - тер-минге койылатын ец басты талап. Ал б^л та-лаптан ауытку терминнiц сапасыз болуына, оныц бiрiздi болмай, еюздай немесе жалпы-
лама сипатта колданылуына ^рындырады. Зац терминдерiнiц казакша магыналык тугастыгы мен дэлдiгiнiц сакталмау мысалыныц зац мэтiндерiнде аз кездеспейтiнi де сондыктан.
Ендi терминдердiц мэтiндегi магыналык YЙлесiмiне, ягни олардыц тYпмэтiндiк колданысына катысты мэселеге накты мысал-дарды дэйек ете отырып токталайык. Азаматтык, к^кыктык катынастарда жиi колданылатын, «иск», «исковая давность» деген термин бар. Осыныц мемлекетпк тiлдегi терминдiк баламасы кептеген зацдар мен кодекстерде «талап-арыз», «талап кою мерзiмi» деп алынып, колданыска енд^Б^л арада орысшадагы «исковая давность» нормасыныц казакша баламада «талап-арыз мерзiмi»деп емес, «талап кою мерзiмi» деп алынып, тYпмэтiндiк YЙлесiмдi иеленетiнiне назар аудару кажет. Ал кейбiр мэтiндерде осы термин-ге байланысты баскадай нормалык жYктеменi карастыратын т^старда «прохождение срока исковой давности» деген норма «талап кою мерзiмiнiц есюруЬ> делiнiп аударылып, талап кою мерзiмiнiц етiп кетуiне байланысты «есюру» деген жолма-жол магынадагы ^гым телшедь Б^л арадагы ноиманыц казакша колданысы - «талап кою мерзiмiнiц етуЬ» эйтпесе «етiп кетуi» болса керек-н.
Сот жYЙесiне катысты зацнамада «судебное производство» деген термицщ сол саладагы зацгер мамандар «сот ендiрiсi» «сот ецщрюш жYргiзу» деп коданудан танбай келед1 Б^л арада сотка катысты «производство»» терминнщ нормалык дэлдш «сот iсiн жYрiзу» дегендi бiлдiредi деген пiкiрдi ^станамыз. Ресми к¥жаттарда осыган ^ксас «административное проиводство» деген терминi «экiмшiлiк iс журпзу» деген д^рыс магынасында колднылып жургеш ескерiлуi кажет. «Производство» деген ^гымды тYпмэтiндiк магынасын ескермей, жолма-жол алсак, эрине, б^л - «енщрю», ягни
Из практики законотворчества на государственном языке
ешм енщрумен шугылдануды бiлдiретiн угым. Осы орайдан келгенде сот жYЙесiнде ^андай «енщрю» болуы мYмкiн деген ой тш ушына ерiксiз оралады. Орнын таппай ^олданылган сез шынайы терминдiк сипаща ие бола алмайды. Зац терминшщ тYпмэтiндiк ^олданысы мэселесшде есте устайтын басты ^агидат осы болуы керек.
Кагидат демекшi, осы сездi Мемтерминком тYбiрi латынныц «принцип» («принципал») терминшщ баламасы ретiнде ма^улдап, бекiттi. Дурыс дейiк, бiра^ техника саласыныц терминi орайында «^агидат» атауы «принциптщ» нормалыщ сипатын аша алмайды гой, сондыщтан мэтшнщ мэнiне ^арай муныц ез орайында ^олданылуына назар аудару ^ажет. Айталыщ, на^ты бiр техника тетшшц «жумыс iстеу принцитн» - «жумыс iстеу ^агидаты» деп ^олданса^, мэтшнщ магыналыщ эрi стильдш Yйлесiмiн са^тай аламыз ба!?
Сол сия^ты «арест» - «^ама^» терминше ^атысты да осы устанымда болуымыз ^ажет. Бас^адай жагдайда бул «тыйым салу» деген угымды да бiлдiредi. Мысалы, «домашний арест» - <^й ^амагы» десек, ал «наложение ареста на имущество» пркесшщ нормасын ^аза^ша баламалауда тYпмэтiннiц магыналыщ ^исыны тургысынан, «мYлiктi ^амавда алу» дей алмай-тынымыз айдан аныщ, ейткеш «мYлiк» ^амавда алынатын жанды пендеемес, оны пайдалануга зац жYзiнде тыйым салынады, ягни, «мYлiкке тыйым салу» деп ^олданылады.
Осы келтiрiлген мысалдардан керетiнiмiз, зац мэтiнiнiц жолма-жол аударманыц ^алпында о^ылуына терминдер ^олданысыныц нормальщ магынаны тYпмэтiндiк Yйлесiмiн са^тамауынан келш туындайды. Зац мэтiндерi жобасын эзiрлеу барысында сездiктерде берiлген кейбiр терминдердi булжымайтын ^алып, стандарт ретiнде ^абылдауга болмайды. Оныц тYпмэтiндiк ^олданыстагы лексикалыщ ерекшелiктерiн Yнемi ескерiп отыру ^ажет.
Зацдарда белгiлi бiр субъектiлердiц эрекетш бiлдiретiн«^ызмет керсету» («услуги», «оказание услуги (услуг)» деген жш ^олданылатын угым бар. Осы угымды зац нормасыныц тYпмэтiндiк Yйлесiмiн са^тап ^олдануда бiрiздiлiк сантала бермейдi. «Деятельность» терминiнiц де баламасы - «^ызмет» екеш ескерiлмей, «услуги» угымы да кей реттерде «^ызмет» деп ^олданылып жур. вйткенi, бул арадагы ^олданыста «оказание» деген етютш жо^ болгандыщтан, зац мэтiнiн эзiрлеушi де орысшаныц ыщпалымен «^ызмет» («^ызметтер») деп ала салады. Ал
бул терминнiц ^аза^ша табиги магынасы жал^ы тYрдегi «^ызмет» ^ана емес, «^ызмет керсету» («^ызметтер керсету») екенi ескерiлмейдi.
Кейбiр терминдердщ тYпмэтiндiк Yйлесiмiне ^арай синонимдiк жагынан магыналас тургыда эртYрлi ^олданылады. Бул ^агиданы да зац лекси-касында ескермейiнше болмайды. Айталыщ, «динамика» терминшщ «сертн» жэне «^ар^ын» деген баламалы ^олданыстары бар. Буган мынадай мысал келтiруге болады: «оуимдер ^ар^ыны» («динамика доходности») жэне «шыгындардыц езгеру серпiнi» («динамика изменения расходов»). Ею нус^а да экономикалыщ магынадагы ^олданыста ^арастырылганымен, алгаш^ы пркесте тYсiмдерге ^атысты «^ар^ын» угымы тYпмэтiнмен Yйлесiмдi алынган, екiншi тiркесте, эрине, «сершн» угымы шыгындардыц езгермелiк сипатын ашып тур. Ал кейбiр терминдердщ толыщ мэнiнде зацдыщ сипаты ашылмай, эртYрлi кYмэндi нус^аларда ^олданылып жYргенi де белгiлi. Мэселен, «идентификация» (лат. -identifcare отождествлять) терминiн алайыщ, ^аза^ша бул екi нус^ада - «сэйкестецщру» жэне «бiрейлендiру» деп ^олданылып жур: «сэйкестендiру номерi» («идентификационный номер»), «тама^ енiмдерiн сэйкестендiру» («идентификация пищевой продукции»), «ешмд^ керсетiлетiн ^ызметп бiрдейлендiру» («идентификация продукции, услуги»). Бул зацдыщ норма тургысынан келгенде, белгш бiр субъектiнiц не объектшщ езiне гана тэн сипатын тану дегецщ бiлдiредi, ягни сипаттастыру деген угымды бередi. Ал бiздiц казiргi ^олданысымыздагы «сэйкестендiру» де, «бiрейлендiру» де бул терминнщ зацдыщ нормасымен Yш ^айнаса да сорпасы ^осылмайды. Сондыщтан осы сия^ты терминдi, айталыщ, «идентификация-ны» латындыщ магынасын бурмаламай, езшщ тYбiрлiк тiлдегi ^олданысымен алса^, тшдш ^орымыздыц ойсырап ^алмасы аныщ.
Жалпы, зац мэтiндерiн ^аза^шалауда эрбiр сездщ, атаудыц немесе тура^ты тiркестiц улттыщ тiлiмiзге тэн лексикалыщ ^олданыс ерекшелтн са^тамайынша, мемлекеттiк тiлдегi зацныц са-пасы жа^сармайды. Норма тургысынан келгенде зацныц магынасын жоймай, бiра^ ез тiлiмiздегi сейлемнiц грамматикалыщ, стильдш, тутастай алганда, лингвистикалыщ табигатынан ауыт^ымау - мемлекеттiк тiлдегi зац мэтшдерше ^ойылатын басты устаным болуы тшс. Бул устаным мемлекеттiк тiлдегi зац терминдершщ тYпмэтiндiк ^олданылу ерекшелiгiн де ай^ындайды.
26
№ 1-2 (29-30) 2013 г. Вестник Института законодательства Республики Казахстан
ПайдаланылFан эдебиеттер Ti3iMi
1. Зацнама терминдершщ сездт. - Астана, 2011. - 483 б.
2. Новый словарь иностранных языков. - Москва: АСТ - Минск: Харвест, 2005. - 1151 стр.
Мацалада мемлекеттж тыдегг терминдердщ зац лексикасындагы жалпы тупмзтгндгк цолданысы туралы кейб1р тужырымдар царастырылады.
ТуШн свздер: терминнщ зац мзтгш нормасына сэйкес тупмзтгндгк уйлесгммен цолданылуы, термин цолданысыныц синонимд!к ерекшелгктерг, термин магынасыныц дэл берымеу1.
В статье рассматриваются некоторые концептуальные вопросы использования терминов в общем контексте законодательной лексики.
Ключевые слова: использование терминов в законодательном контексте, особенности синонимов законодательных терминов, некоторые смысловые неточности терминов.
The article considers some conceptual issues of using the terms in the general context of legislative
Keywords: using the terms in the general context, properties of synonyms of legislative terms, some semantic inaccuracy of terms.
Мэди Айтбенбет^лы Айымбетов,
КР Зац шыгару институты Лингвистика орталыгыныц НК^А жэне хальщаральщ шарттар жоба-ларына гылыми лингвистикалыщ сараптама секторыныц жетекшi гылыми кызметкерi Зац терминдершщ тYпмэтiндiк колданысы
Айымбетов Мади Айтбенбетулы,
ведущий научный научный сотрудник научно-лингвистической экспертизы проектов НПА и международных договоров Центра лингвистики Института законодательства РК. Контекстное использование законодательных терминов
Aymbetov Mady Aitbenbetuly,
leading research fellow of the Linguistic Center of the Institute of Legislation of the Republic of Kazakhstan
Context use of legislative terms
