CC BY
9ЗАЦ ТЕРМИНДЕР1 СЭЗД1ГШ ТУЗУДЩ КЕЙБ1Р МЭСЕЛЕЛЕР!
Айымбетов Мзды Айтбенбетулы,
ЦР Зац шыгару институты Лингвистика орталыгыныц НЦА жэне халыцаралыц шарттар жобаларына зылыми лингвистикалыц сараптама секторыныц жетекшi зылыми цызметкерi
Зац термиш элдекайдан пайда бола ка-латын езгеше бiр атаудыц кeрiнiсi емес, ол кэдушп колданыстагы сездщ белгiлi бiр лек-сикалык магынага ие болуы, ягни, тшшьлинг-вистерше айтсак, терминденушщ нэтижесь нен туындайтын аталым. Бул арада бiз термин жасалымыныц табигатына байланысты кеп-теген гылыми-теорияльщ мэселелерiн жэне кезшде А. Байтурсынов, Жубанов сынды улт зиялыларыныц негiздеп кеткен класси-калык кагидаттарына токталып жатпай-ак коялык. Бiздiц айтпагымыз, термин корын, оныц iшiнде, зац терминдерiн жинактап, жуй-елеудiц практикалык бiр жолы - зац сeздiгiн тYзудiц кейбiр мэселелерi.
^азiр тiл проблемасына катысты эртYрлi жиындарда, баспасез беттерiнде мемлекет-тiк тiлде зац терминдерi жасалган жок неме-се ез децгешнде емес, ол элi бiрiздендiрiлген жок деген сиякты пiкiрлер айтылуда. Мун-дай ушкары пiкiрлерге ез басым косыла ал-маймын. Эрине, зац ез тiлiмiзде жазылып жаткан жок, зац тш - аударма аркылы кол-данысымызга енiп отыр. Эйтсе де колымы-зда бар казакша зац мэтiндерiн тYпнускалык тiлдiц жолма-жол аудармасы деп караушылык кeцiл-кYЙден арылуымыз керек. Аударма-ныц да аудармасы бар (эрьберщен соц зац-ныц орысша, тYпнускалык мэтiнi деп жYр-генiмiздiц eзi баска тiлден жасалган аударма емес екенше кiм кепшдш бере алады? Орыс тiлiндегi зац мэтшдершщ кейбiр тустарын-да ауыр окылатын кYрделi сeйлемдердiц тYсiнiксiздеу оралымына кeзiцiз CYрiнгенде, амалсыз осындай ойга каласыз). Сондыктан зац мэтiнi ез тiлiмiзде жатык окылса, оны неге зацныц казакша нускасы деп карамаска. Мiне, осы тургыдан келсек, ез тiлiмiзде де баламалы зац термиш жасалтынына шек келтiруге бол-майды. Зац мемлекеттiк тiлде жазылуы Yшiн улттык тiлiмiздегi зац терминдерiнiц белгш бiр мeлшердегi коры болуы кажет. Ал бул кор калай жасалады, оныц бастау алар дерегi кайда дегенге келсек, муны тэуелсiздiгiмiздiц жиырма жылы iшiнде кабылданып, колда-нылып жYрген зацдардыц мэтiнiнен iздеуiмiз кажет. Ал зац мэтшшщ тYпнускалык тш тута-стай казакшага айналган кезде осыган дейiнгi жасалган терминдiк корымыздыц кэдеге аса-ры эбден сезаз.
^олда бар терминдiк корды жинактап, ек-шеп, саралап, зац шыгармашылыгында колда-ныска енгiзудiц бiр жолы - сездш тYзу. Сeздiц жумыс iстеп, тiршiлiк етуiне, колданылу дец-гейiнiц кецеюiне бiрден-бiр кeмекшi курал -сeздiк. Сeздiк мазмуны аркылы сез баламасын танимыз, сез угымын нактылаймыз, аныктай-мыз, колданыстык жолдарын табамыз, тагы-сын-тагылар дегендей.
Зац сездш салалык сeздiк, тYсiндiрме сездш, туракты тiркестер сeздiгi, жалпыла-ма атаулар сездш жэне тагысын-тагылар бо-лып бeлiнiп, жiктелтiндiгiн айтсак, булардыц эркайсын жасаудыц eзiндiк ерекшелiктерi бар екендшн ескерген абзал. Жалпы зац термиш белгш бiр нормалык жуктемеа бар, когам eмiрiндегi карым-катынастыц сан-салалы мэселелерiнде колданылатын угым аталымы. Ал бул угымга койылатын ец басты талап -оныц кукыктык дэлдш, нактылыгы, екi удай магынаны бiлдiрмеуi. Осы тургыдан келгенде зац термиш сездЫн жасауга да койылатын талап зацнамалык нормамен YЙлесiм таба-тын сeздердi не туракты тiркестердi екшеп, ажырата бiлуге келiп саяды. Ал терминге айналган сездщ екшелуi оныц колданыс жиiлi-гiне, дэлiрек айтканда, eмiршецдiгiне байланысты болады. Эрбiр жаца аталымныц зац лексикасына кiрiгуi Yшiн оныц колданыс ая-сыныц негурлым кец болуы тшс. Ягни зацдык тургыдан басымдыкта болуы кажет. Мэселен, казiр колданылу жиiлiгi айкындалган «пай-ыз», «зацнама» терминдерш алайык. Бул ата-лымдар да зац мэтiндерi мен ресми кужат-тарга бiрден YЙлесе кеткен жок, «процент», «зацдар» деген бурынгы нускасымен катар колданылып, терминдердiц бiрiздi болмауы тeцiрегiндегi айтыс-тартыс пiкiрлердiц объ-екпсше айналды. Себебi, термин колданы-сында радикалды устанымды жактаушыларга тYбiрi парсылык «пайыздан» гeрi бурынгы тYбiрi латын, YЙреншiктi «процент» элдекай-да нактылы, айкынырак кeрiндi. Ал шынту-айтына келгенде элдененiц белгiлiбiр бeлiгi, Yлесi деген угымнан шыгатын «пай» сезшщ колданыс жиiлiгi ез тiлiмiзде бурыннан да болган. Сондыктан да тYбiрi «пайдан» бастау алар «пайызга» Yрке карамай, оны лексикамы-зга ашре бiлсек, утылмаганымыз. Сол сиякты «зацдар» аталымы да «законодательство» тер-
«Жаршыныц» мурагат ôemniepi
минше тупнускдлык; баламасы бола алмаган-дыктан, «зацнама» аталып, улттык рецю бар тел сeзiмiзге айналды.
^олданысымызга тYбегейлi енген тер-миндердi баска тiлден енген немесе казакша баламасы табылган деп ендеп, тацбалауымы-здыц eзi шарттылык. Зерделеп караган адамга бYгiнгi терминдерiмiзде тел сeзiмiзбен катар баска тiлден енген де атаулар саны аз емес. Тшт казакша баламасы табылган деген тер-миндердщ бiркатарыныц тYбiрi араб, парсы тшнен алынган. Мысалы абат, агза, азамат, акы, апат, арыз, аспап, есеп, жаза, залал, ка-улы, каржы, кузыр, к¥кык, кызмет, лауазым, мэдениет, мэре, мэн, мэртебе, мэслихат, ме-кен, мектеп, нышан, сухбат, сипат, сауал, са-нат, реам, ресми, пiкiр, пэн, пайда, тарап, танап, талап, табиги, тагам, тэлiмгер, тэркi, хабар, цифр, шарт, ыкпал, ыктимал, iлiм жэне т.б. толып жаткан аталымдардыц тYп терюш араб сeзi болса, ал жеке, зардап, зиян, куэ, куэ-гер, мерд^ер, енер, нарык, мер, кун, Yмiткер, шэкiрт жэне тагы баска да талай-талай сездер парсы тшнен енген.
Сондыктан да шет тшнен енген сез-ата-лымдарыныц ез лексикамызга табиги сщюу^ оныц уакыт ете келе тел аталымга айналуы зацды кубылыс. Осы орайда В.И. Дальдщ мына бiр сeзi тiл ушына оралады: «Если чужое слово принимается в другой язык то, по крайней мере, позвольте переиначить его настолько, насколько этого требует дух того языка: он господин слову, а не слово ему» [2, 27].
ДYниеде канша тш болса, белгш бiр магынаны, угымды беруде эркайсысыныц eзiне тэн улттык баламасы, eзiндiк елшем, рецктерi болатындыгы белгiлi. ¥лттык тшдщ езше тэн ерекшелiгi толык сакталмаган жер-де оныц баска тшдщ жетегшде олпац-солпац ерiп кете баратыны сезаз. Сондыктан зацды ез тiлiмiзде сeйлетемiз десек, колданылатын эрбiр сeздiц, терминнщ казакша аударма-сын емес, жатык казакша баламасын тауып, соны булжымастай етiп орныктырумыз керек. Сeздiк жасаудыц, оныц iшiнде зац терминдерi мен зац сезжасамын тYзудiц басты шарттары-ныц бiрi де бiздiцше осы.
Ал белгш бiр норманыц зацдык eлшемiн жогалтып алмас Yшiн ез тшцде колданылатын сeздiц эдеби нормасын оныц заци угым-дык нормасымен уштастыра бiлуi Yшiн зац мэтЫмен жумыс iстеушi маманныц тiлдi жаксы бiлуi эрi сез болып отырган зац ныса-насынан толык хабардар болуы шарт. Сонда гана сездщ, терминнiц улт тiлiнде жатык сей-лейтiн баламасын табудагы ецбек ез нэтиже-сiн бередi.
Зацгерлер жаксы бшуге тиiс, зацга байла-нысты рамочный закон, рамочное соглашение деген терминдш тiркестер бар. Осыны аудар-
машылар кезiнде басты зац, бас келiсiм немесе шецберлi зац, шецберлi келiсiм деп жол-ма-жол аударма жасап жYрдi. Туптеп келгенде бул атаудыц зацдык магынасы екiншi 6ïp зацга немесе келiсiмге негiз болатын зац немесе келiсiм деген угымды бiлдiредi. Сондыктан муныц негiздемелiк зац, негiздемелiк келiсiм деген казакша баламасын колданыска енгiзiп, Мемтерминкомга бекiттiрiп алуга тура келдi. Немесе материнская (родительская) компания деген т1ркестщ де непзп (бас) компания деген сэтп табылган баламасы колданысымы-зга ендi. Сол сиякты бул катарга родственные фирмы - теркшдес фирмалар, дочерние предприятия - еншшес кэсiпорындар деген бала-маларды жаткызуга болады. Сырткы тулгасы емес, сездщ шк1 магынасынан туындайтын балама жасау - сездш тYзiлiмiнiц басты шар-ты болуга тиiс.
Мемлекетпк терминология комиссиясы 2009 жылы 18 карашада бекiткен «кагидат» терминiн орысшадагы «принцип» терминiнiц ез тiлiмiздегi тYбегейлi баламасы ретiнде гана карастырсак, магынальщ дэлдiктi сактай аламыз ба деген сурак туындайды. Латын-нан алынган, о бастан «principium» - «непз», «бастапкы» магынасында колданылатын бул атаудыц гуманитарлык саладагы, айталык са-ясат, тш, енер, экономика жэне т.б. мэселелер-дегi мэнi - «кагидат» болса, накты гылымдар мен техникада «принцип» болып кала бе-руi тиiс деп ойлаймыз. Мысалы, «белгш бiр тетiктiц (механизмнiц) жумыс ютеу кагидаты» дей алмаймыз гой. Сол сиякты кезшде Мем-лекеттiк терминология комиссиясы беюткен когамдык саяси мэндеп «Yдерiс» атауыныц да техника, накты гылым саласындагы лек-сикасы - «процесс» (лат. processus). «Эксплуатация» (фр. explotation) терминшщ де «ка-нау» жэне «пайдалану» деген ею тургыдагы магынасын зацныц тYпмэтiндiк колданысына карай пайдалану кажет. Ал «камак» (арест) терминiн мYлiкке катысты колданганда мэтш-дiк угымдалуына орай «тыйым салу» деп алу керектiгiн де кейбiрде («наложение ареста на имущество») ескерген жен. Экономика-лык зацдарда жш колданылатын форс-мажор деген угымга тетенше окига деп оп-оцай балама таба коюга болады. Ал шындыгында жэй гана тетенше окига осы форс-мажордыц (французша - кукыктагы нормага эсерi болатын тетенше окига, мэн-жай) магынасын толык аша алмас ед^ себебi муныц артында белгiлi бiр шарттыц орындамалганы Yшiн жа-уапкершiлiктен толык немесе шшара босата-тын мэн-жай деген угым бар екендiгi тYсiн-дiрiледi. Сондыктан жалгыз тетенше окига деген сезi форс-мажордыц кукыктык сипатын шын мэншде бере алмайтындыктан, сол ^й-шде форс-мажорлык мэн-жайлар деп алып жYрмiз.
Зац колданысыныц аясы кец, оныц ÔYrmri турмыс-тiршiлiгiмiзде камтымайтын саласы жок. Экономикада, саяси eмiрiмiзде, элеумет-тш саладагы жаца когамдык катынастардыц мэселелерi жаца угымдар мен тYсiнiктердi туындатады. Осыган байланысты лексикамы-зда жаца терминдер, сез колданыстары пайда болуда. Бул - улттьщ тiлiмiздiц колданыс ая-сын, угымдык кeкжиегiн кецейте тYсуге ыкпа-лын тигiзетiн кубылыс. Сездш тYзуде, оны бул жэйттi де басты назарда устауга тиiспiз.
Бул арада жаца колданыстардыц денiн курайтын халыкаралы; колданыстагы тер-миндердi аудару кажет пе, кажет емес пе деген мэселе туындайды. Осы ретте мYлдем ау-дармау керек, магынасы бурмаланады, булар ортак колданыстагы сездш корымызды байы-татын сез болып жYре берсiн деген де пшр-лер бар. Буган белгш бiр дэрежеде косылуга да болады, косылмауга да болады. ^осылуга болатыны - мэселен, когамдык санамызга да, тшдш колданысымызга да эбден орныккан акциз, автономия, агент, аксиома, акт, акционер, банк, банкрот, библиография, биржа, бригада, вексель, грант, демократия, донор, жанр, кредит жэне т.б. осы сиякты толып жаткан атаулар аударылмай, тшдш корымызга эбден сщют болып кетп. Будан тiлiмiздiц адам тYсiнбестей болып шубарланып кеткен де еш-тецесi жок. Бiркатар eркениеттi елдердiц зац лексикасынада бул терминдер айна-катесiз осылай алынып, кэдеге асып жYргенi мэлiм.
Сонымен бiрге халыкаралык колданыстагы сездердщ казакша балмасы сэттi та-былган нускалары да аз емес кой. Буларды да анализ - талдау, анкета - сауалнама, амнистия - рахымшылык, аполитизм - бейсаясаттык, артерия - куретамыр, архив - мурагат, архитектура - сэулет, брокер - делдал, конфиска-
ция - тэркшеу, оптимизация - оцтайландыру, приватизизация - жекешелендiру, проспект -дацгыл, таможня - кеден, казус - шыргалац, кредо - устан, устаным, ссуда - несие жэне тагысын-тагылар деп санамалап кете беруге болар едь Мемлекеттiк терминологиялык комиссия осы жылдар iшiнде осындай жYЗдеген терминдердi бекiтiп, казiр колданысымызга енпздш. ^арап отырсацыз, улттык тiлiмiздiц бай корыныц туныгынан небiр eмiршец ба-ламаны, казакша сейлеп турган небiр атау-ларды табуга болады екен. Бул арада термин жасалымыныц гылыми дэстYрлi граммати-калык эдiстемелерiне CYЙене отырып, ежелгi салт-дэстYрiмiзде каныкты бояуымен ернек-телген сез колданыстарды да, тYбiрi бiр тYркi сeздерiнiц колданыстарын да езге тiл сeзiне баламалык угым беретiн атауларды молынан табуга болады. Сездш жасауда бул казынаны да орнымен, жYЙесiмен пайдалана бiлуiмiз ка-жет.
Тужыра айтсак, зацныц мемлекеттш тiлде сeйлеуi Yшiн, жаксы сапалы сeздiктер тYзеу Yшiн алдымен кунделшт ресми мэтiнiмiздiц сапасын тYзеуiмiз кажет. Зац жазудагы сeздiк корымызды молыктыру жолында тiлшiмiз бар, зацгерiмiз бар, бiр кiсiдей жумылып жу-мыс жасауга жумылуымыз керек. Сeздiктi еш-кiм де ойдан курастырып жасамайды. Тiлдiк байлыгымызды курайтын, оны дамытатын халыктыц бай тiлiнiц саркылмас казынасы -тарихи-этно лексикамыз бар. Соныц мYмкiн-дiгiн бYгiнгi жаца нышандагы тыц атаулар-мен, баламалармен коржыны молыгып келе жаткан лексикамызбен Yндестiре, YЙлестiре пайдалансак, зац жазатын тiлiмiздiц де мYм-кiндiгiн кецейтiп, термин сeздiктерiмiздiц де мазмунын байытып, олардыц колданыстык элеуетiн ныгайта тYсiрер едiк.
ПАЙДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1. Зацнама терминдертщ свзд1г1. - Астана, 2011. - 483 б.
2. Даль В.И. Толковый словарь живого великорусского языка. Том 1. - М.: «Олма медиа-групп», 2007. - 640 с.
Мацалада зац терминдертщ свздтн mY3yd1ц кейб1р лингвистикалыц мэселелер1 царасты-рылган.
Ty^h свздер: зац терминдерт аудару, халыцаралыц свздер мен терминдер, свзд1кт1 mY3y-д1ц ережелер1 мен цагидаттары.
В статье рассматриваются некоторые лингвистические проблемы составления словаря юридических терминов.
Ключевые слова: перевод юридических терминов, интернациональные слова и термины, правила и принципы составления словаря.
Article еxaminessom of the linguistic problems of compiling the dictionary of legal terms.
Keywords: translation of legal terms, international terms, rules and principles of compiling the dictionary.
