CC BY
10«Жаршыныц» мурагат ôenuttepi
М.А.АЙЫМБЕТОВТЫЦ «ЗАЦ ТЕРМИНДЕР1 СЭЗД1ГШ ТУЗУДЩ КЕЙБ1Р МЭСЕЛЕЛЕР1» ДЕГЕН ГЫЛЫМИ ЖАРИЯЛАНЫМЫНА ЦАЙТА ОРАЛГАНДА
Бекен Ахметолла^лы Шолан
К^азацстан Республикасынъщ Зацнама институты Лингвистика орталыгыныц НКА жэне халыцаралыц шарттар жобаларына гылыми лингвистикалыц сараптама секторыныц ага гылыми цызметкерг, Астана цаласы, К^азацстан Республикасы; e-mail: [email protected]
ВОЗВРАЩАЯСЬ К НАУЧНОЙ ПУБЛИКАЦИИ М.А. АЙЫМБЕТОВА «ЗАЦ ТЕРМИНДЕР1 СЭЗД1ГШ ТУЗУДЩ КЕЙБ1Р МЭСЕЛЕЛЕР1» (НЕКОТОРЫЕ ПРОБЛЕМЫ СОСТАВЛЕНИЯ СЛОВАРЯ ЮРИДИЧЕСКИХ ТЕРМИНОВ)
Шолан Бекен Ахметоллаулы
Старший научный сотрудник сектора научно-лингвистической экспертизы проектов НПА и международных договоров Центра лингвистики Института законодательства Республики Казахстан, г. Астана, Республика Казахстан; e-mail: [email protected]
RETURNING TO THE SCIENTIFIC PUBLICATION M.A. AYMBETOV « 3Arç TEPMHH^EPI Cœ^iriH TY3y^ KEHEIP MBCE^E^EPI « (SOME PROBLEMS OF COMPILING A DICTIONARY OF LEGAL TERMS)
Sholan Beken
Senior Researcher of the sector of scientific and linguistic expertise of legal acts and international agreements of Linguistic center of Institute of legislation of the Republic of Kazakhstan; e-mail: [email protected]
КР Зацнама институты Лингвистика орталыгыныц НКА жэне халыцаралыц шарттар жобаларына гылыми лингвистикалыц сараптама секторыныц жетекшi гылыми цызмет-керi Мэди Айтбенбетулы Айымбетов «Казахстан Республикасы Зацнама институты Жаршысыныц» 2012 жылгы 3 (27) нeмiрiнде жарияланган «Зац терминдерi сездшн тузудщ кейбiр мэселелерi» атты гылыми мацаласында зац терминдерiн тYзiп, цалыптастыруга цаты-сты бiрцатар проблеманы кетерш, оны сара-лап шешудiц оцтайлы эдiстерiне тоцталады. Термин цорын, оныц iшiнде, зац терминдерiн жинацтап, жYЙелеудiц практикалыц жолын, зац сeздiгiн тузудщ кейбiр мэселелерiн гылы-ми-теориялыц тургыдан негiздейдi.
Мацала авторы «мемлекеттiк тшде зац терминдерi цалыптаспаган немесе ез децгей-iнде емес, eйткенi ол бiрiздендiрiлген жоц» дегенге саятын пiкiрлердi ушцарылыц деп са-найды жэне буган цосылмайтынын ашыц ай-тады.
Бул пiкiрдi бiз де цолдаймыз. Тэуелаздш
алганнан берi ел Парламентi ондаган кодекстi, мыцдаган зацдар мен зацнан туындайтын ак-тiлердi цабылдаган екен. Олардыц кeпшiлiгi орыс тiлiнде эзiрленгенiмен, мемлекеттiк тш-ге аударылып, осы жолда цыруар iс атцарылга-ны ацицат. Бул жолма-жол аударма емес. Кез келген НКА-ны кэсiби аудармашылар, тш-шi-Fалымдар, эртYрлi саладагы зацгерлер, де-путаттар корпусы талдап, сараптама жасайды, терминдер мен сез тсркестерш цалыптастыру тыцгылыцты ужымдыц ецбектi цажет ететш тYсiнiктi. Осындай тиянацты iзденiстiц арца-сында улттыц тiлiмiздегi зацдардыц белгiлi бiр мeлшердегi цоры толыга тYCтi.
Автор сeздiк тYзудiц аса кYPделi iс екенiн атап eтедi. Мэселен, зац цужаттарын аударган-да салалыц сeздiк, тYсiндiрме сeздiк, турацты тiркестер тезаурусы, атаулар сeздiгi цолданы-лады. Зацда цуцыц дэлдiгi, норма нацтылыгы, термин бiрiздiлiгi цатац сацталуга тиiс. Ка-былданып кеткен зац актшерш парацтап зер-делегенде осы шарттардыц сацталганы, бел-гiлi бiр шамада мемлекетпк зац тiлiнiц жолга
Архивные страницы «Вестника»
койыла бастаганы байкалады.
Жаца терминдi колданыска енгiзген кезде ете мукият болу керек деген пшр де кекей-ге конады. Автордыц пайымдауынша, эрбiр жаца аталымныц зац лексикасына кiрiгуi Yшiн оныц колданыс аясыныц негурлым кец болуы кажет, зацдык тургыдан басымдыгы бiлiнiп туруга тиiс.
Мэселен, казiр колдану жиiлiгi айкын-далган «пайыз», «зацнама» терминдерi ресми кужаттармен бiрден Yйлесе кеткен жок, «процент», «зацдар» деген алгашкы нускасымен катар колданылып, бiраз уакыт айтыс-тар-тыска себеп болган. Себебi, термин колданы-сында радикалды устанымды жактаушыларга тYбiрi парсылык «пайыз» сезiнен герi латын тYбiрлi, Yйреншiктi «процент» сезi элдекай-да нактылы эрi айкынырак болып керiндi. Ал еткен тарихка жYгiнсек, элдененiц бiр белiгi, Yлес деген угымнан шыгатын «пай» сезшщ колданыс жиiлiгi ез тiлiмiзде бурыннан да болган. Сондыктан, тYбiрi «пайдан» бастау алатын «пайызга» Yрке карамай, лексикамы-зга сiцiре бiлуiмiз кажет дейдi автор. Ал казiр осы термин барлык салалык зацдарда колданылып жYр. Сол сиякты «зацдар» аталымы да «законодательство» терминiне тYпнускалык балама бола алмагандьщтан, «зацнама» деген атауды иеленiп, улттык рецкi бар тел сезiмiзге айналды.
Элемде канша халык болса, сонша тiл бар екеш белгiлi. ^ай елдiц болмасын, улттык тшдщ езiндiк ерекшелiгi сакталмаса, езшщ бет-бейнесiн жогалтып, баска тiлдiц жетегш-де олпы-солпы кYЙiнде ерiп кете беретш сез-сiз. Сезжасамды колга алганда казак тiлiнiц де езшдш ерекшелiгiн мыктап ескеру кажет деген пiкiрдi де куаттаймыз. Осы туста макала авторы накты мысалга жYгiнiп, бYгiнде колданыска енгiзiлiп, ана тiлiмiздi байытып турган бiрнеше сез тсркесш мысалга келтiредi. Ай-талык, халыкаралык кужаттарга байланысты «рамочный закон», «рамочное соглашение» деген тiркестердi кезшде аудармашылар «ба-сты зац», «бас келiсiм» немесе «шецберлi зац», «шецберлi келiсiм» деп жолма-жол аударып жYPдi. ТYптеп келгенде бул атаудыц зацдык магынасы екiншi бiр зацга немесе келiсiмге негiз болатын зац немесе келiсiм деген угым-ды береди Сондыктан муныц «негiздемелiк зац», «непздемелш келiсiм» деген казакша баламасын Терминком беюткен соц, колданыска енпзше бастады. Сондай-ак экономи-калык атауларга катысты «материнская (родительская) компания - непзп (бас) компания», «родственные фирмы - теркшдес фирмалар», «дочерные предприятия - еншiлес кэсшорын-дар» деген тiркестердiц сэттi табылган казакша баламалары колданылып жYр.
Елiмiз тэуелсiздiк алып, халыкаралык аренага шыга бастаганнан берi ^азакстан
Республикасы мен баска елдер арасында эртYрлi такырыптагы шарттар, келiсiмдер, келiсiмшарттар, меморандумдар, хаттамалар жасала бастагандыктан, аударма саласында да жаца сез т1ркестер^ терминдер кебейдь Буларды аудару кажет пе, кажет емес пе де-ген сурак туындады, осы суракты зерделеген макала авторы оган накты дэлел келаре оты-рып, жан-жакты жауап кайтарган екен. Юрме сездердi аудару немесе аудармай сол ^йнде калдыру женiнде автор мынадай пiкiр бш-дiредi. Осы жерде макаладагы бiр абзацты келаре кетейiк. «Буган белгiлi бiр дэрежеде косылуга да болады, косылмауга да болады. ^осылуга болатыны - мэселен, когамдык са-намызга да, тшдш колданысымызга да эбден орныккан «акциз», «автономия», «агент», «аксиома», «акт», «акционер», «банк», «банкрот», «библиография», «биржа», «бригада», «вексель», «грант», «демократия», «донор», «жанр», «кредит» жэне т.б. осы сиякты толып жаткан атаулар аударылмай, тiлдiк корымы-зга эбден сiцiстi болып кетп. Будан тiлiмiздiц адам тYсiнбестей болып шубарланып кеткен ештецесi жок. Бiркатар еркениетп елдердiц зац лексикасында бул терминдер айна-катеаз осылай алынып, кэдеге асып жYргенi мэлiм.».
Баламасы сэтп табылган терминдер ау-дармасыныц нускаларын да атап етiптi. Мы-салы, «анализ - талдау», «анкета - сауалнама», «амнистия - рахымшылык», «аполитизм - бей-саясаттык», «артерия - кYретамыр», «архив
- мурагат», «архитектура - сэулет», «брокер
- делдал», «конфискация - тэркшеу», «оптимизация - оцтайландыру», «приватизация
- жекешелендiру», «проспект - дацгыл», «таможня - кеден», «казус - шыргалац», «кредо
- устан, устаным», «ссуда - несие».
Мемлекеттiк терминолгиялык комиссия соцгы жылдары осындай жYЗдеген термин-дердi бектп, колданыска енгiздi.
Автор макаланыц соцында мынадай тужы-рым жасайды. «...Зацныц мемлекеттiк тiлде сейлеуi Yшiн, жаксы сапалы сездiктер тYзу Yшiн алдымен кYнделiктi ресми мэтiнiмiздiц сапасын тYзеуiмiз керек. Зац жазудагы сездiк корымызды молыктыру жолында тiлшiмiз бар, зацгерiмiз бар, бiр кiсiдей жумылып жу-мыс жасауымыз кажет. Сездiктi ешюм ойдан курастырып жасамайды. Тiлдiк байлыгымыз-ды курайтын, оны дамытатын халыктыц бай тiлiнiц саркылмас казынасы - тарихи-этно лексикамыз бар. Соныц мYмкiндiгiн бYгiнгi жаца нышандагы тыц атаулармен, баламалар-мен коржыны молыгып келе жаткан лексика-мызбен Yндестiре, YЙлестiре пайдалансак, зац жазатын тiлiмiздiц де мYмкiндiгi кецейiп, термин сездiктерiмiздiц де мазмунын байытып, олардыц колданыстык элеуетш ныгайта тYсер едiк.».
М.А. Айымбетов будан жетi жыл бурын
«Жаршыныц» мурагат ôemniepi
жазган осы макаласында кдмтылган усыны-стар ÔYrÏHri тацда кезец-кезецмен жYзеге асы-рылып жатыр деуге болады.
2011 жылы ^азакстан Республикасыныц Эдiлет министрлiгi жанындагы Зацнама ин-ститутыныц курылымында Лингвистика ор-талыгы (будан эрi - Орталык) курылган едi. Сол уакыттан берi Орталыктыц гылыми кы-зметкерлерi Парламентке усынылатын зац жобаларына гылыми лингвистикалык сарап-тама жасай бастады. Парламент ресми ка-былдап кеткен кодекстердщ, салалык зацдар-дыц тещупнускалы^ына сараптама жасалып, iргелi Fылыми зерттеулер жYргiзiлiп келедi. Жалпы iргелi Fылыми зерттеулер азаматтык, элеуметтiк жэне экономикалык, каржылык, шаруашылык, кeлiк, eнеркэсiп, курылыс, байланыс, сыбайлас жемкорлык, акпарат-тык камтамасыз ету, кэсшодак, медициналык сактандыру, денешыныктыру жэне спорт са-лаларымен байланысты зац терминдерiнiц кукыктык-нормалык аньщтамалар мен шздш-тер жасауFа арналды. 2018 жылдан бастап Орталык Fылыми зерттеудiц объектiсi ретiнде ^азакстан Республикасы ратификациялаFан халыкаралык шарттарды, келiсiмдердi, хат-
тамаларды, конвенцияларды, келiсiмшарттар мен меморандумдарды алды. Олар eздерiне тиесiлi кужаттарды тутастай карап шыFып, халыкаралык терминдер мен сез тсркестерш зерттеу нэтижелерi бойынша токсан сайын аткарFан жумысы туралы Fылыми зерттеу жетекшiсiне есеп берш отырады. Нэтижесш-де Орталык кызметкерлершщ кYшiмен жеке сeздiк курастырылып, зацFа бастамашылык жасайтын органдардыц аудармашыларына тарату жоспарланFан. Сонымен катар, жиi колданылатын терминдер мен туракты тсрке-стер сурыпталып, олардыц Мемлекеттiк тер-минологиялык комиссия макулдаFан балама-сы «Зацнама терминдерiнiц казакша-орысша, орысша-казакша шздшнщ» (курастырушысы - Зацнама институтыныц жетекшi Fылыми кызметкерi М.А. Айымбетов) кезектi басылы-мына енпзшедь ^азiр бул сeздiктiц толыкты-рылып, редакцияланFан тeртiншi басылымы дайындалып жатыр. Мундай сараптамалык зерттеу зацдар мен халыкаралык кужаттар-да колданылатын зац терминдерi мен зацнама уFымдарыныц тезаурусын бiр iзге тYсiру аркылы аудармадаFы тецтYпнускалыкты ка-лыптастыруFа оц ыкпал ететiнi сeзсiз.
