CC BY
23А № 4 (32) 2013 г. Вестник Института законодательства Республики Казахстан
Мырзаева Шолпан Рысбайцызы,
КР Зац шыгару институты Лингвистика орталыгы НКА жэне халыцаралыц шарттар жобаларыныц
гылыми лингвистикалыц сараптамасы секторыныц жетекшг гылыми цызметкерг
Байкэрiмова Нургул Айтмуханцызы,
КР Зац шыгару институты Лингвистика орталыгы НКА жэне халыцаралыц шарттар жобаларыныц гылыми лингвистикалыц сараптамасы секторыныц гылыми цызметкерг
МЕМЛЕКЕТТ1К Т1ЛДЕГ1 ЗАЦНАМАНЫ ЖЕТ1ЛД1РУ МЭСЕЛЕЛЕР1
Анамыздыц ац CYтiмен бойымызга дарыган тiлiмiздi умыту - бYкiл ата-бабамызды, тарихымызды умыту.
Б. Момыш^лы
Казакстанныц тэуелсiздiriн алып, дамыган елдермен терезес тецескенше де, мше, 20 жылдан артык уакыт вттi. Мемлекетiмiздщ аумагында ец жогары зацдык ^шке ие Ата Зацымыздыц 7-бабында Казакстан Республикасындагы мемлекеттiк тiл - казак тiлi деп анык айшыкталып, казак тiлi мемлекеттiк тiл деген зор мэртебеге ие болганы квпшiлiк кауымныц квнiлiне куаныш экелдi. Тiлдердi колдану мен дамытудыц кезец-кезецге арналган мемлекетпк багдарламалары жасалып, мемлекеттiк тiлдiн колданыс аясы кецейе тYсуде.
Елбасымыз: «Казак тiлi Yш тiлдiн бiреуi болып калмайды. Yш тiлдiн бiрiншiсi, непзпи, бастысы, мацыздысы бола бередi. Казак тш -Казахстан Республикасыныц мемлекетпк тш» - деп накты белгшедь
Десек те, бYгiнгi кYнi мемлекетпк тiлiмiзге байланысты шешiмiн таппай келе жаткан мэселелер жеткiлiктi. Соныц бiрi - ^лтгык зацнамамыздыц тiлi мэселесь
Мемлекеттiк тiлдегi зац жобаларыныц аударма аркылы эзiрленiп келе жаткандыгы осы мэселеш шешуге мYмкiндiк бермей келед^ Зац жобалары ресми тiлде эзiрленiп, олардыц д^рыстыгы, сапасы, кандай да бiр талаптарга сэйкестiгi жан-жакты талкыланып, зангерлердiн, баска да мYДделi мамандардыц толык сараптамасынан
вте отырып камтамасыз етiледi. Ал мемлекеттiк тiлдегi н^скасы аударма аркылы бiрнеше аудармашымен асыгыс эзiрленiп, т^пн^ска мэтiнге сэйкес келмейпндт, терминдердiн, жекелеген свздер мен свз нркестерш д^рыс пайдаланбау кателiктерi жш кездеседi. Осыдан келiп зац терминдершщ бiрiздi пайдаланылмауы, мэтiннiн б^рмалануы, к¥кыктык норма мазм^ныныц ашылмауы, терминдер мен ^гымдардыц эртYрлi баламаларыныц пайда болуы, аударманыц сапасыздыгы, орыс жэне мемлекетпк тшдердеп мэтiндердiн сэйкессiздiгi сиякты мэселелер туындайды.
Практика кврсеткендей, жогарыда кврсе-тiлген мэселелердiн негiзгi себептерiнiн бiрi - эзiрлеушiден к¥жаттардыц жедел асыгыс дайындалуын талап ету.
Эзiрленген зац жобаларын карау, талкылау, тYзету, толыктыру, взгерту жэне т.с.с. сатылап дайындалган ресми тiлдегi к¥жаттарды аудармашы мамандарга жYктеп кою орын алган. Б^л к¥жаттар мемлекеттiк тiлде де жYЙелi сараптаудан вткiзiлуге тиiс.
Алайда аударма аркылы мемлекетпк тшдщ мэселесiн шешу д^рыс емес. Барлык к¥жаттар ею тiлде - ресми жэне мемлекетпк тшдерде катар эзiрленуге тиiс. Ал осындай жогары бiлiктi, екi тiлдi жетiк мецгерген мамандардыц
бар-жокгыгы мемлекетпк тш айналасындагы тагы бiр мэселе болып табылады.
Казiргi уакытта Казахстан Республикасы Эдшет министрлтнщ «Казахстан Респуб-ликасыныц Зац шыгару институты» ММ ^арамагында Лингвистика орталыгы ашылып, Казахстан Республикасы Парламентше енгiзiлетiн зац жобаларына жэне хальщаральщ шарттар жобаларына мiндеттi тYрде гылыми лингвистикалык сараптама жYргiзiледi. Лингвистика орталыгыныц кызметкерлерi сараптама жYргiзу барысында кужаттардыц ресми тiлден мемлекеттiк тiлге аударылып эзiрленуiне катысты бiркатар мэселелермен жш кездеседi. Колданыстагы зацнамада ^ойылган талаптарга сэйкес зацдар мен халыкаралык шарттардыц жобаларына сараптама жYргiзiп, терминдердiц бiрiздi колданылуын, казак тiлiндегi мэтiннiц окылу ^олайлылыгын, нормалар мазмуныныц ашылуын, ею тiлдегi мэтiндердi сэйкестiкке келтiре отырып олардыц тещупнускалылыгеын камтамасыз етедi.
Бiрак мемлекеттiк тiлдегi зац жобаларына жэне халыкаралык шарт жобаларына сараптама жYргiзетiн Лингвистика орталыFыныц ашылуы зацнама саласындаFы тiлмен байланысты барлык мэселелердi шеше коймайды. Эйткенi, осы Орталык ашылFанFа дейiн каралып, кол койылып, колданыста журген зандарда кеткен олкылыктар мен кемшшктерд^ кателiктердi кiм тYзейдi! ЖобаларFа сараптама жYргiзу барысында Yнемi колданыстаFы зацнамаFа CYЙене отырып жумыс жYргiзiледi. Зацдарда кеткен олкылыктар кYнделiктi кездесш отырады.
Мысалы, Азаматтык кодекстiц бiр Fана бвлiгiн талдау барысында кездескен кемшшктерге токтап втейiк.
760-баптыц 2-тармаFында «Банк не вправе изменять размер вознаграждения по вкладам в одностороннем порядке, за исключением случаев продления срока вклада, предусмотренных договором банковского вклада» деген свйлем «Егер банк салымы шартында взгеше квзделмесе, банктщ салым бойынша сыйакыныц мвлшерш бiржакты тэртiппен взгертуге кукы^ы жок» деп кате аударылFан. Осы норма: «Банк салымы шартында квзделген салым мерзiмiн узарту жаFдайларын коспаFанда, банктщ салымдар бойынша сыйакыныц мвлшерiн бiржакты тэртiппен взгертуге кукыпы жок» деп аударылуFа тиiс.
761, 762-баптарда «вклад до востребования» деген свз таркесш «талап етiлмелi салым» дегеннен гвр^ «талап етiлетiн салым» деп
колдаетан жвн.
763-бапта «индивидуальный идентификационный код» деген термин «^рыщ'ай-ландырылFан дербес код» деп аударылFан, алайда, оныц дурыс аудармасы «жеке сэйкестецщру коды» жэне бул термин казiргi кезде колданыст^ы зацнамада кецiнен колданылып жYр.
768-баптыц 3-тармаFында «недвижимое имущество» деген свз пркес «козFалмайтын мYлiк» деп аударылFан, кодекстiц бYкiл мэтш бойынша осы тiркес осылай колданылFан, бiрак оны «жылжымайтын мYлiк» деп колдаетан орынды.
775-баптыц 2-тармаFында «или» деген шылау свз «жэне» деп кате аударылFан.
780-баптыц 2-тармаFында «оценка вещи» деген свз тiркесi «затка баFа беру» деп емес, «затты баFалау» деп аударылFаны дурыс.
782-баптыц колданыстаы редакциясы мынадай: «Поклажедатель обязан возместить хранителю убытки, вызванные свойствами вещи, если хранитель, принимая вещь на хранение, не знал и не должен был знать об этих свойствах»
- «Егер сактаушы заттыц сактауFа кабылдаFанда бул ерекшелiктер туралы бiлмесе жэне бiлуi тиiс болмаса, жYк берушi сактаушыпа затты вз ерекшелiктерiнен туындаFан залалдардыц орнын толтыруFа мiндеттi». Кврсетiлген баптыц казак тшндеп мэтiнiн: «Егер сактаушы затты сактауFа кабылдаFанда оныц ерекшелiктерi туралы бшмесе жэне бiлуге тиiс болмаса, жYк берушi сактаушыпа заттыц ерекшелiктерiнен туындаFан залалдыц орнын толтыруFа мiндеттi»
- деп аударFан дурыс.
Сонымен катар, пунктуациялык кателер де жиi кездеседь
Мысалы, 762-баптыц 2-тармаFыныц екiншi свйлемшде «...сыйакы есептеу...» деген свздерден кешн Yтiр койылмайды.
764-баптыц 3-тармаFында да «Салым бойынша талап...» деген свздерден кешн упр артык койылFан.
Сондай-ак, 764-баптыц 2 жэне 3-тармак-тарындаFы свйлемдер синтаксистiк турFыдан сабактас курмалас свйлемдер болып табылады, яFни курамыц^ы жай свйлемдердiц арасына Yтiр койылады. Бiрак, аталFан баптыц 2-тармаFында Yтiр койылмаFан, ал 3-тармаFында Yтiр койылып, осы бапта бiрiздiлiк сакталмаFан.
Кврсетшген мысалдар тек бiр Fана Азаматтык кодекстiц бiр бвлiгiн талдау барысында аныкталFан. Осы сиякты кателштер колданыст^ы зацнамада жеткiлiктi. ОFан
№ 4 (32) 2013 г Вестник Института законодательства Республики Казахстан
жол бершудщ ce6e6i макаланыц басында айтылган мэселелерге байланысты. Осындай олкылыктарды жою бойынша жумыс жYргiзiлуге тиiс. Колданыстагы зацнамага yHeMi талдау, тексеру, сараптама сиякты жумыстарды жасауга кiрiсетiн уакыт келiп жеттi. Ресми тiлдегi нормативпк к¥кыктык актiлерге мониторинг жYргiзумен катар, мемлекетпк тiлдегi де зацнамага мониторинг катар журпзшуге тиiс. Ата Зацымыз Конституциядан бастап бYкiл зацнама тш мYлтiксiз болуы шарт.
Елбасы Н.Э. Назарбаевтыц «Казак казак-пен казакша свйлессш» деген свздерiнiц астарында, ец алдымен, мемлекеттiк кызметте жэне мемлекетпк уйымдарда, мекемелерде лауазымдарды аткаратын жерлестерiмiздiц мемлекеттiк тiлдi мецгерсiн деген талабы жатканы анык. Тiлiмiздi сактау, оны дамыту,
тiлге катысты кемшiлiктер мен олкылыктарды аныктап жою тек тш мамандарыныц iсi емес. Эр саланыц взiне тэн бiлiм жYЙесi, оган сэйкес келетiн терминологиялык коры, оны игерген мамандары бар. Осы мамандардыц белсендi катысуынсыз казак тiлi сол салага енбейдь Сондыктан барлык салага казак тшш ана сYтiмен бойына сiцiрген эрi орыс тiлiн жете мецгерген, казiргi терминологиялык кордыц агылшындык, латындык, гректiк тYбiрiн тани алатын мамандар тартылуга тиiс.
Корыта келе, мемлекетпк тшге суранысты калыптастыра алсак, тiлдер туралы зацнаманыц да, мемлекетпк багдарламалардыц да максаты, оларды юке асыруга байланысты умтылыс пен накты iстерiмiз бiр арнада тогысып, ана тiлiмiздi тврiмiзге шыгарар едiк.
6
^олданылFан эдебиеттер Ti3iMi
1. Казакстан Республикасыныц Конституциясы: 1995 жылгы 30 тамызда республикалык референдумда кабылданды // «Казахстанская правда». - 1995 ж. - 8 кыр^йек; Казакстан Республикасы Парламентiнiц Жаршысы. - 1996. - № 4. 217-кужат (02.02.2011 ж. жагдайы бойынша толыктырулар мен взгертулермен).
2. 1999 жылгы 1 шшдедеп Казакстан Республикасыныц Азаматтык кодексi (Ерекше бвлiм) // «Зац» ДК.
Осы мацала цолданыстагы зацнамада жiберiлген кемшiлiктер мен олцылыцтардыц себебт ашуга жэне оларды жою жолдарын табуга арналган.
Tyüm свздер: «Цазацстан Республикасыныц Зац шыгару институты» ММ Лингвистика орталыгы; гылыми лингвистикалыц сараптама; тецтупнусцалылыц.
Настоящая статья посвящена пробелам и ошибкам в действующем законодательстве и определению путей их устранения.
Ключевые слова: Центр лингвистики ГУ «Институт законодательства Республики Казахстан»; научная лингвистическая экспертиза; аутентичность.
This article focuses on the gaps and errors in the existing legislation and identify the ways to solve them.
Keywords: Linguistic center of the Institute of legislation of the Republic of Kazakhstan; scientific linguistic expertise; аuthenticity.
Шолпан Рысбайкызы Мырзаева,
КР Зац шыгару институты Лингвистика орталыгы НКА жэне халыкаралык шарттар жобаларыныц гылыми лингвистикалык сараптамасы секторыныц жетекшi гылыми кызметкерi
Нур^л Айтмуханк;ызы Байкэршова,
КР Зац шыгару институты Лингвистика орталыгы НК^А жэне халыкаралык шарттар жобаларыньщ гылыми лингвистикалык сараптамасы секторыныц гылыми кызметкерi
Мемлекеттiк тiлдегi заннаманы жетiлдiру мэселелерi
Мырзаева Шолпан Рысбаевна,
ведущий научный сотрудник сектора научно-лингвистической экспертизы проектов НПА и международных договоров Центра лингвистики Института законодательства РК
Байкаримова Нургуль Айтмухановна,
научный сотрудник сектора научно-лингвистической экспертизы проектов НПА и международных договоров Центра лингвистики Института законодательства РК
Вопросы совершенствования законодательства на государственном языке
Myrzayeva Sholpan Rysbayevna,
leading research fellow of the sector of scientific-linguistic expertise of legal acts and international agreements of the Linguistic Center of the Institute of Legislation of the Republic of Kazakhstan
Baikarimova Nurgul Aitmukhanovna,
research fellow of the sector of scientific-linguistic expertise of legal acts and international agreements of the Linguistic Center of the Institute of Legislation of the Republic of Kazakhstan
Improvement of legislation in the state language
