CC BY
27№ 1 (33) 2014 ж. Цазацстан Республикасы Зац шыгару институтыныц жаршысы
Ацылбекова Гулжан Кэрiмцызы,
КР Зац шыгару институты Лингвистика орталыгынъщ
НКА жэне халыцаралыц шарттар жобаларына
гылыми лингвистикалыц сараптама секторыныц
жетекшг гылыми цызметкерг, филология гылымдарыныц кандидаты
НОРМАТИВТ1 кгеьщтьщ АКТ1ЛЕРДЩ КАЗАК ЖЭНЕ ОРЫС Т1ЛДЕР1НДЕГ1 МЭТ1НДЕРШЩ ТЕЦ ТУПН¥СКАЛЫГЫ МЭСЕЛЕЛЕР1 (Казахстан Республикасыныц Азаматтьщ кодека материалында)
Мемлекет басшысы Н.Э. Назарбаев: <^з барша цазацстандыцтарды бiрiкнрудщ басты факторы болып табылатын цазац тшнщ одан эрi дамуы Yшiн барлыц кYш-жiгерiмiздi салуымыз керек. Сонымен бiрге елiмiзде т^ратын барлыц халыцтардыц eкiлдерi ана тiлдерiнде еркiн сейлей, оци алуына, оны дамытуга цолайлы жагдай тудыру цажет» деп атап керсеткен бола-тын [1].
1997-2000 жылдары «Казацстан Республика-сындагы тiл туралы» Казахстан Республикасы Зацыныц цабылдануына жэне Тiлдердi цолдану мен дамытудыц 1998-2000 жылдарга арналган мемлекеттiк багдарламасыныц бею-тiлуiне орай, ^огам eмiршщ негiзгi салаларында тiл ц^рылысыныц ц^цыцтыц негiзi цалыптаса бастады. 2001-2010 жылдары Тiлдердi цол-дану мен дамытудыц он жылга арналган мемлекеттiк багдарламасын iске асыру аясын-да тш ц^рылысы стратегиясыныц мынадай Yш багыты айцындалды: мемлекеттiк тшдщ элеуметтiк-коммуникативтiк цызметш кецейту жэне ныгайту, орыс тшнщ жалпы мэдени цызметш сацтау, Казацстан халцыныц басца да тiлдерiн дамыту. Ал Казацстан Республикасы Президентшщ 2010 жылгы 1 а^пандагы №922 Жарлыгымен Казахстан Республикасыныц 2020 жылга дешнп Стратегиялыц даму жо-спары бектлдь Онда Казацстанда т^ратын барлыц этностардыц тiлдерiн сацтай отырып, ^лт бiрлiгiн ныгайтудыц аса мацызды факторы ретшде мемлекеттiк тiлдiц кец ауцымды цолданысын цамтамасыз ететiн Yйлесiмдi тш са-ясатын жYргiзу белгiлендi [2].
Мемлекетпк тiл - цазац тш екенi айдан аныц, ол ^лт бiрлiгiнiц басты факторы. Ягни мемлекетпк тiл - мемлекеттiц бYкiл аумагында
^огамды^ цатынастардыц барлыц саласында цолданылатын мемлекеттiк басцару, зац шыгару, сот юш жYргiзу жэне iс-цаFаздарын жYргiзу тiлi. Yкiмет, езге де мемлекетпк, жергiлiктi eкiлдi жэне атцарушы органдар мемлекетпк тiлiмiздi барынша дамытуFа, оныц халыцаралыц беделiн ныFайтуFа, КР барша азаматтарыныц мемлекеттiк тiлдi еркiн жэне тепн мецгеруiне цажетп барлыц ^йымдастырушылыц, материалдыц-техникалыц жаFдайлар, ана тiлiн сацтауы жэне дамытуы Yшiн барлыц жаFдайды жасап берiп отыр. Мемлекеттiк органдарда, жергшкп eзiн-eзi басцару органда-рында орыс тiлi ресми тYрде цазац тшмен тец цолданылады. Казацстан азаматыныц ана тiлiн цолдануына, царым-цатынас, тэрбие, оцу жэне шытармашылыц тiлiн еркш тацдауына ц^цы^ы бар.
Зац - цоFамдыц цатынастарды реттейтiн аса мацызды нормативнк ц^цыцтыц акт болып табылатындыцтан оныц сапалы болуы да аса мацызды. Колданыст^ы мемлекеттiк тiлдегi нормативтiк ц^цыцтыц актiлердiц сапасын жетiлдiру Yшiн зац жобалары мэтiндерiнiц тец туп^сцалы^ын цамтамасыз ету, яFни мазм^ндыц сапасын - зац мэпш тiлiнiц айцындылыFын, дэлдтн, нацтылыFын, д^рыстыгеын, шын мэнiнде цолдануFа жарамды болуын цамтамасыз ету болып табылады.
Азаматтыц кодекстiц цазац жэне орыс тшдершдеп мэтiндердiц тец тупн^сцалы^ын баFалау жэне олардыц мазм^ныныц айцын-дылыFын, нацтылыFын, д^рысты^ын цамтамасыз етенн тiл нормаларына (цазац жэне орыс тшдершщ лексика, фонетика, грамматика, стилистика ережелерше) сэйкестiгi зерделенедi.
Казацстан Республикасы Азаматтыц кодекс> нiц орыс жэне цазац тшдершдеп мэпндершщ тец
тYпн¥C^алы болуы ^лттьщ зацнама сапасыньщ кврсеткiшi де болып табылады.
Азаматтыщ кодекстщ (ерекше бвлiмнщ) ^аза^ жэне орыс тiлдерiндегi мэтiндерiнде ыщтиятты лингвистикалыщ зерделеудi талап ететiн лексикологиялыщ проблемалар аз емес.
Лексикалыщ бiрлiктер магынасы зацнама стилшщ ерекшелiгiне сай ^олданылады, ал сэйкес свз табылмаган жагдайда гана бала-ма ретiнде магынасы жа^ын свздер пайдала-нылады. Кодекстщ ^аза^ тiлiндегi мэтiнiнде жекелеген свздер мен ^ркестердщ, свздердщ синионимдiк ^атарларын пайдалану мысал-дары да жш кездеседi. Ал зац техникасы та-лаптары бойынша осы синонимдiк ^атардыц мYмкiндiгiнше ^олданылмаганы тиiмдi. Мэселен, Азаматтыщ кодекстiц бYкiл мэтiнi бойынша «законодательными актами» деген свздер «зацнама актшершде» деп аударылудыц орны-на «зац актшершде деп алынган. Сол сия^ты, кодекстiц ^аза^ тiлiндегi н^с^асында кYштеп алу
- мэжбYрлеп алып ^ою (принудительное изъятие); талап етущ беру - талап^а квну (уступка требования); борышкер - борыш^ор (должник); кепiл болушы - кепшгер (поручитель); кепшп^л -кепша^ы (задаток); нотариалды куэландырылган
- нотариалды^ жолмен куэландырылган (нотариально удостоверено); айып твлеу - т^ра^сыздыщ айыбы (неустойка); айып твлеу - т^ра^сыздыщ айыбын твлеу (уплата неустойки); мYлiкке тый-ым салу - мYлiкке ^ама^ салу (арест на имущество); ^агида - ереже (правила) мвлшер - квлем (размер); мiндеттеме - мшдет (обязанность); жагдайлар - мэн-жайлар (обстоятельства) деп тYрлiше ^олданылуын кел^руге болады. Осы мысалдардан-а^ Кодекс мэтшнде терминдердi бiрiздi ^олдану ^агидатыныц са^талмаганын квремiз. Осыган ^сас ^исынсыз, лексикалыщ т^ргыдан ^ате свздер мен свз ^ркестершщ Ко-дексте жиi кездесетш вкшштьа^.
Бiрнеше н^с^адагы жарыспалы ^олданыс-тардыц мYмкiндiгiнше Мемлекеттiк терминология комиссиясы тарапынан бекiтiлген немесе ресми плде стандартталган, сондай-а^ жазба т1лде ^олданылу жиiлiгi жогары, ягни, нормага айнала бастаган т^лгасы пайдаланылуы тшс. Осы т^ргыдан Кодексте кредит - несие, кредитор -несие беруш^ кредитор - кредит беруш^ финанс
- ^аржы, рынок - нарыщ, борышкер - борыш^ор тэрiздi жарыспалы ^олданыстар кездеседi. Б^лар тiлдiк ^арым-^атынас машыгында сабакгастыщ ^агидаты бойынша, бiразFа дейiн жарыса жYрiп, келе-келе бiреуi орныFады. Свйтiп, «таботи»
тYрде тш взiн-взi реттеп отыратындыщтан, бiралуан жарыспалы свздер тез арада нормаFа тYсiп, свздiц ыщшам н^с^асына артыщшылыщ бершш, жарыспалы свздер бiр iзге тYседi. Олардыц тiлдiк норма YPДiсiне сай келетш немесе ауыщитын т^старына талдау жасап оты-ру тiлшi ^ауымыныц да, зацгер ^ауымыныц да ^зыретше жатады.
Нормативтiк кдоыктык; акт мэтшшщ мазм^ны мен жазылу стилше ^ойылатын талаптарFа сэйкес казiрri эдеби тшдщ норма-сында квнерген свздер, сирек ^олданыстаFы свздер, бiрколданыстаFы свздер болып санала-тын лексикалыщ элементтер, сондай-а^ бейнелi, образды фразеологизмдер, ^арапайым лексикаFа тэн т¥ЛFалар ^олданылмайды. Алайда Кодекс тшнде «желеу етiп» (42-бап), «^ора-^опсы» (224, 254-баптар), «жымыс^ы ниет» (157-бап), «з^лымдыщ ниетте» (159-бап), «арам ниет» (263-бап), «^ащып жYрген мал» (246-бап) жэне т.с.с. пркестер тYзетудi ^ажет етедi.
Кодекс мэтшшде терминдердiц д¥рыс ^олданылмауы, аудармадаFы ^иындыщтар, калька аудармалар, свйлемдердiц калька аудармаларFа ^шырауы, свйлем жYЙесiне тэн логикалыщ жYЙенiц сакгалмауы, ^аза^ тiлiнiц свз байланы-стырушы, свз тiркестiрушi тшдш к¥ралдарыныц вз децгейiнде ^олданылмауы тэрiздi орын алFан кемшiлiктер де баршылыщ.
Сонымен катар, 476-баптыц 2 жэне 3-тармакгарында «нарушение договора поставщиком» жэне «нарушение договора покупателем» деген свз тiркестерi тшсшше «тауар берушiмен шарттыц бузылуы» жэне «сатып алу-шымен шарттыц бузылуы» деп, ал 4-тармаFы «Тараптардыц келiсiмiмен шартты орындаудан немесе оны бiржа^ты взгертуден бiржа^ты бас тартудыц взге де негiздерi квзделуi мYмкiн» деп ^ате аударылFан. Б^л тармакгыц орысшасы: «4. Соглашением сторон могут быть предусмотрены иные основания одностороннего отказа от исполнения договора или одностороннего его изменения». Д^рыс н^с^асы: - «4. Тараптардыц келiсiмiмен шартты орындаудан бiржакгы бас тартудыц немесе оны бiржакгы взгертудiц взге де негiздерi квзделуi мYмкiн» деп жазы-луы керек, вйткеш осы баптыц 1-тармаFында: «1. Тараптардыц бiреуi (осы Кодекстiц 401-бабы 2-тармаFыныц екiншi бвлiгi) шартты елеулi тYрде б¥ЗFан жаFдайда шартты (толыщ немесе iшiнара) орындаудан бiржакгы бас тартуFа немесе оны бiржакгы взгертуге жол берiледi» делiнген. Тшдщ ^олданысын тYзеу тек
№ 1 (33) 2014 ж. Цазацстан Республикасы Зац шыгару институтыныц жаршысы
^гымдардыц аудармасыньщ болу-болмауымен емес, сейлемдердщ д^рыс ц^рылып, мазм^нды тусшкп бере 6wyiMeH байланысты екендiгiн ескеру. Д^рыс сейлем ц^руда riлдiк ц^ралдардыц барлыгын орынды цолдана бiлyдi ескерудщ мацызы зор.
БYгiнгi кYнi зацнама тшне ец цажетпск аудармадагы riлге туишктшк, зацнама сrилiнде беруге ^мтылу, сейлемнщ жатыцтыгы мен сездердiц арасындагы, сейлемдердщ арасындагы байланыстыц болуы.
Корытындылай келе, зац жобасын эзiрлеy-шiлердiц зац техникасы талаптары мен цазац тшн жеriк мецгермеyi, iс цагаздары мен нормативпк ц^цыцтыц акriлердiц цазац тшнде дайындалмауы, ал орыс riлiнде дайындалган ц^жаттарды мемлекеrriк riлге аударуда тец тртн^сцалыцтыц сацталмауына байланысты кемшiлiкrер орын алып отыр. Осыныц салдары-
нан мемлекетпк тiл дамуыныц цазiргi децгешнде зац эзiрлеy, ц^жат тiлi аудармашы мамандардыц кYшiмен гана орныгып, ^лттыц зацнама тiлi мен терминологиясы орыс тшндеп н^сцага байла-нып цалу ц^былысы белец алуда.
Казац тшндеп зац мэтiндерiнде мэтiн мазм^нын езгертш жiберетiн, зац нормаларын ерескел б^рмалайтын аударма кемшiлiктерiнен арылу Yшiн зац жобаларын цазац тiлiнде эзiрлеп, зацгерлш сараптамалыц т^ргыдан жYЙелi сара-лаудан етюзу цажеттiлiгi туындап отыр.
Мемлекетпк тш мемлекеттiк iс болгандыцтан, цазац тшнде зац эзiрлеy iсi мемлекетпк децгейде цойылуга тиiс. Сондай-ац, мемлекетпк тш сая-сатын iске асыру мiндетiне жаyапкершiлiкпен царау цажеттiлiгi, зац саласында терминдердiц д^рыс эрi бiрiздi цолданылу мэселелерi элi де болса ерекше назар аударуды цажет етедь
ПайдаланылFан эдебиеттер т1з1м1
1. «Казацстан -2050» Стратегиясы: цалыптасцан мемлекеттiц жаца саяси баFыты» атты Казацстан халцына арнаFан Жолдауы.
2. Казацстан Республикасы Президентшщ 2009 жылFы 24 тамыздаFы №858 жарлыFымен бекiтiлген Казацстан Республикасыныц 2010 жылдан 2020 жылFа дешнп кезецге арналFан К¥цыцтыц саясат т^жырымдамасы.
3. Казацстан Республикасыныц Азаматтыц кодекса
4. О нормативных правовых актах: Закон Республики Казахстан от 24 марта 1998 года // БД «Закон».
Мащалада зацнамалъщ актыердг аударуда кездесетгн mYumKudi мэселелер щарастырылган. Ty^h свздер: улттыщ зацнама тт, аударма мэселелерi, тец тYпнYCщалыщ.
В статье рассматриваются проблемные вопросы, возникающие при переводе нормативно-правовых актов.
Ключевые слова: язык национального законодательства, проблемы перевода, аутентичность.
In article the problem questions arising at the translation of normative legal acts are considered. Keyword: language of the legislation, translation problem, authenticity.
^лжан Кэр1мкызы Акылбекова,
КР Зац шыгару институты Лингвистика орталыгыныц НКА жэне халыцаралыц шарттар жобаларына гылыми лингвистикалыц сараптама секторыныц жетекшi гылыми цызметкер^ ф.г.к.
Нормативт н^кыктык актшердщ казак жэне орыс тшдершдеп мэтшдершщ тец TYnH^CK^biFbi мэселелерi (^азакстан Республикасыныц Азаматтык кодека материалында)
Акылбекова Гульжан Каримовна,
ведущий научный сотрудник сектора научно-лингвистической экспертизы проектов НПА и международных договоров Центра лингвистики Института законодательства РК, к.ф.н.
Проблемы аутентичности текстов нормативно-правовых актов на казахском и русском языках (На примере Гражданского кодекса Республики Казахстан)
Akylbekova Gulzhan Karimovna,
leading research fellow of the Linguistic Center of the Institute of Legislation of the Republic of Kazakhstan, c.f.s.
Problems of authenticity of texts of normative legal acts in the kazakh and russian languages (of Civil Code of the Republic of Kazakhstan as an example)
