CC BY
12Ак;ылбекова ^лжан Кэршкызы,
ЦР Зац шыгару институты Лингвистика орталыгынъщ НЦА жэне халыщаралыщ шарттар жобаларына гылыми лингвистикалъщ сараптама секторыныц жетекшг гылыми щызметкерг, филология гылымдарыныц кандидаты
КАЗАХСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЬЩ АЗАМАТТЫК КОДЕКС1: КАЗАК ЖЭНЕ ОРЫС Т1ЛДЕР1НДЕГ1 МЭТ1НДЕР1НЩ ТЕЦ ТУПН¥СКАЛЫГЫ МЭСЕЛЕЛЕР1
Парламент карауына Yкiмет енпзетш зац жобалары бойынша «Норма шыгармашылыгы кызметш жетiлдiру жвнiндегi шаралар туралы» Казахстан Республикасы Yкiметшщ 2002 жылгы 30 мамырдагы № 598 каулысымен бекiтiлген Fылыми сараптама жYргiзу ережесше сэйкес зац жобасымен реттелетiн кукыктык катынастарга карай тиiстi гылыми (кукыктык, сыбайлас жемкорлыкка карсы, лингвистикалык, экономикалык, экологиялык, каржы жэне баска да) сараптама журпзу мiндетi койылып отыр. Зацнамалык актiлердiц жобалары Казакстан Республикасы Президентшщ зац шыгару бастамасы тэртiбiмен енгiзiлiп, Казахстан Республикасы Парламентiнiц карауына енгiзiлетiн нормативтiк кукыктык актiлердiц жобалары бойынша гылыми сараптама, сыбайлас жемкорлыкка карсы гылыми сараптама, ^аза^ жэне орыс тiлдерiндегi мэтiндерiнiц тец тупн^с^алыгы бвлiгiнде гылыми лингвистикалык сараптама журпзу негiздерi Казахстан Республикасы Yкiметiнiц 2002 жылгы 10 желтоксандагы N 1300 каулысымен бекiтiлген Казакстан Республикасы Yкiметiнiц Регламентiнде айкындалган.
Казак жэне орыс тшдервдеп мэтiндерiнiц тец тупнускалыгы бвлтнде гылыми лингвистикалык сараптаманыц негiзгi максаты зац жобаларыныц казак жэне орыс тшдершдеп мэтiндерiнiц сэйкестiгiн аныктау болып табылады. Сонымен бiрге, нормативтiк кукыктык актiлер тiлiнiц ерекшелiктерiн ескере отырып, казiргi казак эдеби тiлi нормаларына сай болуы, грамматикалык, синтаксистiк, стилистикалык, логикалык, редакциялык-техникалык кателердi жою жэне терминдердщ колданылуы жвнiндегi усынымдар беру.
Азаматтык зацнаманыц ец негiзгi жэне содан
туындайтын баска зацдарга уйткы болатын негiздемелiк зацы Казакстан Республикасыныц Азаматтык кодексi болып табылады. Азаматтык кодекс - бiртектес аса мацызды когамдык катынастарды реттейтiн кукык нормалары бiрiктiрiлiп, жуйеге келтiрiлетiн зац. Казакстан Республикасы Азаматтык кодексшщ орыс жэне казак тшдершдеп мэпндершщ тец тупнускалы болуы улттык зацнама сапасыныц кврсеткiшi де болып табылады.
Азаматтык кодекстщ казак жэне орыс тiлдерiндегi мэ^ндердщ тец тупнускалыгын багалау жэне олардыц мазмуныныц айкындылыгын, нактылыгын, дурыстыгын камтамасыз ететiн тiл нормаларына (казак жэне орыс тшдершщ лексика, фонетика, грамматика, стилистика ережелерше) сэйкестiгi зерделеудi кажет етедi.
Азаматтык зацнаманы курайтын нормативпк кукыктык актiлердiц эркайсысы вз алдына жеке-жеке зац болганымен, реттейтш катынастары жэне онда колданылатын терминдердщ бiрiздi болуы бвлiгiнде бiр-бiрiмен взара тыгыз байланыста болады. Осы тургыдан Азаматтык кодекс мэтiнiндегi угымдар мен терминдердщ азаматтык зацнама угымдары мен терминдерше сэйкестiгi, олардыц бiр iздi колданылуы мен дэлдiгi, магыналык бiрiздiлiгi мэселесi бYгiнгi кYнi зерттеп-зерделеудi кажет ететш тыц такырыптардыц бiрi болып отыр.
Кай салада болсын терминология мэселесi кашан да взектi. Когам вмiрiнде зацдардыц мацыздылыгы каншалыкты мацызды болса, зац шыгармашылыгы, эшресе, кукык шыгармашылыгы саласында аталган мэселе де соншалыкты мацызга ие. Зац шыгарушыныц еркiнiц дэлдiгi эрi зацныц нэтижелiлiгi зацдарда терминдердiц накты колданылуына тiкелей
№ 3 (35) 2014 ж. Цазацстан Республикасы Зацнама институтыныц жаршысы
байланысты екендт даусыз.
Азаматтыщ кодекс мэтшшщ ен бойында терминдердщ бiр iздi ^олданылу мэселесi. Азаматтыщ кодекстщ ^аза^ тiлiндегi н^с^асында магыналы^ бiрiздiлiктщ болмау жагдайлары: ^айта К¥РУ - ^айта ^йымдастыру (реорганизация); бащаушы кецес - бай^ау кецес
- ^адагалау кецес (наблюдательный совет); жеке кэсiпкер - дара кэсшкер (индивидуальный предприниматель); жарна - пай; ^штеп алу - ыщтиярсыз алу - мэжбYрлеп алып ^ою (принудительное изъятие); талап етущ беру -талап^а кену (уступка требования); борышкер -борыш^ор (должник); кепш болушы - кепiлгер (поручитель); кепшщл - кепша^ы (задаток); нотариалды куэландырылган - нотариалдыщ жолмен куэландырылган (нотариально удостоверено); айып телеу - т^ра^сыздыщ айыбы (неустойка); айып телеу - т^ра^сыздыщ айыбын телеу (уплата неустойки); мYлiкке тыйым салу -мYлiкке ^ама^ салу (арест на имущество); ^агида
- ереже (правила) мелшер - келем (размер); мшдеттеме - мiндет (обязанность); жагдайлар
- мэн-жайлар (обстоятельства), субсидиарлыщ жауапкершiлiк - жэрдем беру, жэрдем -субсидиялыщ жауапкершшк (субсидиарная ответственность); дYлей ^штер (непреодолимая сила) - болмай ^оймайтын о^ига - ецсершмейтш кYш (форс-мажор); оралымды бас^ару -жедел бас^ару (оперативное управление); шамасы жо^ борыш^ор - дэрменсiз борышкер (несостоятельный должник); шыгын - залал деп тYрлiше ^олданылуын келтiруге болады. Осы мысалдардан-а^ Кодекс мэтiнiнде терминдердi бiрiздi ^олдану ^агидатыныц са^талмаганын керемiз. Осыган ^сас ^исынсыздыщтардыц Кодексте жиi кездесетiнi еюшшп-ак;.
Азаматтыщ кодекс мэтiнiнде бiр гана ^гымды белгiлеу Yшiн тYрлi терминдер немесе сез пркестерш негiзсiз пайдалану немесе эртYрлi ^гымдарды белгiлеу Yшiн бiр термин немесе сез пркесш гана пайдалану жагдайлары да орын алган т^стары да аз емес. Осы т^ргыдан Кодексте бiр гана ^гымды белгiлеу Yшiн тYрлi терминдер немесе сез пркестерш негiзсiз пайдаланушылыщ мысалдары: кредит - несие, кредитор - несие беруш^ кредитор - кредит беруш^ финанс
- ^аржы, рынок - нарыщ тэрiздi жарыспалы ^олданыстар кездеседi. Б^лар тiлдiк ^арым-^атынас машыгында сабакгастыщ ^агидаты бойынша, бiразFа дейiн жарыса жYрiп, келе-келе бiреуi орныFады. Сейтiп, «таботи» тYрде тiл езiн-езi реттеп отыратындыщтан, бiралуан жарыспалы сездер тез арада нормаFа тYсiп,
сездщ ыщшам н^с^асына артыщшылыщ берiлiп, жарыспалы сездер бiр iзге тYседi. Олардыц тiлдiк норма YPДiсiне сай келетiнi немесе ауыт^итын т^старына талдау жасап отыру тiлшi ^ауымыныц да, зацгер ^ауымыныц да к¥зыретше жатады.
Бiрнеше н¥CкадаFы жарыспалы ^олданыс-тардыц мYмкiндiгiнше Мемлекеттiк терминология комиссиясы тарапынан бекiтiлген немесе ресми тшде стандартталFан, сондай-а^ жазба тшде ^олданылу жиiлiгi жоFары, яFни, нормаFа айнала бастаFан т¥ЛFасы пайдаланылуFа тиiс.
Сол сия^ты, эртYрлi ^ымдарды белгiлеу Yшiн бiр термин немесе сез пркесш Fана пайдаланушылыщ мысалы ретiнде субсидиарлыщ жауапкершiлiк - субсидиялыщ жауапкершiлiк (субсидиарная ответственность) тiркестерiн кел^руге болады. М¥ндаFы «субсидиарлыщ» жэне «субсидиялыщ» сездершщ маFыналары эртYPлi ¥Fымдарды бiлдiредi.
Азаматтыщ кодекс мэтiнiнде пркестердщ жолма-жол аударылFан т^стары да аз емес. Мэселен: азаматты елдi деп жариялау (объявление гражданина умершим); иелену кенелiгi (срок давности); емiр бойы асырауда ^стау (пожизненное содержание); к¥^ыщты мирас^орлар (правопреемник); эрекет ^абшеттш жо^ адамдар (недееспособные лица). М^ндай лексикалыщ т¥рFыдан ^ате аударылFан сездер мен сез пркестершщ ^олданылу мысалдары нормаларыныц б^рмалануын туындатуы мYмкiн. Сондыщтан кепшiлiкке ^ыныщты, тiлге ^онымды, зацнама стилiне тэн: азаматты ^айтыс болды деп жариялау, емiр бойы асырау, мирас^орлары, эрекетке кабiлетсiз адамдар болып ^олданылFаны д^рыс болар едь
Нормативтiк кдоыктык; акт мэтшшщ мазм^ны мен жазылу стилiне ^ойылатын талаптарFа сэйкес казiрri эдеби тшдщ нормасында кенерген сездер, сирек ^олданыстаFы сездер, бiрколданыстаFы сездер болып саналатын лексикалыщ элементтер, сондай-а^ бейнелi, образды фразеологизмдер, ^арапайым лексикаFа тэн т¥ЛFалар ^олданылмайды. Алайда Кодекс тiлiнде «желеу етш» (42-бап), «^ора-^опсы» (224, 254-баптар), «жымыс^ы ниет» (157-бап), «з^лымдыщ ниетте» (159-бап), «арам ниет» (263-бап), «^ащып жYрген мал» (246-бап) жэне т.с.с. пркестер тYзетудi ^ажет етедi.
Азаматтыщ кодекс мэтiнiнде ^ымдар мен терминдердщ, сондай-а^ нормаларыныц
мазм^ныныц ай^ындылыны жэне маFынальщ бiрiздiлiктi ^амтамасыз ету мэселесi ы^тиятты зерделеудi ^ажет етедь Мэселен: 49-бапта:
Соттыц шешiмi бойынша зацды тулга: ... 5) баска да зацнамалык актiлерде квзделген жагдайларда таратылуы мYмкiн. Дурысы: Соттыц шешiмi бойынша занды тулга: ... 5) зацнамалык актшерде квзделген баска да жагдайларда таратылуы мYмкiн. 181-бапта: Мiндеттемедегi адамдардыц взгеруi талап кою мерзiмi мен оны есептеу тэртiбiн взгертуге экелiп соктырмайды. Дурысы: Мiндеттемедегi адамдардыц взгеруi талап кою мерзiмi мен оны есептеу тэртбш взгертуге экеп сокпайды.
Калька аудармалар, свйлемдердiц калька аудармаларга ушырауы, свйлем жYЙесiне тэн логикалык жYЙенiц сакталмауына Кодекстегi 476-баптыц 4-тармагы дэлел бола алады. Ол «Тараптардыц келiсiмiмен шартты орындаудан немесе оны бiржакты взгертуден бiржакты бас тартудыц взге де негiздерi квзделуi мYмкiн» деп кате аударылган. («4. Соглашением сторон могут быть предусмотрены иные основания одностороннего отказа от исполнения договора или одностороннего его изменения»). Дурыс нускасы: - «4. Тараптардыц келiсiмiмен шартты орындаудан бiржакты бас тартудыц немесе оны бiржакты взгертудiц взге де негiздерi квзделуi мYмкiн» деп жазылуы керек, вйткенi осы баптыц 1-тармагында: «1. Тараптардыц бiреуi (осы Кодекстщ 401-бабы 2-тармагыныц екiншi бвлт) шартты елеулi тYрде бузган жагдайда шартты (толык немесе iшiнара) орындаудан бiржакты бас тартуга немесе оны бiржакты взгертуге жол берiледi» делшген. Тiл колданысын тYзеу тек
угымдардыц аудармасыныц болу-болмауымен емес, свйлемдердiц дурыс курылып, мазмунды тYсiнiктi бере бiлуiмен байланысты екендiгiн ескеру.
Сол сиякты, Кодекс мэтiнiндегi борышкер -борышкор; уэкiлдiк берген - вкiлеттiк берген; нотариалды куэландырылган - нотариалдык жолмен куэландырылган тэрiздi аударма киындыктары да тYзетудi кажет етедi.
Сонымен катар, казак тшшщ свз байланыстырушы, свз тiркестiрушi тiлдiк куралдарыныц вз децгешнде колданылмауы тэрiздi орын алган кемшшктер де баршылык. Мысалы: 476-бапта «нарушение договора поставщиком» - «тауар берушiмен шарттыц бузылуы» жэне «нарушение договора покупателем» - «сатып алушымен шарттыц бузылуы» деген тэрiздi орыс тiлiнен свзбе-свз аударма жасалган тустар да кездеседь Дурыс свйлем куруда тiлдiк куралдардыц барлыгын орынды колдана бiлудi ескерудiц мацызы зор деп есептеймiз.
ТYптеп келгенде, азаматтык зацнама зац мамандарына гана емес, барлык азаматтарга арналатындыктан, элеуметтiк мацызы зор, сапасы жогары, мазмуны айкын да тYсiнiктi жэне зац техникасы тургысынан сауатты болуга тиiс. Келешекте зацнамалык актшер жобаларыныц ресiмделу тутастыгын сактау жэне олардыц тiлi мен стилш жетiлдiруге септiгiн тигiзетiн максатты жумыстардыц мацызы зор болмак.
ПайдаланылFан эдебиеттер
1. «Норма шыгармашылыгы кызметiн жетiлдiру жвнiндегi шаралар туралы» Казакстан Республикасы Yкiметiнiц 2002 жылгы 30 мамырдагы № 598 каулысы.
2. Казакстан Республикасы Yкiметiнiц Регламентi Казакстан Республикасы Yкiметiнiц 2002 жылгы 10 желтоксандагы N 1300 каулысы.
3. Казакстан Республикасыныц Азаматтык кодексi (Жалпы бвлiм).
Мащалада зацнамалыщ актыердг аударуда кездесетгн тYйткiлдi мэселелер царастырылган. ТYйiн свздер: улттыщ зацнама тм, аударма мэселелерi, тец тYпнYCцалъщ.
В статье рассматриваются проблемные вопросы, возникающие при переводе нормативно-правовых актов.
Ключевые слова: язык законодательства, проблемы перевода, аутентичность.
№ 3 (35) 2014 ж Цазацстан Республикасы Зацнама институтыныц жаршысы
62
In article the problem questions arising at the translation of normative legal acts are considered. Keyword: language of the legislation, translation problem, authenticity.
^лжан Кэр1мкызы Акылбекова,
КР Зац шыгару институты Лингвистика орталыгыныц НК^А жэне хальщаральщ шарттар жобаларына гылыми лингвистикалыщ сараптама секторыныц жетекшi гылыми ^ызметкер^ ф.г.к.
^азакстан Республикасыныц Азаматтык кодексi: казак жэне орыс тiлдерiндегi мэтшдершщ тец тYпнyскалыFы мэселелерi
Акылбекова Гульжан Каримовна,
ведущий научный сотрудник сектора научно-лингвистической экспертизы проектов НПА и международных договоров Центра лингвистики Института законодательства РК, к.ф.н.
Гражданский кодекс Республики Казахстан: проблемы аутентичности текстов на казахском и русском языках
Akylbekova Gulzhan Karimovna,
leading research fellow of the Linguistic Center of the Institute of Legislation of the Republic of Kazakhstan, c.f.s.
Civil code of the Republic of Kazakhstan: problems authentic text of the Kazakh and Russian languages
