CC BY
20Мемлекепгпик mmdezi зац шыгармашылыгы пракпшкасынан
УДК 340.113.1:16.
¥ЛТТЬЩ Ц¥Б;ЬЩТЬЩ ЦАЗАБ; ТШНДЕП
ЛЕКСИКА ЦОРЫНЫЦ ГЕНЕЗИС1
Н^рзада Маханбет^лы Примашев
Казацстан Республикасы Президентшц жанындагы
Мемлекеттт басцару академиясы, з.г.к., доцент;
Астана ц., Казацстан Республикасы; e-mail: nurzadaprim@mail.ru
Ty^h свздер: цуцыц, цуцыцтыцлексика; нормативтт цуцыцтыц акттер; халыцаралыц келшмдер; цуцыцтыц жэне тыдт цателер.
Аннотация. Мацала улттыц цуцыцтыц цазац тiлiндегi лексикалыц цорыныц цалыптасу генезист зерттеуге арналган. Куцыцтыцлексика цоры деп цуцыц саласында цолданылатын сездердщ жиынтыгы тYсiнiледi.
Лексикалыц цордыц цурылу генезис ТэуелЫздт алган кезден басталды. Казац тiлiндегi лексикалыц бiрлiктер цуцыцтыц ЖYйенi цуру мен оны жетiлдiруге тжелей байланысты. Сондыцтан ондагы кейбiр сездердщ цазiргiуацытта цолданылмауын, тiптi кейбiреулерiнiц архаизмге айналуын объективтi цубылыс деуге болады. Оган мысал реттде Казацстан Республикасы ТэуелЫздтнщ цуцыцтыц негiздерiнiц бiрi - «Казацстан Республикасыныц мемлекеттт тэуелЫздт туралы» Казацстан Республикасыныц Конституциялыц зацы мен Казацстан Республикасыныц алгашцы халыцаралыц келшмдертщ бiрi - 1993 жылгы 2 цыркYйектегi Казацстан Республикасы мен Туры Республикасы арасындагы консулдыц конвенция мэтiндерiндегi «ек1мет», «жеке адамныц хуцылары», «езiн-езi билеу хуцы», «хуцылыц мемлекет», «халыцаралыц хуц», «бiрдей мтдеткерлт», «тургылыцты орны», «зацдыц билт», «атцарушы ек1мет» жэне т.с.с сездер мен угымдарды цазiргi уацыт тургысынан цате деуге турмайды. Бiрац ондай нусцалардыц кемшiлiгiнiц бар екеш аныц.
Куцыцтыц сездер мен угымдардыц белсендi цолданыстан шыгуы олардыц пайда бо-луы мен зацнамага ену себептерт зерделеудi мецзейдi. Куцыцтыц лексиканыц бiрцатар нусцалары ЖYйелi аударма, сезжасам сияцты эд^термен бiрге шет елдерден келт жатцан цазацтардыц сез цорларынан алынды. Осындай зацды процестер арцылы жалпы ты байлыгымен цатар, цуцыцтыц сез цоры да цалыптасып кецейдi. Бул процесс цазiр де жалгасуда.
Мацалада цуцыцтыц лексика цорыныц Казацстан Республикасыныц цолданыстагы нормативтт цуцыцтыцактiлерiмен халыцаралыцкелiсiмдерiндегi сез бен сезтiркестерiнiц ресiмделуi мэселелерi мен цолданылуы тэжiрибесiн зерделеу арцылы керсетыген.
ГЕНЕЗИС ЛЕКСИЧЕСКОГО ЗАПАСА НАЦИОНАЛЬНОГО ПРАВА НА КАЗАХСКОМ ЯЗЫКЕ
Примашев Нурзада Маханбетович
Академия государственного управления при Президенте Республики Казахстан, к.ю.н., доцент; г. Астана, Республика Казахстан; e-mail: nurzadaprim@mail.ru
Ключевые слова: право; правовая лексика; нормативные правовые акты; международные соглашения; правовые и языковые ошибки.
Аннотация. Статья посвящена исследованию генезиса формирования лексического запаса на казахском языке национального права. Под лексическим запасом права понимается совокупность слов используемых в сфере права.
Формирование лексического запаса берет свое начало с момента приобретения Независимости. Лексические единицы тесно связаны с формированием правовой системы и его совершенствованием. Поэтому их неиспользование в настоящее время и даже превращение некоторых из них в архаизмы является объективным явлением. В качестве примера можно привести некоторые слова и словосочетания на казахском языке из текстов одного из правовых основ Независимости Республики Казахстан - Конституционного закона «О государственной независимости Республики Казахстан» от 16 декабря 1991 года и одного
Из практики законотворчества на государственном языке
из международных договоров - Консульской конвенции между Республикой Казахстан и Турецкой Республикой от 2 сентября 1993 года, как «ок1мет», «жеке адамныц хуцылары», «вз\н-вз\ билеу хуцы», «хуцылыц мемлекет», «халыцаралыц хуц», «бгрдей мтдеткерлж», «тургылъщты орны», «зацдыц билж», «атцарушы отмет», которых с позиции сегодняшнего дня нельзя считать ошибочными. Но, они все-таки имеют недостатков.
Вывод правовых слов и словосочетаний из активного оборота предполагает, в том числе и исследования причин их появления и внедрения в законодательство. Некоторые варианты правовой лексики наравне с целенаправленным систематическим переводом, словообразованием, были взяты из лексического запаса казахов, прибывших из зарубежных стран. В результате таких процессов наряду с общей лексикой, сформировался и увеличивается запас правовой лексики. Такой процесс продолжается по сей день.
В статье генезис формирования лексического запаса права показан посредством изучения проблем оформления и практики применения слов и словосочетаний в действующих нормативных правовых актах и международных соглашениях Республики Казахстан.
GENESIS OF A VOCABULARY OF THE NATIONAL RIGHT IN KAZAKH
Primachev N.M.
Academy of public administration under
the President of the Republic of Kazakhstan,
Candidate of Juridical Sciences, Associate Professor;
Astana, Republic of Kazakhstan; e-mail: nurzadaprim@mail.ru
Keywords: right; legal lexicon; regulatory legal acts; international agreements; legal and language mistakes.
Abstract. Article is related to the research of genesis offorming of a vocabulary in Kazakh language of the national right. The vocabulary of the right is understood as set of the words used in the sphere of the right.
Forming of a vocabulary originates from the independence acquisition moment. Lexical units are closely connected with forming of a system of law and its enhancement. Therefore their non-use and even transformation of some of them into archaisms is now the objective phenomenon. It is possible to give some words and phrases as an example in Kazakh from texts of one of the legal platform of Independence of the Republic of Kazakhstan - the Constitutional law «About the State Independence of the Republic of Kazakhstan» of December 16, 1991 and one of international treaties - the Consular convention between the Republic of Kazakhstan and the Republic of Turkey of September 2, 1993 as «yukimet», « zheke adamnyn hukylary», «yuzin-yuzi bilyu hyky», «hykylyk memleket», «halykaralyk huk» «birdey mendetkerlye», «tyrgylykty orny», «zandyk bilik», «atkarushy yukimet» which can't be read out from a line item of today wrong. But, they all have shortcomings.
Conclusion of legal words and phrases from active turnover assumes including researches of the reasons of their emergence and implementation in the legislation. Some versions of legal lexicon on an equal basis with the purposeful systematic translation, word formation, were taken from a vocabulary of the Kazakhs who arrivedfrom foreign countries. As a result of such processes along with general lexicon, the inventory of legal lexicon was created and increases. Such process continues to this day.
In the article the genesis of forming of a lexical inventory is shown by means of studying of problems of registration and practice of application of words and phrases in the operating regulatory legal acts and international agreements of the Republic of Kazakhstan.
К^азакстан Республикасы ТэуелЫздЫнщ 25 жылдык мерейи мерекес карсацында оньщ крыктьщ дамуы жэне уакыт тезшен еткен жолын ой мен тарих елепнен етюзш талдау жасау кргам мен мемлекеттщ болашагы Yшiн объективт кажеттшктердщ бiрi деуге болады.
Негiзi кез келген нормативтк кдаыктык
акт тек кана когамдык катынастарды реттеушi гана емес, сонымен бiрге ез уакытыныц ескерткiшi болып табылады. Оныц жоба-сы мен тYпкiлiктi мэтшш калаптастыруда колданылган ^лттык к¥кыктык кдаалдар мен лексикалык бiрлiктер, арнайы терминдк к¥рам сиякты кдааушылар сол кездеп когамдык катынастардыц
Мемлекепгтт mmdezi зац шыгармашылыгы пракпшкасынан
айгагы деуге болады. Сондыктан олардыц нормативтш кукыктык актiлер мен ресми кужаттыц сапасы мен тагдырынан мYДделi зерттеушшер Yшiн гылыми объектiге айна-луын объективтiк зацдылык деп тYсiнген Д¥Рыс.
Негiзiнен ресми эдебиет пен букаралык аппарат куралдарында тарихи мацызы ша-малы ширек гасырлык уакыт ^азакстан Республикасы Yшiн жYЗдеген жылдарга бара бар делiнедi. Экономиканыц, бшм мен гылымныц, енер мен спорттыц кейбiр сала-ларында кол жетюзшген жетiстiктерде езге куралдармен катар кукыктыц да орны бар екенi ^мэн тугызбайды.
Тэуелсiздiк жылдарында калыптаса бастаган кукык жYЙесi тYрлi эшкi жэне сырткы объективтiк жэне субъективтiк факторлардыц эсерiне тап болды. Бiр жагынан ол - зацды кубылыс. Сондыктан оныц казак тiлiндегi лексикасына орыс тiлiмен катар халыкаралык тiлдер мен жYЙелердщ тiлдiк жэне саяси-идеологиялык факторлары да ез эсерлерiн тигiзуде.
Макала объекта ретiнде алынган кукыктык лексика 25 жылда Yлкен езгерiстерге ушырады. Табиги жэне когами эсерлер онда езшдш колтацбаларын калдырды. Осындай эсерлердщ кукыктык лексиканы объективтiк езгерiстерге ушыратуы да кукыктык жэне тiлдiк гылыми кызыгушылык тудыруда. Буны да зацды кубылыс деп кабылдау кажет.
Зерттеу объектiсiне немесе такырыпка катысты материалдар ^азакстан Республикасыныц егемен мемлекет ретшде кабылдай жэне халыкаралык катынастарга тYсе бастаган кездегi нормативтiк кукыктык актшер мен келiсiмдерiндегi кукыктык лексикалык бiрлiктерден алынды.
Осыган орай, зерттеудiц уакыттык ба-стауын 1991 жылгы 16 желтоксандагы «^азакстан Республикасыныц мемлекеттiк тэуелаздш туралы» ^азакстан
Республикасыныц Конституциялык
зацымен1 (будан эрi - Зац) уштастыру орын-ды тэсiл бола алады. Оныц лексикалык коры сол кездеп аудармашылык элеуеттiц керсеткiшi деуге де турарлык. Сондыктан сол кез бен казiргi уакыттык кукыктык лексиканы салыстыру аркылы олардыц генезисiн байкауга болады. Сол кезде дурыс болып саналган лексикалык бiрлiктердiц
кейбiреулерiнiц к;аз1рде колдану аясы тарылган не мYлдем колданылмайды. Мы-салы, аталган Зацдагы «Адам хукыларыныц жалпыга бiрдей Декларациясы» атауындагы «хукылары» деген сез архаизмдш сезге ай-налды2. ^азiрri кезде мундай езгерiске осы кужаттыц атауы да ушырады. ^ужат казiр «Адам кукыктарыныц жалпыга бiрдей де-кларациясы» деп аталады.
Осы кужаттагы «халыкаралык хуктыц жалпы журт таныган нормалары» деген нускасынан герi бYгiнгi «халыкаралык кукыктыц кепшiлiкке танылган нормала-ры» деген нускасы орынды сиякты. Осын-дай мэртебе «жеке адамныц хукылары», «езiн-езi билеу хукы», «хукылык мемлекет», «екiмет билiгi», «халыкаралык хук принциптерЬ», «халыкаралык хук нормалары» жэне т.с.с. угымдар да ие. Ал сондагы «бiрдей мшдеткерлш», «тургылыкты орны», «^азакстан Республикасыныц территори-ясы», «мемлекеттiк екiмет билiгi», «еюмет органдары», «зацдык билiгi», «^азакстан Республикасыныц басшысы», «аткарушы еюмет», «Мемлекеттiк улттык банкi» сиякты угымдар мен сез тсркестерш сол замангы элеуетке жаткызуга болады.
Орыс тшнен осылай аударылган «территория», «гылыми-техникальщ потенциал», «меншiктiц барлык формалары», «жасауга какылы», «ужымдык хауiпсiздiк», «мемлекетпк символдары - жалауы» жэне т.б. аудармаларды да кезiндегi тiлдiк басымдыктыц салдары деп кабылдау кажет болар.
Осы кужаттагы бiркатар аудармашылык кемшiлiктердi де оныц кукыктык лексика-сын дурыс тусшбеуден болган шыгар деп жорамалдау кажет. Мысалы, YЙлесiмi мен кукыктык кисындыгы кем «Тарихи тагдыр ортактастыгы казак ултымен бiрiктiрген Республиканыц барлык улттарыныц аза-маттары ^азакстанныц бiртутас халкын курайды» деген тсркесп «Граждане Республики всех национальностей, объединенные общностью исторической судьбы с казахской нацией» деген тсркестщ толыктай балама-сы деуге болмайды. Мундагы айкындаушы - «улттарыныц азаматтары» деген тiркес кукыктык та, тшдш те кемшiлiктi.
Осы сынды мысалдарды егемендiк алгашкы жылдары жасалган халыкаралык шарттар мен келiсiмдерден кездестiруге
1 Казацстан Республикасыныц 1991 жылгы 16 желтоцсандагы «Казацстан Республикасыныц мемлекеттж тэуелс1зд1г1 туралы» Конституциялыц зацы // «Эдшет» АКЖ. (20.09.2016)
2 Кужат «Эдшет» АКЖ-да «Адам цуцыцтарыныц жалпыга 6ipdeü декларациясы. Декларация Бiрiккен ¥лттар ¥йымы Бас Ассамблеясыныц резолюциясымен 1948 жылгы 10 желтоцсанда № 217 А (III) цабылданган» деп кврсетшген. Кате& айцът квртт турган бул нусцаны да сол кездегi элеует пен тэст деуге болады. Тарих меншiгiне айналган атаудыц дурысы «Адам цуцыцтарыныц жалпыга бiрдей декларациясы. Декларация Бiрiккен ¥лттар ¥йымы Бас Ассамблеясыныц 1948 жылгы 10 желтоцсандагы № 217 А (III) резолюциясымен цабылданган» болуы цажет.
; Из практики законотворчества на государственном языке
болады. Мысалы, ^азакстан Республикасы мен ТYрiк Ре-спубликасы арасындагы 1993 жылгы 2 кыр^йектеп консулдык конвенцияныц3 eзiндiк лексика-сын сол кезде колданыста болган сeздердщ жиынтыгы деуге болады. Осы куннщ т^ргысынан ондагы «аныктаулар», «балала-рын багып-кагу», «зацды к¥кыгы бар ^йым», «мемлекеттщ жа-лауы», «бекет», «еюмет орын-д ары», « пай д алану га к;ак;ылы», «салынган гимараттарды
кайта к¥ру», «коргану п^рсаттылыгы», «козгалмалы мYлiк», «козгалу бостандыгы», «мiндеттер кeлемi», «яки бекетшщ хауiпсiздiгiн» жэне т.с.с. сездер мен сез тiркестерi казiрri к¥кыктык лексикада колданылмайды. Оларды кате деуге бол-майды, бiрак тiлдiк те, к¥кыктык т^ргыдан бYгiнгi н^скалар д^рыс сиякты, eйткенi олар 25 жылдык тэжiрибеде ысылып, прак-тикада кайталанып ез орындарын тапты. Олармен катар колданылган «консулдык мекеменщ мебелi», «иммунитеттен бас тар-туы бiлдiрмейдi», «кызметтердщ тысын-да» жэне т.с.с. н^скаларда аудармашылык кемшiлiктер байкалады.
Аталган к¥жаттагы «барлык жеке бас борыштарынан когамдык мiндеттерден, олардыц сипатына карамастан, эскери бо-рыштардан, реквизиция, эскери алым-дар мен т^рулардан босатады», «елдщ зацдарында карастырылган шецберлерде», «Сонымен бiр мезгiлде консулдык орналаскан мемлекеттщ крыретл eкiмет орындары кiдiртпей осы кюшщ консулдык мекемеге жiберген хабарыныц кайсысын да жiбередi. Аталган eкiмет орындары жедел тYрде кYрделi кiсiлердi осы бапка сэйкестi олардыц х^кыктары туралы мэлiмдейдi» жэне т.с.с. сeз тiркестерi мен сeйлемдердi -нормаларды аудармашылардыц элеуетi деуге болады.
Дэл осындай мэртебедегi мысалдар ^азакстан Республикасыныц Yкiметi мен Финляндия Республикасыныц Yкiметi арасындагы Инвестицияларды ынталан-дыру жэне eзара коргау туралы келiсiмде кездесед^. Мысалы, ондагы «кепiл х^кы сиякты баска да мYлiктiк кръктар», «меншж крълары», «авторлык к¥хылар», «байланысты х^кыктар», «концессиялар жeнiндегi хщыктар», «хщылык дау» жэне
т.с.с. тiркестердегi «х^к», «крък», «кръ», «к^хы» сиякты сeздердi ^п^^скалы деп кабылдау кажет болар. Сонымен катар, осындагы «инвестицияларды жYзеге асыруга х^кы бар зацды ^йым» мен «зацды ^йым немесе жеке адам» деген тiркестердегi «зацды ^йым» мен «жеке адам» деген н^скалар колданыстан шыгып калды. Келiсiмдегi «текстердiц» деген сeздi к¥кык жYЙесi мен лексикасыныц тарихында орын алган ^гым деуге т^рарлык.
Макаланы корытындылай келе, ^азакстан Республикасыныц егемен мем-лекет есебшде кдаган к¥кыктык жYЙесiнiц лексикалык коры да оныц генезисiн кeрсете алады деп т^жырымдауга болады. Бiр кездерi д^рыс саналган н^скалар бертiн келе тYрлi себептерден, бiрiншi кезекте объективтк т^ргыдан, колданыстан шыгып калды.
Лексикалык бiрлiктердiц к¥кык пен тiл жYЙесiнде алган орнын, кезiнде аткарган кызметтерш зерделеу лексикалык корды дамыту iсiне септiгiн тигiзе алады. ^кык колдану тэжiрибесiнiц де берерi мол. Ал мемлекет алдында сапалы нормативтiк к^кыктык актiлер кабылдау, к¥кыктык лек-сиканы табигаты мен тэжiрибесi дау тудыр-майтын сeз жэне сeз тiркестерiмен байыту мiндетi т^р. Сондыктан кез-келген жаца сeз бен сeз ^ркесш, халыкаралык терминдi колдану мYмкiндiгiн алдын ала зерделеп, гылыми т^ргыдан орынды карастырганда гана болашакта колданатын нормативтк к^кыктык актiлердiц уакыттык аукымы шектелмейтш болады. ^кыктык лексика корына да мемлекеттк кeзкарас кажет.
Жогарыда кел^ршген мысалдар мен кeзкарас лексикалык бiрлiктердi мемлекет пен кръкты дамытудагы тарихи орны мен миссиясы т^ргысынан зерттеудi крък жэне тiл гылымдарыныц максаты деу тажырымдауга мYмкiндiк бередi.
3 1993 жылгы 2 цыр^йектегг Казацстан Республикасы мен ТYрiк Республикасы арасындагы консулдык, конвенция // «Эдглет» АКЖ■ (20.09.2016)
4 1992 жылгы 29 цыр^йектегг Казацстан Республикасыныц Yкiметi мен Финляндия Республикасыныц Yкiметi арасындагы Инвестицияларды ынталандыру жэне взара цоргау туралы келгсгм // «Эдглет» АКЖ. (20.09.2016)
