CC BY
9Из практики формирования законотворчества на государственном языке
ГйП
H.A. ХАМЗИНА,
КР Зац шыгару институты Лингвистика орталыгыныц ага сарапшы-лингвип
ЗАЦ ШЫТАРМАШЫЛЫТЫНДАГЫ МЕМЛЕКЕТТ1К Т1ЛДЩ ЦОЛДАНЫЛУ ДЕЦГЕШ
Казак тшшщ казак жершде жепмшреп, боса-гадан сыгалай караганы халкымыздыц алем ал-дындагы ашкан жацалыгы ма, алде калайша тушнуге болады? Ресми тшдщ осы кундер1 аудар-ма аркылы калыптасып келе жащаны шарасыз-дьщтан туындап отырган сыцайлы.
Кезшде 2007 жылдан бастап зац жобалары казак тшшде аз1рленетш болады деп жар салдык. Б1рак еютшке орай к жузшде санамызга берш сщген орыс тшшщ мацынан айналшыктап шыга алмаудамыз. Ттм1зге балта шащан сол кездеп саясаттыц осы кундер1 мемлекет1м1зге осынша-ма шыгын келт1ретшдей мыкты болганын кара-сацшы. Еспген журттан уят ез тЫм1зд1 дамытуга ел бюджепнзн жыл сайын кыруар каржы белем1з, мемлекетпк тЫм1зде сейлеп, кужат дайындаган Кызметкерлер1м1зд1 колпаштап, кетермелеп жата-мыз. Осыныц барлыгы алдын ала ойластырылган дуние болды ма? Нелштен Казахстан Республи-касында мемлекетпк тш - казак тЫ дейм1з де, оган соншама каржы жумсаймыз? Урей тудыратын б1р жайт ресми казак тЫ аудармадан калыптаскан жасанды тшге айналмаса болганы!?
¥лы орыс галымы М. Ломоносов «Грамма-тикасыз кукыктану кудш тудырады» деген екен. Шынымен де, бугшп кунде колданыстагы зац-намага жане зац жобаларына лингвистикалык сараптама журпзудщ кажетлшп туындап отыр. Осы орайда Казахстан Республикасы Эдшет министрлтнщ «Казахстан Республикасы адшет органдарыныц 2009 жылгы жумыс корытынды-лары жане 2010 жылга арналган басым мшдет-тер1 туралы» атты кецейтшген алка отырысында Премьер-Министр К.К. Масшов лингвистикалык орталык куру туралы тапсырма берд! Осы тап-сырманы кке асыру бойынша Зац шыгару инсти-тутында зац жобалары мен езге де нормативтш кукыктык актшерге гылыми кукыктык лингвистикалык сараптама журпзетш гылыми кукыктык лингвистикалык сараптама бел1м1 ашылды.
Мундай бел1мнщ ашылуымен тшге, кукыктык саясатка терец кещл белшш, кабылданатын зац жобалары мен колданыстагы зацнамага журпзшетш гылыми-кукыктык лингвистикалык сараптама таза зац тЫмен накты жумыс бас-талды. Зацнамалык актшер тшшщ сапасы бой-
ынша кордаланган маселелер б1ртшдеп шеш1мш таба бастады.
Лингвистикалык сараптаманы журпзу - аса курдел1, жауапты жане едау1р ецбекп талап етед1 Мше, сондыктан да бул кп бастамас бурын, ец алдымен оныц адк тасшдерш, ережелер1 мен тарт1бш белгшеп алганымыз да дурыс шыгар.
Алдымен жалпы зац шыгармашылыгы раамше токталып етсек, Казахстан Республикасы Уюметшщ 2002 жылгы 30 мамырдагы N 598 каулысымен бектлген Рылыми сараптама журпзу ережесшщ 6-тармагына сайкес сараптаманы уйымдастырушы нормативтш кукыктык акт жо-басыныц кеш1рмес1мен б1рге сарапшыга мынадай кужаттардыц кеш1рмелерш усынады: нормативтш кукыктык актшщ жобасына тусшд1рме жазба (мемлекетпк жане орыс тшдершде); нормативтш кукыктык актшщ жобасына салыстырмалы кес-те, колданыстагы зацнамага енпзшетш езгер1стер мен толыктырулардыц ттст1 непздемелер1мен езгерктер мен толыктырулар туралы нормативтш кукыктык актшщ жобасын енпзген кезде (мемлекетпк жане орыс тшдершде); зерделенетш маселелер бойынша статистикалык деректер; са-рапшыныц суратуы бойынша Сараптаманы уйымдастырушы сол сиякты нормативт1к кукыктык акт1н1ц жобасында жане зац жобасыныц тужы-рымдамасында козгалган маселелерге катысты езге материалдарды да усыну^1 мумк1н [1].
1с жузшде осы кунге дейш зац жобаларына гылыми кукыктык, сыбайлас жемкорлыкты бол-ды1рмау максатындагы жане т. б. сараптамалар жург1з1л1п келд1, б1рак ол зац жобаларыныц тек орыс тшшдеп мат1н1не гана жург1з1лед1. Ал зац жобаларыныц мемлекеттш т1лдег1 нускасы косымша 1лес1п жур1п, кабылданар алдында гана орыс тшшдеп мат1нге сайкест1л1г1не тиянакты тексергпед1. Оныц ез1нде де кате кетш, дау тугы-зып жаткан жагдайлар аз емес.
Маселен, Е.С. Шугринаныц «Техника юридического письма» деген оку куралында былай де-л1нген: «Зац тгп1 - бул мемлекетпк т1л. Бер1лген ереже ете мацызды болып табылады, оны бузуга болмайды. Буган коса Ресей - федеративтш мем-лекет жане кептеген республикалар (Ресей Фе-дерациясыныц субъектшер1) ездер1н1ц мемле-
144 7 № 4 (20) 2010 г. Вестник Института законодательства Республики Казахстан
кетпк тшдерш белгшеуге кукылы. Бул жердеп ец улкен кауштшш - кейб1р жагдайларда б1р тшден баска тшге тура, барабар аударманы табу мумкш емеспп. Бул зацды кужатты пайдалануды киын-датады, сотта дауларды шешу кезшде белгЫ б1р кедергглер тудырады» [2].
Айтарым зац шыгармашылыгы кызметш жузеге асыру саясаттыц басты курамдас белт болып табылады деген тужырымымыз оныц мемлекетпк тшде жузеге асырылу тшспгш мшдеттеп отырган жок сыцайлы.
Ал б1здщ зац шыгармашылыгындагы басты мшдеттердщ б1р! сараптамалар зац жобалары-ныц кай тшдеп матшше журпзшу тшспгш айк-ындап алу. Маселен, мекемеге келш тускен жоба ею тшде дерлш. Эрине оныц мемлекетпк тшдеп нускасы кебше аударма болады да, орысша нускасы непзп матш ретшде алынады. Деген-мен, «Казахстан Республикасындагы тш туралы» Казахстан Республикасыныц 1997 жылгы 11 шшдедеп N 151 Зацыныц 9-бабына сайкес «Мемлекетпк органдардыц актшер1 мемлекетпк тшде аз1рленш, кабылданады, кажет болган жаг-дайда, мумкшдтнше, баска тшдерге аударылуы камтамасыз етше отырып, оларды аз1рлеу орыс тшшде журпзшу1 мумкш» [3]. Алайда дал осы норманы устана отырып мемлекетпк органдардыц барлыгы зац жобаларыныц кепшшш белтн орыс тшшде аз1рлеуде.
«Казахстан Республикасы Президентше кол коюга усынылган, 1997 жылгы 12 наурызда Казахстан Республикасыныц Парламент кабыл-даган Казахстан Республикасыныц «Казахстан Республикасындагы тшдер туралы» Зацыныц Казахстан Республикасы Конституциясына сайкестт женшде Казахстан Республикасы Президентнщ етшу1 туралы» Казахстан Республикасы Конституцияльщ Кецесшщ 1997 жылгы 8 ма-мырдагы N 10/2 каулысына тусшд1рме беру туралы» Казахстан Республикасы Конституциялык Кецесшщ 2007 жылгы 23 акпандагы N 3 косым-ша каулысына сайкес Мемлекетпк пл мартебесшщ устем болуы оныц жария-кукык саласында колданылуыныц айрыкшалыгы не ба-сымдылыгы Конституцияда баянды етшш, зац-дарда белгшену1 мумкш екендтн бшд1ред1 [4]. Ресми турде тусшд1ршген бул мемлекетпк тшдщ мартебеш мемлекетпк мекемелерде кызметтеп орыс тшд1 мамандардыц санасына нендей ой уялатар екен? Мумкш кызметкерлерд1 арнайы мемлекетпк тшд1 жеделдетш уйрету максатын-да арнайы ресми стильде шыгармалар жазып, мекемелерде аптаныц белгЫ б1р жумыс кунш тшда жетш мецгермеген кызметкерлер ушш тек
казак тшшде сейлесуд1 белгшеудщ ез1 б1раз жумыстыц басын кайтарар едг
Экшшке орай Зац шыгару институтына осы кунге дешн сараптамага келш тускен кужаттар-дыц басым кепшЫп бул талапка сайкес келе бермейд!
Сараптаманы уйымдастырушылар кеп жагдайларда зац жобаларыныц мемлекетпк тшдеп матшш сараптамага не усынбайды не шик кал-пында алып келш жатады, ягни аталган норманы устанбайды. Дегенмен сараптама орыс тшшде журпзшд1 делш, б1рак сараптама корытындыла-рын аудару барысында мынадай киындыктар да туындап жатады. Маселен, зац жобасыныц орыс тшшдеп матшшде «после слов «финансового лизинга» дополнить словами «за исключением государственного учреждения» дегенде, арине мемлекетпк тшдеп матшшде мулде баска жершде толыктырылады. Дал осындай маселелер туындап Сараптаманы уйымдастырушы органнан кужаттардыц казакша нускасын сурасац, ал1 аз1рленбеген, аз1рленсе де бастапкы аударма нуска-сында усынылып жатады. Осыдан барып арине, жобалардыц мемлекетпк тшдеп нускасына кан-дай да болсын сараптама журпзуд1 айтпаганда, олардыц жумыс барысында орыс тшшен аудару-дыц уа^ытылы жузеге асыр^1лу^1ныц ез1 ^иынды^ тугызып жатса не айтасын? Мемлекетт1к орган-дардыц адетке айналдырып алган бул шындыгы тура^ты ^уб^глыс кер1нед1. Будан шыгатыны зац шыгармаш^глыгында зац жобаларыныц ^аза^ша нус^асына гылыми ^у^ы^ты^, сыбайлас жем^ор-лы^^а ^арсы гылыми сараптама, гылыми крими-нологиялы^ сараптамалар жург1з!лмейд1.
Рылыми сараптама жург1зу мерз1мдер1не ке-летш болса^, Казахстан Республикасы Ук1мет1н1ц 2002 жылгы 30 мамырдагы N 598 ^аулысымен бек1т1лген Рылыми сараптама журпзу ережес1н1ц 7-тармагына сайкес гылыми сараптама нормативтш ^у^ы^ты^ акт1н1ц жобасын немесе зац жобасыныц тужырымдамасын жане оларга материалдарды сарапшыга усынган куннен бас-тап он бес кунт1збел1к куннен аспайтын мерз1мде жург1з1лу1 ти1с [1].
Косымша жане ^айталама гылыми сараптама нормативтш ку^ыктыщ акт1н1ц жобасын неме-се зац жобасыныц тужырымдамасын жане оларга материалдарды сарапшыга усынган куннен бас-тап бес жумыс куншен аспайтын мерз1мде жург1з!лу1 ти1с.
Кажет болган ретте гылыми сараптаманы журпзу мерз1м1 Сараптаманы уйымдастырушы-ныц кел1шм1 бойынша узарт^1лу^1 мумк1н. Бул ретте сарапшыга мемлекетпк немесе орыс тЫне
Из практики формирования законотворчества на государственном языке
П4П
аудару ушш косышша бес кунпзбелш кун бершед1 Kepin отырганымыздай, сарапшыга жасаган корыь тышдысыш аударуга деп накты кepсетin тур. Ал бул аударманы, арине, белгЫ бip мекемеде жал-пы турде мемлекеттiк тшде жуpгiзiлетiн кужат-тарга жауап беpетiн лауазышды тулгага автомат-ты турде жуктейдi. Сондагы айтарымыз мемле-кеттiк тiлдегi зацнамалык актшер жобаларыныц мапт бойынша негiзгi жук тек кана аудармашы-лардыц мойнында болганы ма?
Жогарыда баяндалгандарды тушндей келе зац актшершщ мемлекеттк тшдеп метшие кезд жумып койып, ic жузшде негiзгi матн ретнде орыс тшшдеп нускасыныц жумыс матiнi екенш ашыктан ашык айтуга болады, ягни кез келген Зацды, каулыны, ко-декcтi жане т.б. болсын азipлеу кезiнде мемлекеттiк органдар ic жузшде Казакстан Республикасы Кон-ституциясыныц 7-бабыныц 1-тармагына сайкес Казакстан Республикасындагы мемлекетпк тл -казак тЫ дегендi устанбайды, ал дал осы баптыц 2-тармагыша сайкес «мемлекетпк уйымдарда жане жергшшп ез1н-ез1 баскару органдарында орыс тЫ ресми турде казак тЫмен тец колданышады1» де-гендi киналмастан колданады [4].
Айтарым, елiмiздiц тш туралы зацы - iciмiзге кайшы келетiн сиякты. Орыс тiлi - мемлекетпк тiлмен катар жургеннен кейш, орыс тiлдi маман-дар казакша кужат дайындап, басын ауыртып кайтсш. Казак тiлi мемлекеттiк тiл ретшде зац-ды тургыдан ез мартебесш алгалы да екi ондык жыл болып калды. Бipак аткарылган к шама-лы. Кужаттар барлык жерде «ресми тш» деп ас-кактатып койган орыс тiлiнде азipленедi деуге болады. Мекеме басшылары болса, «казакша-мыз келicтi» - деп, барлык жерде аудармашы-ныц кeмегiне жугшш отыра беpедi. Eлiмiздегi аудармашылардыц да, бiлiмдеpi кеп жерде таяз болып жатады. Олардыц негiзгi бeлiгiнiц матшде тiкелей аудара салганга еттеpi уйренш кеткен. Осыдан, мемлекеттiк тiлдегi кужаттар кеп рет-те туciнiкciз болады. дамыту ушiн оны
окыггудыц адicтемеciн жаксарту керек, жаксы оку адicтемелеpi кажет. Ол жагы елiмiзде ша-малы.
Болашак урпакты балабакшадан казак тiлiнде сейлеуге, оны силауга, курмет тутуга тарбиеле-се, сонда гана мемлекетпк тш - бугшгщей муcаnipдiц куйiн кешnеci анык.
Пайдаланылган адебиеттер
1. Рылыми сараптама журпзу ережеск Казакстан Республикасы Уюметшщ 2002 жылгы 30 мамырдагы N 598 каулысы // Зац ДК. (25.04.2010).
2. Шугрина Е.С. Техника юридического письма. - М.: Дело, 2001. - 51 с.
3. Казакстан Республикасындагы тш туралы: Казакстан Республикасыныц 1997 жышга 11 шiлдедегi N 151 Зацы.
4. Казакстан Республикасыныц Конституциям. - Алматы: Жетi Жаргы, 2007.
5. Казакстан Республикасы Президентше кол коюга усынылган, 1997 жылгы 12 наурызда «Казакстан Республикасыныц Парламент кабылдаган Казакстан Республикасыныц «Казакстан Республикасындагы тшдер туралы» Зацыныц Казакстан Республикасы Конституциясына сайкеспп жeнiнде Казакстан Республикасы Пpезидентiнiц eтiнуi туралы» Казакстан Республикасы Конституциялык Кецесшщ 1997 жышга 8 мамырдагы N 10/2 каулысына туciндipме беру туралы Казакстан Республикасы Конституциялык Кецесшщ косымша каулысы / 2007 жышга 23 акпан N 3 // Зац ДК. (30.05.2010).
Мемлекеттт тыдщ ресми ты реттде цалыптасу децгеш, оныц öyzinzi кун талабына сай келуг цазipгi взектi мэселешц 6ipi болып отыр. Мацала авторы осыган орай, цазipгi цазац тыШц жагдайына тоцтала келе, цазац тшнщ жасанды ты - аударма тшне айналып бара жатцанына копшшк назарын аудартады.
Формирование государственного языка на уровне официального, его соответствие требованиям времени являются актуальными проблемами сегодняшнего дня. В связи с этим автор статьи анализирует состояние казахского языка и обращает внимание на то, что язык становится искусственным, то есть языком перевода.
Formation of the state language on official level, its conformity with time demand are actual problems of today's. In this connection the author of the article analyses the state of Kazakh language and pays attention to the language that becomes artificial, that is the translation language.
