CC BY
103
ЭОЖ 398.82-392.82-394(5)
TYPKi жэне кельт мифологиясындагы уксас мотивтер мен кешпкерлер
Аймухамбет Жанат Эскербеккызы
филология гылымдарыныц докторы, Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия улттык универсиетi казак эдебиет кафедрасыныц профессоры. 010008, Астана каласы, К^ажымукан квшесi, 11. E-mail: [email protected]
Тушн. Макалада TYPKi жэне кельт мифологиясындагы уксастыктар миф типологиясы жэне дYниетаным бiрлiгi тургысынан карастырылдады. Гиперборейлктер атанган бул халыктардыц «варварлар» ретшде тарихка кiрiп, KYллi курылыктагы мэдениеттщ бастауында турганын тарих жокка шыгара алмайды. Бiрсыпыра Еуропа халыктарыныц мэдени тарихында айрыкша орны бар кельттер мен TYркiлiк рухани кецютк арасындагы байланыстыц арналары тарихтыц терец катпарында жатыр. Мифтанушылар осы уакытка дешн ежелгi дYниетанымныц акикатын iздей отырып, бiрталай мацызды тужырымдарга кол жетюзгеш белгiлi. Алайда бул тужырымдар толыгымен миф купиясын ашып, ондагы Yндестiктердi TYсiндiрiп бере алды дей алмаймыз. ТYркi мифологиясыныц элемдiк мифологиямен сабактастыгы, туыстастыгы, эсiресе, кельт мифтерiмен уксастыктар бул халыктар мэдениеттщ тамырластыгын ацгартады. Макалада TYркi жэне кельт мифтершщ ортак сипаттары салыстырыла талданып, тжсп корытындылар жасалады. TYЙiн сездер: гиперборей; мифология; гажайып мекен; баксы; друид; элем агашы; аруак.
Тарихи пайымдаулар бойынша, бiздiц заманымыздан бурынгы VIII - V мыцжылдыктар арасында дацкы дэуiрлеген эйгiлi тYркiлер мен христиандык кецюткте Иса пайгамбардыц тууынан бес ЖYЗ жыл бурын KYллi Еуропаны дацкымен дYбiрлетiп турган кельттер мифологиясындагы типологиялык уксастыктарды бiр гана жалпыадамзаттык таным ортактыгымен гана емес, баска жагынан да тYсiндiру керек деген пiкiрдемiз. Сондыктан да бул ею халыктыц мифтерiндегi ортак мотивтердщ табигатын таныту - басты максат болмак. Бул максатка жетуде квне дYниенiц дацкты екi халкыныц дYниетанымындаfы элем туралы жэне сол тылсым элеммен адамдарды байланыстырушы гажайып болмысты ^армандар, адам баласы ерекше вмiр CYретiн гажап мекенге коныстану туралы мифт танымнан туындаган эцгiмелердi мэдени-тарихи даму, салт-дэстYP, танымдык тургыда салыстыра талдап, тиют корытындыларга кол жеткiзу мЫдетЫщ орындалуы тиiс.
Ежелгi дYние жазбаларындагы «гиперборейлiктер» (грек жазбаларында), шамамен б1здщ заманымыздан бурынгы 550-490 жж. вмiр CYрген ежелгi грек тарихшысы эрi георгафы Милеттiк Гекатейдщ «Грек тарихыныц фрагменттерi» ецбепнде алгаш рет «кельт» деп аталган, еуропалыктар Yшiн «варварлар» болып танылган бул халыктыц мифт танымдары кейiннен ирландыктар мен бриттардыц мэдени тарихына жалгасты. Ал, Еуразия курлыгыныц бэрiне табаны тиген, эу баста Алтайды мекендеген тYркiлердiц мэдени кецютИ элемдiк руханиятта взЫщ салмакты орнын алды. Археологиялык казбалар, тYрлi саладагы зерттеулер нэтижесi бул аталган халыктардыц взара туыстыгын жокка шыгармайды. Бул жерде «гиперборейлiктер» деген атауды, квне гректерше айтканда, «солтYCтiктегi беймэлiм таудыц, сондай-ак желдщ аргы бетЫ мекен еткен ерекше ел» атын кельттермен бiрге тYркiлер де иеленгеын айта кеткен жвн. Желмен жарыскан жYЙрiк мiнiп, бес каруын асынып, квшпелi hэм жауынгерлiк гумыр кешкен ерекше халыктардыц мекенi де ерекше. Аргыказак мифологиясын егжей-тегжейлi зерттеген С. Крндыбайдыц пайымына CYЙенсек, олардыц мекен сипатына карай мифтiк ке^спкл мегзейд (Kondybaj 2003, B. 14). Б1здщ заманымыздан бурынгы VI-V бастап мыцжылдыктардан тарих сахнасына шыкты делiнетiн баба^рктердщ мифтiк танымы кYллi
адамзаттык мэдени кецюткте орын алатынына ешкiм де дау айта коймас. Осы тYркiлермен eмiр CYPу салты, fYрып-рэсiмдерi, жауынгерлiк рухы, рухани болмысы жакын келетiн кельттердi жакындата тYсетiн тагы бiр нэрсе - бYл екi халыктыц да гиперборейлктер болып аталуы.
К^арлы жауынгерлердщ, абыз-друидтардыц елi болып саналган кельттер еуропа тарихы мен мэдениетiне, eнерiне ерекше ыкпал еткенi белгiлi. Ирланд сагалары, мифтерi мен ацыздары, валлийлыктар мен бриттердщ мифологиясы, рыцарлык романдар - бYлардыц барлыгы дерлiк кельт мифологиясыныц «^ны^^ен» сусынаганы мэлiм. «ЖYмбак eмiр CYPушi жандар» болып аталган кельттердщ мифтiк баяндары мазмYны жагынан аралдык жэне кYPылыктык болып бeлiнедi. Ал, тYркiлер мифологиясындагы тYтас кецютк су (телегей, те^з, агыны катты езен, бYлак-бастаулар) жэне шетсiз-шексiз дала болып сипатталады. БYл жерде Ипполит Теннщ мэдени танымга ерекше эсер ететЫ факторлардыц бiрi ретiнде географиялык ортаны атайтынын еске алган жен.
ТYркiлер мен кельттер мифтерiндегi басты Yксас сипат ретiнде «Гажайып мекен» жайлы мотивтердi айтуга болады. Негiзi бYл мотив элем халыктарыныц бiрсыпырасыныц мифтерЫде кездеседi.
Сонымен, Yшы-киырсыз Yлы кецютктен тYPкi тектЫщ iздегенi - ЖерYЙык, кой Yстiне бозторгай жYмырткалайтын мекен. ЖерYЙык - тYркi мэдени кецютИнде байлык пен ырыстыц, бак пен берекенщ, азаттыктыц, бакыттыц мекенi. ЖерYЙыкты iздеушi жиhанкездщ тYЛfасы тарихтагы Асан кайгыныц ю-эрекетiмен сабактасып жатады. БYл сюжеттщ этноархаикалык негiзi бар екеыне эбден сенуге болады. Мифологиялык ойлау дэуiрiндегi ерекше касиетке ие тылсым мекен уакыт ете келе жайлы тYрмыс, кутты коныс, терт тYлiк малга KYнарлы eрiс сипатындагы реалды мекен тYрiнде трансформацияланады. БYл туралы белгiлi казак фольклортанушысы С. ^аскабасов: «МYCылман мифологиясындагы жYмактыц сипаты фольклордагы ЖерYЙык, немесе бакытты арал сиякты. Онда, ягни жYмакта адам рахат fYмыр кешедi. Бiрак когам мен сана дамып, болмыстыц кайшылыгы, eмiрдщ киындыгы eскен сайын, адам баласы ендi сол жYмакты ендi жер бетiнен iздей бастайды, ол рахат eмiрдi eлгеннен кейiн емес, тiрi кезiнде кeргiсi келедк..», - дейдi (Kaskabasov 2002, B. 378-379).
Кельт мифтерЫщ ирландык мэдени жадтагы аралдык кецютИн мекен еткен тк «тYPfынныц» ацсары «уакыт токтап тYратын» ерекше бiр аралга ауады. Ол арал - Аваллон. Кельттерден бриттерге жалгаскан мэдени танымда калыптасткан мифт тYCiнiк бойынша «Аваллон - ауыр жараланган Артур корольдi апарган мифт арал» (Shirokova 2005, B. 127). Ол элi KYнге дейiн сонда деп ацыз айтылатынын бiлемiз.
Кельттер eздерiнщ мифтерiнде «^ткены^ жэне болашактыц» дацкты королi деп таныган Артурды «Аваллонда» Yйкыда жатыр, халык кашан керек еткенде кайта оралады деп сенедк «Аволлон» - валли сeзi: авал-алма; лон-арал дегендi бiлдiредi. Кельттер тYсiнiгi бойынша адамдар о дYниеде тYрактайтын eзге элем. БYл ^пия элемге эйгiлi жауынгерлер, акындар, билеуштер тiрi кезiнде де бара алады деп сенген. Аваллон алгаш рет Гальфрид Монмутскийдщ «Бриттер тарихы жэне дацкты король Артурдыц шайкасынан кейЫ» («Британия корольдерЫщ тарихы») кiтабында аталады. «Галфридтщ сипаттауы бойынша, бактардагы барлык агаш бiр мезгiлде гYлдеп, жемю беретiн, алкапты суарудыц еш кажет болмайтын бYл гажап аралда барлыгы да eздiгiнен eсiп-eнедi. МYнда мол епн, жYзiмдер бар, Адамдар жYЗ, тiптi одан да кeп жасайды. Аваллон - сондай-ак Моргана эмiр жYргiзетiн тогыз апалы-сщт^ феялардыц аралы. Моргана емшiлiк eнерiн жетiк мецгерген, eз бейнесiн
езгертуге жэне «ауаны канаттарымен ттплеп» ушу кабтетЫе ие1. Сондай-ак «Донныц YЙi», Бакытты Арал да рухтыц турагы деп бiледi.
Ежелп мифтiк TYciHiKTe Жеруйык саналатын гажайып арал карапайым адамдарга керiнбейдi, ол туманмен тумшаланган немесе судыц астында орналаскан. Бул аралды жетi жылда 6ip рет керуге мYмкiндiк бар, егер оган от тисе ол кайта жогалмайды жэне тiрiлер Yшiн жердегi жумакка айналады деп сенген.
Кельттер мифологиясында гажайып мекен катарында айтылатын мекеннщ бiреуi - Донныц Yйi дедiк. Мифтiк таным бойынша «Донныц Yйi» - аралда орналаскан о дYниелiктер мекенi. Ол тебелермен коршалган. Дон - осы кецютктщ патшасы. Ец алгаш о дYниеге кеткен адам.
Тир Тайнгер немесе Тир Тойнгире (Хай-Бразил) - Хай-Бразил турактаган жер дегендi бiлдiредi. Бул да гажайып мекеннщ бiр атауы.
Кельт мифтерiнен белгiлi Мананнан Мак Лир («Те^з улы») - гажайып мекеннщ королi. Гажайып арбамен саяхаттайды. Yстiндегi жасыл жамылгысы жарыкта тYсiн езгерте алады. Екiншi аты - Кернун (латынша «мYЙiздi» деген магынаны бередi). «Лирдщ (те^здщ) улы Маннан кудай - су элемiмен байланысты о дYниедегi Тир Тоингир елЫщ эмiршiсi - жерде де де, суда да атка мiнiп, яки арбамен жYретiн болып бейнеленедi» (Shirokova 2005, B. 55).
Кельттерде гажайып мекеннщ негiзгi тургындары - сидалар, ягни кудай тектес тiршiлiк иелерк Бiр нуска бойынша олардыц шыгу тегi Туатха де Дананн деген кудаймен байланыстырылады. Буларды бриттар мен гэлдер мифологиясында феялар деп атайды. Бiр кызык болжам - мифтанушы С. ^оцдыбай «Tuatha de Danann», ягни Дану тэ^рияньщ урпактары деп саналатын Ирландияны жаулап алушы нэстер туралы «tuatha» сезi «тайпалар, рулар, урпактар» дегендi бiлдiредi, бул магынаны казак тiлiндегi «тукым», «тукыл», <^п-тукиян», «тYбiр», «тек», «туяк» сиякты сездерге, сондай-ак «туу», «туган», «туыс», «тумак», «туажат» сиякты сездер...» деген тужырымга токталады (Kondybaj 2004, B. 427).
ТYркiлiк Жеруйык - казак фольклорында Асан кайгыньщ атымен байланыстыра айтылады. Халкына жайлы коныс iздеген Асан абыздыц саяхатыныц астарында кандай туспал бар? Асан кайгы туралы баяндарда барынша реалды емiрге жакындаган Жеруйык - эу бастагы Рухани турак. Жогарыда айтканымыздай, мифтiк танымныц трансформациясы нэтижесiнде адам баласы тiрiдей кере алатын коныс Жеруйыкка айналады.
ТYркiлер дYниетанымындаfы гажайып мекен казак эпсаналарында «Жеруйык», «9тYкен», «Yш киян», «Сарыарка», «Жиделi-Байсын» сипатында керiнiс бередi. Бул мекендер кутты коныс болумен катар, елдкД егемендiктi, киелiлiктi танытатын символдык атауларга айналган. Жеруйык угымына тYркiлiк танымдагы тэуелсiздiк тыгыз байланыстырылады. Рух мэцп турак табар мекен, ягни адамзат баласы Yшiн мэцплк турак миф™ танымда гажайып мекен ретЫде сипатталады. Сондыктан да оныц накты кай жерде орналаскандыгы белгiсiз. Адам баласы езЫщ тiрлiгiнде осы мекендi iздеп, соны бiр керудi ацсаумен жYредi.
0мiрдщ бастауы, кайнар ^i - жердщ кiндiгi осы Жеруйыкта деген сенiм адамзатка ортак мэцплк емiрдiц нысаны болып табылатын Элем агашыньщ орналаскан орны да сонда деген баянга жалгасады. Элем агашы тYркi мифологиясы мотивтерiнен казак фольклорына Бэйтерек тYрiнде келдi. «Ол -мэцплк емiрдiц бастауы жэне кепл Шектi мен шешздщ жарык пен
1 Аваллон // http://seanconneryfan.ru/str2/statia71-6.html
карацгылыктыц, фэни мен бакидыц, аспан мен жердщ, тiрi мен елЫщ, тылсым мен ^рлктщ кудыретт де киелi дэнекерi» дейдi талым Т. Журтбай ^игШа] 2014, В. 6). Жет кат жер астынан тамыр алатын Бэйтеректщ ушар басы тылсым кекке барып сщедк Сейтт ол мифтiк танымдагы Yш элемдi бiр-бiрiмен жалгап туратын дщ болып табылмак. Казак ертегiлерiнде Бэйтеректщ басында уя салган Самурык, яки Алып Каракус, езЫщ балапандарын айдаhарfа алдырып алады. 6йтеуiр бiр кYнi айдаhарды елтiрiп, балапандарды аман алып калатын каhарман кез болады. Ол осы ецбепнщ етеуiне куска мiнiп, кек кецютИне шыгады. Сейтiп Адам баласы тынымсыз iздеген мэцплк мекенiне мегзейтЫ кек кецютИне каhарман тiрiдей сапарлайды. Кельттердщ Аваллоны сиякты тYркiлердiц «мэцплк туракка айналар» Жеруйыгына да кудай калаган айрыкша адамдар тiрiдей бара алады екен. Бул сеым кейЫнен «тiрiдей бейiшке енiп кету» мотивiмен уласады.
Кельттердщ Аваллонына уксас грек мифологиясында айтылатын Елисей алацын Гомер «шат шадыман» арал ретiнде сеске алады. «О дYниедегi шат-шадыман арал, буган кудайга CYЙiктi болган каhармандар барады. Ол жер шарындагы батыстыц бiр киырында делiнетiн Океан езендерЫщ жагалауында орналаскан. Оган Кронос патшалык етедi. Геракл, Пелей, Ахилл, Кадм, сондай-ак бейбiт ниетт титандар осы мекенде. Ешкiм епн екпесе де мол енiм алады. Ауру, кайгы деген атымен жок»2. ТYркiлердщ Жеруйыгы да халык танымында еш уайым, кайгысыз, «кой Yстiне бозторгай жумырткалаган жер». Шотландыктардыц эльфтер мекен ететЫ аралы да осыган уксас сипатта. Олардыц «©лецшi Томас» (А1ет Иа!ук1агупуп eгtegileгi 2005, В. 349-355) ертепанде «ажалды пенденщ аягы баспайтын» мифтiк мекенге келген Томас Лермонт «арт жагыныц калыц жыныс орман» екенiн, алдына Yш тYрлi жол жатканын» кередi. Оныц бiрi - тар, буралац жол, жиепне уйысып тiкенек пен итмурын ескен», эльф патшайымыныц айтуынша, бул - акикат жолы; екiншiсi -«дацгыл, кYн нурына малынган жол, жиеп - кек майса, алуан тYрлi гулдер», бул - азгындьщ жолы. Yшiншiсi - жYрiске жайлы, «жумсак мYк баскан, екi жагынан сэнмен итген желектер келецке тYсiрiп турады», бул - эльфтер елiне апаратын жол екен (А!ет ha!yktaгynyn е|1едПеп 2005, В. 351-352). Жетi жыл эльфтер мекенiнде болган Томаска патшайым сый ретiнде сондагы бакта еап турган агаштан алма усынады. Бул алма жай емес - акикат сыйы, оны жеген соц тек шындыкты гана айту керек. Аваллондагы алма мэцгi емiр сыйлаушы жемю болса, Эльфониядагы алма - акикат сипатын иеленген. Ал, Адам Ата мен Хауа ананыц жумактагы тыйым салынган алманы жеуiнiц салдарынан олар жумактан куылып, содан кейiн жер бетЫдеп адамзаттык жобадагы тiршiлiк бастау алады. Алма - б^м агашында ескен жемiс, оны жеу - улы акикаттыц бYкпесiз ашылуына жол салады. Ал, абсолюттiк акикатты бту адам баласыныц пешенесiне жазылмаган. Ягни пенде баласы бiлуi тиiс емес тылсым Кудырет иесiне гана мэлiм болып калуы керек. Дiни танымымыздыц езегiндегi осы фэлсапа миф «кабаттарына» жасырылган.
Аваллонга тiрiдей бару мэртебеане ие болган Артур король болса, тYркi ертегiлерiндегi каhармандардыц бiрнешеуi Жеруйык мекенге сапар шегедi. ©з максаттарына жеткен соц мiндеттi тYPде керi оралу жолы тагы бар. Алып Каракустыц (кейде Самурык, Семiр кус) кемепн алатын Ер Тестiк, Жарты Тест, Куйын батыр, Делдаш батыр, т.б. Жеруйык сипатыныц кейбiрiн бойына сiцiрген мекендерге жету, онда турактап калу оцай емес. Фольклорлык хикая жанрына жататын «Мамай батырдыц арманы» (ескерту: бул баянныц мэтiнi «Казак
2 Елисейские поля // http://myfhology.info/myth-plases/eliseysk-pol.html
106
ертеплерЬ> жинагынан да кездеседО хикаясында бас кейпкер жезтырнак жэне пертермен кездеседi. С. ^аскабасов «^азак халкыныц эр тYрлi мифтiк (мифологиялык) макYлыктар мен кYбыжыктар туралы тYсiнiгiн барынша айкын бейнелейтiн жанр хикая болып табылады» деген тYжырымfа келе отырып, бYл жанрды «карабайыр мифология» деп атауга келiспейдi (Kaskabasov 2002, В. 102). БYл тYжырымммен толык келiсе отырып, «ертегi де емес, карабайыр мифология да емес» Мамай батыр туралы хикаядагы мотивтердщ мифтк негiзiне токталайык. Елсiз аралдагы жезтырнакты eлтiргеннен кейiн Мамай батырдыц есне КДОажон деген жоны, ондагы Шыцырау деген кYДЫfы тYседi. БYЛ - эрбiр адамныц санасына орныккан ЖерYЙыктыц «микропiшiнi», яки бiр пYшпаfы тYрiндегi коныс. Жезтырнакты eлтiргеннен кейiн, экелерЫщ кегiн кайтарып, бiр мYратына жеткен, eзiнiц «жерYЙыfына» жол аштым деп бтген Мамай батырдыц ендi сол КДОажонды есiне тYсiруi жай емес. Ажал экелушi Жезтырнак мерт болды. Ягни КДОажонга жол ашык. Алайда, батыр КДОажондагы Шыцырау кмдыктыц басына косар тiккен перi кыздарына кез болады. 9зiмен некелеспек болган перi кызыныц шартын орындай алмай, калгып кетiп, капы калган батырдыц арманы - мэцгтк eмiр мэресiне жете алмауы. 9йткенi фэнилiк eмiр тYракты емес, кeшпелi. ПерЫщ кызы Мамай батырдыц жолын Yзак кYтедi. Оныц картайып калганына карамай, Yрпак CYЮдi кeксейдi. Екеуi кездессе де косылуга жол жок. Ягни, КДОажон мэцгтк eмiрдiц кепiлi болатын коныс емес екен. Ем элемдi жалгайтын су элемЫщ пiшiнi -Шыцырау ^дык, ол да шарттыц орындалмауы себепт eз мiндетiн аткара алмайды. Перi кызыныц шартыныц орындалмайтыны анык. ©йткеы калай болганда да Мамайдыц пешенесне жазылмаган iс жYзеге аспак емес. Сeйтiп Мамай батыр «екi ДYниеге де тэн» тYЛfа болудан мYЛде Yмiтiн Yзедi. Аваллонда тыныс тапкан, «^кенн^» жэне «болашактыц» иесi Артур патша, Сырдарияныц аягына келiп, су Yстiне кiлем тeсеп отырган ^оркыт - бYл екеуi де «ею дYниенiц» де адамдары. В. Бартольд баксылар сарынындагы «9лi десем - eлi емес, тiрi десем - тiрi емес, Ата ^оркыт эулие» деген сeздер ^оркыттыц «тiрiлер арасынан алшактап, eлмес касиетке ие болган» (Ва|1оМ 2007, В. 118) болмысына деген сенiмнен туындаганын атап кeрсетедi. МYCылмандык хикаяттардагы Кыдыр (Кызыр), 1лияс, Иса мен Мэдi пайгамбарлар туралы желтермен тYркi дYниесiнiц ^оркыты мен кельттер мифЫщ каhарманы Артур патша жайлы баяндардыц YKсастыfы да осында. МYндай эцгiмелеулердi элем фольклорында тYракты кездесетiн «тацгажайып кYPлык ерекшелiктерi», «баска элемге сапар» мотивтерiне топтастыруга болады.
ТYркi жэне кельт мифтерЫщ YKсас каhармандары - баксылар мен друидтер.
Мифтанушы галымдардыц бiрi И. Г. Садовская зерттеу ецбектерге CYЙене отырып: «Друид - «друс» деген сeзден шыккан, еменнщ, ягни, барлык Еуропа халыктары, оныц iшiнде кельттер Yшiн киелi болып саналатын агаштыц ежелгi атауы. Осы киелi агашпен eзiнiц кызметiн, эрекетн байланыстырган жандарды «друидтер» деп атаган» деген пiкiрдi келтiредi (Sadovskaja 2006, В. 273). Кейбiр зерттеушiлер бYл пiкiрдi терiске шыгарады. Себебi - «друс» грек сeзi. Ал, кельттер eздерiнiц ерекше кYPмет т^тар касиетт адамдарын, ягни абыздарын грек сeзiмен атауы мYмкiн бола коймас. Бiрсыпыра зерттеушiлер тарапынан Yсынылатын пiкiр мынадай: «друид» сeзi Yндiеуропалыктарfа тэн, ек бeлiктен тYрады: кYшейтпелi мэн Yстейтiн «дрю» жэне «вид» («бiлу»), сонда «терец бтушЬ», «бэрiн бiлушi» магынасында. БYЛ туралы В. Широкова eз ецбегнде айтып eтедi (Shiгokova 2005, В. 16).
Томас Роллестонныц сипаттауынша, друидтер «кудай мен адам арасындагы бiрден 6ip делдал, оныц катысуынсыз ешюм курбандык рэамЫ аткара алмайды» (Rolleston 2004, B. 14). Ол, сондай-ак друидтер туралы философиялык, дiни, гылыми акпараттарга Цезардщ ерекше курметпен караганын атап кeрсетедi.
Друидтердщ мiндетi мен кеп салалы кызметУц «маг» сeзiмен сэйкестiгi мифологияга катысты зерттеу ецбектерЫде кеп айтылады. Мундай сипат тYркi мифтерiндегi баксы тулгасын еске тYсiредi. Кельт мифтерiне CYЙенсек, алгашкы друидтер жерге Туатха де Даннан кудаймен бiрге келген, ягни аспаннан тYCкен жандар деп саналады. Друидтер - езЫщ ерекше кYшiне табигат пен адамды тэуелдi ететiн, езЫщ бейнеан езгерту кабiлетiне жэне тылсым ^шке ие жандар. Олардыц болмысы карапайым пенделерден мYлде белек.
Кельт мифологиясындагы друидтердщ кызметiн атап керсетер болсак, олар:
- тылсым дYние мен рухтар элемЫ адамдармен байланыстыратын ерекше касиетке ие;
- олар тYPлi рэсiмдердi, гурыптарды орындаушы;
- олардыц бойында болашакты болжайтын кeрiпкелдiк касиет бар, сондай-ак олар мемлекет баскару iсiне де белсендi тYPде араласады;
- майдан даласындада езЫщ тылсым кYштермен байланысыныц аркасында жауга ец ауыр эрi шешушi сэттеп соккыны берушi де осы друидтер.
ТYркi халыктары мифологиясындагы баксылардыц болмысы, эрекеД кызметi друидтермен барынша жакын.
- о дYние мен бу дYниенi жалгастырушы, адамзатка жумбак тылсым ^ш иелерiмен тiлдесе алатын, кек пен жердi «байланыстырушы» тулга;
- данышпан абыз, дэулескер кYЙшi, жырау;
- болашакты болжау, барлык купияны бiлу кабiлетiне ие кeрiпкел.
«Казактардагы барлык кереген, сэуегейдi баксы дейдк.. Баксылар
сэуегейлiгiн ездерЫщ жындары атынан айтады» деп жазады Ш. Уэлиханов (Ualihanov 2010, B. 183). ТYркi тектiлер тYсiнiгiнде «Тэ^рмен тiкелей жалгасып жаткан баксыныц бiржола eлуi мYмкiн емес, - дейдi фольклортанушы талым Ш. Ыбыраев, - елген баксыныц аруагы тiршiлiгiндегi жагдайынан асып тYCпесе кем тYCпейдi. Керiсiнше, елген баксы кудайларга жакындайды, дердегi баксылардыц нагыз желеп-жебеушiсiне, иесiне айналады. Атакты баксылар о дYниеге кеткенде «пiр», «ата», «киелi кYш», «аруак» деген угымдарга кeшедi» (Ybyraev 1999, B. 584). Баксыныц не eлi, не ^i емес делiнетiн болмысы, екi дYниеге де тэн болуы угымы осы сеымнен бастау алады. Баксылармен «туыс» друидтер туралы Франсуаза Лерудщ ецбепнде жан-жакты айтылган (Leru 2000, B. 99).
Баксы мен друид - екеуi де Е. Мелетинский ез ецбепнде атап керсеткен тю ата немесе мэдени карман болып табылады. Iлi кейiпкер немесе мэдени карман - ец эуелгi баба. Олардыц ажал табуы ете сирек. Ттт eлдi деген кYнде де уакытша баска жакка кетiп, кейiннен кайта оралады деген сенiм болган (Meletinskij 1986, B. 24).
Мундай тылсым кYш дарыган ерекше жаратылысты адамдар Африка халыктарыныц, т.б. халыктардыц мифтерЫен кездеседi. Мифтщ басты каhармандары ретЫде олардыц орындары ерекше. TYркi халыктарында ^оркыт тYрлi рэсiмдердi кобыздыц кемепмен аткарады. Оныц ^йлерЫщ тууы туралы эпсаналар да бYгiнге дейiн сакталып жеткен. ^оркыт - тYркi дYниесiнде баксылардыц бабасы, пiрi ретiнде айтылатынын бiлемiз. ^оркыт туралы зерттеулерде оныц осындай касиетi мен кызметiне ерекше назар аударылады.
ТYркi, кельт мифологиясындагы ортак сипаттар бYл айтылгандармен шектелмейдi. ТYбi бiр туыс деген гылыми гипотеза бYл екi халык мифтерЫщ Yксастыктарын кец тYPде карастыруды кажет етедк Бiз «гажайып мекен», «ЖерYЙык», сондай-ак ерекше жаратылысты, тылсым касиетке ие ^армандар - друид пен баксы туралы карастырдык. Адамзаттыц мэцгтк мYраты гажайыпка сене отырып, мэцгтк eмiрге кол жеткiзу, елдiк, елдiк салт-сананы, жаратылыс кYпиясын ерекше жаратылысты адамдар эрекет таныту осындай Yксас мотивтер мен кейпкерлер аркылы айтылады. Мифт ежелгi дYниетаным деп карасак, мYндай YKсастыктар зацдылыгын салыстырмалы-типологиялык тYPfыда талдап, тк замандагы адамдардыц акикатты тануга деген талпынысы тYрiнде зерделеуiмiзге болады.
Эдебиеттер tí3ímí/ Список литературы
1. Элем халы^тарыныц ертегiлерi. - Алматы: «Балауса», 2005. - 512 б.
2. Бартольд В.В. Турецкий эпос и Кавказ // Книга моего деда Коркута. - СПб: Наука, 2007. - 230 с.
3. Журтбай Т.К. 2014. Мэцплк ацсар. - Алматы: «Орхон». - 260 б.
4. Кас^абасов С.А. Жаназьщ. - Астана: Аударма, 2002. - 584 б.
5. Кочдыбай С. Гиперборея: тYс керген заман шежiресi. - Алматы: ^иян» баспасы, 2003. -592 б.
6. Кочдыбай С. Аргыщаза^ мифологиясы. Yшiншi ктап. - Алматы: Дайк-Пресс, 2004. - 488 б.
7. Леру Ф. Друиды./ Пер. с франц. Цветковой С.О. - СПб.: Евразия, 2000. - 99 с.
8. Мелетинский Е.М. Введение висторическую поэтику эпоса и романа. - М., 1986..
9. Роллестон Т. Мифы, легенды и предания кельтов./ Пер. с англ. Е.В. Глушко». - Москва: Центрполиграф, 2004. - 174 с.
10. Садовская И.Г. Мифология. - М.: ИКЦ «МарТ», Ростов н/Д: Издательский центр «МарТ», 2006. - 352 с.
11. Уэлиханов Ш.Ш. Кеп томдыщ шыгармалар жинагы. - 1-том. - Алматы: «Толагай групп», 2010. -376 б.
12. Широкова Н.С. Мифы кельтских народов. - Москва АСТ, Астрель, Транзиткнига, 2005. - 172 с.
13. Ыбыраев Ш. Кор^ыт жэне шаманизм // Кор^ыт ата. Энциклопедиялыщ жина^. - Алматы: Каза^ энциклопедиясы, 1999. - 800 б.
Reference
Alem halyktarynyn ertegileri 2005 - Alem halyktarynyn ertegileri 2005, «Balausa», Almaty, 512 p. (in Kaz).
Bartol'd 2007 - Bartol'd, VV 2007, Tureckij jepos i Kavkaz, Kniga moego deda Korkuta, Nauka, Sanct-
Petersburg, 230 p. (in Rus). Kaskabasov, SA 2002 - Kaskabasov, SA 2002. Zhanazyk, Audarma, Astana, 584 p. (in Kaz). Kondybaj 2003 - Kondybaj, S 2003, Giperboreja: tYs korgen zaman shezhiresi. «Ysh kijan», Almaty, 592 p. (in Kaz).
Kondybaj 2004 - Kondybaj, S 2004, Argykazak mifologijasy: ushinshi kitap, Dajk-Press, Almaty, 488 p. (in Kaz).
Leru 2000 - Leru, F 2000, Druidy, Evrazija, Sanct-Petersburg, 99 p. (in Rus).
Meletinskij 1986 - Meletinskij, EM 1986, Vvedenie vistoricheskuju pojetiku jeposa i romana, Moskow. (in Rus).
Rolleston 2004 - Rolleston, T 2004. Mify, legendy i predanija kel'tov, Centrpoligraf, Moskva, 174 p. (in Rus).
Sadovskaja, IG 2006 - Sadovskaja, IG 2006, Mifologija, MarT, Moskva, 352 p. (in Rus). Shirokova 2005 - Shirokova, NS 2005, Mify kel'tskih narodov, AST, Moskva, 172 p. (in Rus). Ualihanov 2010 - Ualihanov, ShSh 2010, Kop tomdyk shygarmalar zhinagy, 1-tom, «Tolagaj grupp», Almaty, 376 p. (in Kaz).
Ybyraev, Sh 1999 - Ybyraev, Sh 1999, Korkyt zhane shamanizm, Korkyt ata. Jenciklopedijalyk zhinak,
Kazak jenciklopedijasy, Almaty, 800 p. (in Kaz). Zhurtbaj, TK 2014 - Zhurtbaj, TK 2014, Mangilik ansar, «Orhon», Almaty, 260 p. (in Kaz).
Идентичные мотивы и персонажи тюркской и кельтской мифологии
Аймухамбет Жанат Аскербеккызы
доктор филологических наук, профессор кафедры казахской литературы Евразийского университета имени Л.Н. Гумилева. 010008 Республика Казахстан, г. Астана, ул. Кажымукана, 11. E-mail: [email protected]
Аннотация. В статье аналогия тюркской и кельтской мифологии рассматривается с точки зрения единства мировоззрения и типологии мифа. История не отрицает, что этот народ, так называемые гиперборейцы, вошедший в историю как «варвары», стоит у истоков формирования культуры всего материка. Каналы связи между кельтским и тюркским духовным пространством, которые занимают особое место в истории культуры изрядного количества населения Европы, лежат в глубоких пластах истории. Известно, что до этого времени мифоведы искали истину раннего мировоззрения и сделали ряд важных выводов. Однако, эти выводы не смогли раскрыть всю тайну мифов и объяснить сходство в них. Взаимосвязь между тюркской и мировой мифологией, особенно, сходства с кельтскими мифами, показывают родство культуры народов. В статье сравниваются общие черты тюркских и кельтских мифов, излагаются выводы сравнительного анализа.
Ключевые слова: гиперборей; мифология; прекрасная страна; баксы; друид; мировое дерево; дух.
Identical motives and characters of the Turkic and Celtic mythology
Aymukhambet Zhanat Askerbekkyzy
Doctor of Philology, Professor of the Department of Kazakh literature, L.N. Gumilyov Eurasian University. 010008 Republic of Kazakhstan, Astana, st. Kazhymukhan, 11. E-mail: [email protected]
Abstract. In article the analogy of the Turkic and Celtic mythology is considered from the point of view of unity of outlook and typology of the myth. Giperboreyliki is the people which have become history as «barbarians», history can't nullify his undertaking in culture of all continent. Communication channels between Celtic and Turkic spiritual space which hold a specific place in the history of culture of the fair population of Europe lie in deep layers of history. However, these conclusions couldn't reveal all secret of myths and explain a singarmonizm in them. The interrelation, a brotherhood between the Turkic mythology and world mythology, especially, of similarity to the Celtic myths, show relationship of culture of the people. In article common features of the Turkic and Celtic myths are compared, conclusions of the sravnitelnogy analysis are stated.
Keywords: hyper Boreas; mythology; wonderful country; dollars; druid; world tree; spirit.
