CC BY
48
УДК 325(517+574)
Кусбегтк - бейзаттык мэдениеттщ ежелг TYpi
Теленова ЗиpабYбi Маймаккызы
т.г.к., доцент, бeлiм бастыгы, Ш.Ш.Уэлиханов атындагы тарих жэне этнология институтыныц жетекшi гылыми кызметкерк Ш.Ш.Уэлиханов атындагы тарих жэне этнология институты. 480021 Казакстан Республикасы, Алматы к-сы, Шевченко к-ci, 28. E-mail: tolenova@mail.ru
Тушн. Макалада автор дэстYрлi бейзаттык мэдениет тYрi ретiнде калыптаскан казакы кундылыктарымыздыц 6ipi - кусбеплк жэне саятшылыктыц дэстYрлi казак когамында алган орнын жэне оныц бYгiнгi кYндегi кайта жацгыруын тарихи-этнографиялык экспедиция материалдары негiзiнде кeрсетедi. Бабалардан калган кундылыктар жэне бага жетпес мура -кусбеплк eнерi екенi даусыз. Осынау eнердi ары карай дамыту жэне колдау максатында ец алдымен оныц шыгу тарихы мен далалык салт-санада алатын орнын зерделеуi кажетппн усына отырып, колданыстан шыга бастаган кусбеплкке катысты атаулармен таныстырады. Тушн сездер: кусбеплк; саятшылык, бейзаттык мэдениет; кундылыктар; бYркiт; <^ркпш биялайы»; «шырга»; «балдак»; «далбай»; «томага»; «аякбау».
Адамзат тарихындагы бейзаттык мэдениет тур1 ретЫде калыптаскан казакы кундылыктарымыздыц б!р! - кусбеплк. ©ткен1м1зге б1р сэт терецнен ой жуг1ртер болсак, онда ец алдымен Туран даласын, жалпы турктердщ кара шацырагы атанган казактыц кец даласын мекен еткен кешпенд1лер ем1р1 кез алдыцыздан етед1. Ал кешпендтер десек, кез алдымызга жуйр1к тулпар м1нген, бес каруы сай, колында кыраны, касында ерткен тазысы бар тэуелаз ер жауынгер халык елестейдк Сол жауынгер бабалардан калган б1рден б|р мура - кусбег1л1к екен1 даусыз. ©ткенге деген курмет1м1з ешпеан десек, бабадан елмес мурага калган енердщ ары карай дамуы уш1н демеп, колдау керсету уш1н оныц шыгу тарихы мен далалык салт-санада алатын орнын зерделеу1м1з кажет.
Тарих пен мэдениет тургысынан алып караганда, саятшылыктыц дамуы ете кызгылыкты. Казак саятшылары бурк1т, бидайык, суцкар, каршыга, бектерг1, ителг1, сапсац тагы с.с. кептеген алушы кустарды баптап ездер1 алатын кустарга тусуд1 уйреткен. Бул енер кыргыз, араб 1ш1нара турюмендердщ арасында да дамыган енер.
Бабаларымыздыц кымбат казынага балаган адал серИ - кыран бурк1т болган. Бурк1тт1 ата-бабаларымыз тект1 кус деп багалаган. Кейб1р деректерге суйенсек, кусбегтердщ бурк1тт1 кад1рлегендер1 соншалыкты, «ол елсе, иес1 оны кауырсын, мамыгы, куйрыгы, басы, туягымен, кейде «б1теу» немесе жара сойып, уй тер1не канатын кере т1п коятын болган. Бул «бурюттен пэле -жала кашады» деген нанымнан туса керек. Бурюттщ мамыгын жастыкка салып жатса, басты пэледен сактайды десед1. Ал осы бурюттщ саусагын, тырнактарын тумар рет1нде колданган. Т1пт1, б1здщ бала кун1м1зде шала туган баланы улкен тулк1 тымакка салып, богага 1л1п, тымактыц б|р шет1не бурк1т туягы мен кауырсынын т1п коятын. Ол шала туган сэбид1 киел1 кустыц коргайды деген нанымнан туса керек.
Далалык когамдагы кусбег1л1к енер ею жакты сипат алганын керем1з. Алгашкысында когамныц аксуйект1лер1, ягни хандар мен тере, билер, сал-сертердщ колы бос кездеп ермеп болса, ек1нш1 жагынан турмыстык жагдайы нашар отбасылардыц кункер1с кез1 рет1нде калыптасып, дамыды. Т1пт1 халык басына тенген зар замандарда, аштык пен жут жылдары кусбег1лер езУц баптаган кустарымен тутас ауылын асыраган кезде болган екен. Ауыз эдебиет1 мен тарихи эцпмелерге кез жуг1ртер болсак, Жошы ханныц 3 мыцга жуык кыранды, Абылай ханныц 500 бурют пен 300 каршыга мен суцкарды баптап
устаганы, ¥лы Абайдыц, Шоканныц, Жаяу Мусаныц, Yкiлi Ыбырайдыц, Бiржан сал мен Акан серЫщ, т.б. саятшылык eнердi курмет тутканын байкаймыз. ^усбеплк туралы халык арасында ацыз-эцпмелер ете кеп.
Осыган катысты ел арасынан жинакталган мына мэлiметтерге токтала кетудi жен кeрiп отырмын. 2013 жылдыц желтоксаны мен 2014 жылдыц кацтар айларында «Халык тарих толкынында» багдарламасы аясында «ЖYЗ кария», «ЖYЗ ауыл», «Ою-ернек сырлары», «Шежiре» багыттары бойыншатарихи-мэдени экспедиция уйымдастырылды. Экспедиция нактылы багдарлама мен багыттар бойынша жYPдi. Осы экспедиция аясында Жамбыл облысыныц Жуалы, Байзак, Т. Рыскулов, Меркi аудандарыныц кенекез карияларымен кездеап, ауыл тарихы мен жер-су атауларына катысты халык жадында сакталган ауызша тарих пен улттык кундылыктарымызды жинау барысында осы кусбегiлiкке жэне саятшылыкка катысты бiраз материалдар жинактап, республикалык децгейде eтетiн кусбегiлер жарысыныц же^мпаздарымен кездесiп, олардан кусбегiлiк туралы жинактаган тэжiрибелерiмен таныса алдык.
Мысалга, Жамбыл облысы Меркi ауданы Мыцказан ауылыныц тургыны дшмбеков Жалгас Бабажанулы (1972 жылы туылган, руы - Ботбай) 24 жылдан берi кусбегiлiк жэне казак тазыларын баптаумен айналысып келедк Бастапкыда кусбегiлiктi атакты жергiлiктi кусбеп Кэдiркул атадан Yйренген. Нагашы аталары да атакты ацшылар болган.
БYгiнде Жалгастыц баптауында «Лашын», «Кеккаска», «Айтумар» атты тазылары бар.
Жалгастыц айтуы бойынша, тазыларды жаратылысы мен бейiмдiлiгiне карай ацга салады. Мысалы, «Кеккаска» тазыныц анасы нашарлау болгандыктан, каскыр алмайды, 3 жаста, ал «Лашын» 1 жастан аскан, оныц каны жаргак кулак тазы мен американдык «Грехауд» тазымен будандастырылып алгандыктан, жылдам, ете ушкыр, тYлкi алуга бейiмделген. Жалгастьщ эчпмеск
Кдобеплкте колданылатын кустарды Yлкен аушы цустар жэне кiшiрек цыран цустар деп еюге беледк
Аушы кустардыц жаратылыс ерекшелiктерi, дене мYшелерiнiц ез атаулары бар. Мысалы, бYркiттiц аягы (тегеурiн, жембасар, шыгым, шецгел) терт саусактан жэне туяк, пышак, кебе, без, табан, аяк кышыры дейтЫ бeлiктерден турады екен. ^ус аягыныц кYштi болуы ондагы булшык ет, тарамыс, сНрлер CYЙекпен бiрге б^кендИмен байланысты.
Кдобеп жабдыктары: бYркiтшi биялайы, шырга, балдак, далбай, томагалар, аякбаулар деп аталады.
Кдобеплкке тэн кейбiр жоралгылар да бар:
«Бауашар» - бYркiт пен тазыныц бiрiншi рет ац алганын айтады. Сондай-ак кез-келген кусбегi алгашкы терiнi де ез босагасына iледi.
Кдобеплер арасында бYркiттiц жасына катысты атаулар калыптаскан.
1 жас - АкYPпек, Балапан, ^рнек;
2-шi тYлек - тастYлек, ана, кана, жана
K¡умтYлек - 2 рет тYлейдi, сумтYлек - осы тYлектен соц кусты босатып жiбередi. 6рбiр жастыц арасы 2 жылдан есептеледк
Елiмiзде бYркiттiц жет тYрi мекендейдi екен. Олар уясын елiмiздiц оцтYCтiгiндегi адам аягы баспаган музарт шыцдар мен кия жартастарга, ормандарда кездесетiн бYркiттер алыс тYкпiрлердегi кэрi агаштыц ушар басына салады. БYркiт сак келедi, адам кезЫе тYCпеуге тырысады екен.
^ариялардан естуiмше, бYркiттiц бiр мэрте жумыртка салган уясын оныц бYкiл YPiм-бутаfы пайдаланады екен. Содан оныц тYсi де уя салган тасына
байланысты, ягни тас кара болса, 6YPKiTTi^ TYci кара, кызыл болса, кызыл рецд болып кeлeдi екен.
БYpкiттi Heri3iHeH eKi жолмен устап, колга Yйpeтeдi. TY3qeH усталган кусты колга Yйpeту ете киын, ол Yшiн кемЫде 6ip-eKi жыл кажет. БYpкiттi канаты катпаган сары ауыз балапан кeзiндe уядан алып, баулыган жецт. Бауырын жазбаган а^рпек балапан колга тез кендiгeдi. Жэне де балапанды колга алган соц оган балакбау тагып, томага кипзедк Ец алдымен бала бYpкiткe шырга тарткызамыз. Yш-теpт кадам эpi барып, аякбаудыц ушынан устап турып биялайлы колындагы етке «кел, кел» деп шакырып Yйpeтeдi. Будан кeйiн тYлкiнiц бас тepiсiнiц, не коян тepiсiнiц iшiнe кiшкeнe ет немесе екпеге кант сеут тыгып кою кажет. Сонан соц оны узын жт жалгап CYЙpeтe кашып, бYpкiттi соган тYсipeдi. Муны «далбай тастап, шырга тарту» дeйдi. Далбайдан соц ^pi ацдарды шыргалап, балапанды eндi соган тYсipiп, Yйpeтeмiз. Тipi ацдармен шыргалауды «^ртеу» деп атайды. Тipiлeудeн кейЫ кус кайыруга кeлeдi. ^айыруга келген кус эбден Yйpeнгeн кус болып eсeптeлeдi де ацшылыкка шыгуга дайындаламыз. Бiздiц Мepкi ецipi бip жагынан таулы, бip жагынан жазыкты болып кeлeдi де, ацга шыгу да соган карай бeйiмдeлeдi.
Жалгас Бабажанулыныц бYгiндe баптап, ацга жэне саятшылык жарыстарга косып отырган бYpкiтi ^оцырдолы - ана бYpкiт, 5 жаста. M^e3i ете долы болгандыктан солай атаган жэне мiнeзiнe сай ацга да алгыр. Республикалык жэне Моцголиямен кеpшiлeс ^ыргызстанда еткен жарыстарда же^мпаз атанган.
Ал 14 жастагы баласы Бакдэулет Жалгасулыныц кусы - ^апсалган, тipнeк балапан, 2 жасар бYpкiт. ^азакта куска ат коюда оныц мiнeзi мен алгырлыгына жэне казакы ырымдарга байланысты болады екен. Мысалга, Бабажанныц кусыныц атын «капсалган» деп Моцголияльщ Шаку деген ацшыныц кусы канжыгасын куска толтырып устайды екен, соган ырымдап койган. Кeлeсi кусы каршыга Кекжендет те ете алгыр кус. Алматы облысы Кекбастау ауылында еткен «Сонар - 2011» жарысында Ill орын алып, дипломмен марапатталган. Ал ^оцырдолы 2012 жылы «Алгыр кыран» (^ызылордада еткен), 2013 жылы Астана, Балкарагайда еткен бYpкiтшiлepдiц Халыкаралык I фeстивалiндe 50 бYpкiттiц Ынде ^апсалган VI, ^оцырдолы IX орынды иeлeндi. Карагандыда еткен «Салбурын - 2013» жарысында баласы Бакдэулеттщ Таймас атты каршыга кусы I орынды иелендк
7 жастагы улы Беркболсынныц ^анжар атты 1 жасар каршыгасы Есiк каласында 2014 жылгы акпанда еткен «Сонар- 2014» жарысында Ill орын, ^аркаралыда еткен ^азакстан epeсeктepi арасында еткeнIХ чемпионатта «^апсалган» атты 6yp^ мен «Таймас» атты каршыга кусы I орынды иeлeндi.
Мше ездepiцiз кеpiп отыргандай, бабабан атага, атадан балага мирас болып келе жаткан бекзаттык мэдениет, бекзаттык енердщ бYгiндe жацарып, жацгырган тYPдe кайтадан колга алынып келе жаткандыгын керт, кецiлiмiз толды. Осы туста ерекше айта кeтepiмiз, бабадан калган бекзаттык енepдi Жалгас Бабажанулы сeкiлдi ез улдарына да epiнбeй Yйpeтiп, ацшылык пен кусбeгiлiктiц кыр-сырын гана мецгертт коймай, езiмeн бipгe Yлкeн бэйгелерге катыстырып, тэpбиeлeуi де Yлкeн ерлк пен пара-пар дYниe десек болгандай.
Осы экспедиция барысында Жуалы ауданыныц тургыны, мектеп муfалiмi Байдалиев Дэулетжаннан да кусбеплкке катысты кызыкты деректер алдык.
Информатор: Байдалиев Дэулетжан. Туган жылы: 1950.02.12.
6лeумeттiк жагдайы: муfалiм. Бiлiмi: жогары. Жамбыл гидpомeлиоpативтiк институтыныц курылыс факультeтiн бiтipгeн.
Ецбек етл 43 жыл. СПТУ - 27 жыл, муfалiм, тэpбиeшi, оку i^H мeцгepушiсi, директор кызмeттepiн аткарган. Руы: кацлы. Тацбасы - кесеу.
¥раны - Келдiбек. Жайлауы - Абайыл - O^yc™ К;азакстан облысы, ТYлкiбас ауданы Аксу-жабагылы етеп, К;улан тауымен жалгасады. 0з умтылысымен, ецбепмен елкетану iciHe Yлес косып жYрген азамат. ЕлЫщ, жерЫщ тарихына деген кызыгушылыгынан сол жeрдeгi казылмаган обалар, тебелерден археологиялык жэдiгeрлeрдi жинап отыр. Ол кiciдeн жер-су атауларыныц тарихына байланысты бiраз мэлiмeттeр жазылып алынды. Сондай-ак, бYркiт жасына катысты Байдалиев Дэулетжанньщ колжазбаларынан мыналарды жазып алдык.
БYркiттiи жасы
1. Балапан шак
2. ^ус патшасы, канаттыныц пiрi деп, БYPкiттi ерлк, кырагыльщ шыцы деп. Тэ^р тутып, киeлiгe санаган, ^азак «жет казынаныц бiрi» деп. 3.9р жастагы кустыц тYP мен сынына, Атау берген сай келетЫ угымга. Кдобеплер мYшeл жасты сипаттап, Он eKi атпен белген дэуiр, буынга.
4.Жаратылыс жасампаз да, шебер де, Табигаттыц тылсым сыры терецде Жумыртканы жарып шыгар жарыкка, ^ус атаулы тiршiлiккe келерде.
5.Сары ауыз шакалак боп жаралып, Мeйiрiмгe белeнeдi аналык
Ак Yрпeккe айналады балапан, Yлпiлдeгeн ак мамыкка оранып.
6.Тeмiрканат шакта еciп кауырсын, ^уйрык-канат, шалгысы еciп дамитын. ^аракат кез кeлeдi жeтiлгeн,
Бiр жастан соц <^ршт» деп ел танитын.
2. TipHeK жас
7.Тiрнeк жаста кус мiнeзi жацарар, ^ус киiмi такыр тартып мазалар. Балапандык 6y^ тYгeл сактаган, EKi жаста бYркiт - тiрнeк саналар.
8.БYPкiт Yшiн тiрнeк жылы киын жас, «Ак CYЙрiгi» артса шабыт буйырмас. ^рнек «ауыр» магынасын бeрeтiн, Кене тYркi cезiмeнeн угымдас.
3. Тас тYлeк
9.Yш жасында тYлeк шыгар тYPлeнiп, Бау тагары жуандайтын бYрлeнiп, Тозган, сынган кене жундер жацарып, Кек шацытты кубылады тYргe eнiп.
10.Ек жылдык eci жYHнeн арылып, Шак туады тYлeк куткен сарылып. Токсан KYHдe «тастай тYлeп» жутынып, Тас тYлeк боп, ацга тYceр жаныгып.
4. Ана жас
11. Ана жаста бYркiт тертке толады, ДYP ciлкiнiп, тугырына конады.
Терт жылдан соц жумырткалау тек кана, БYPкiт сынды тект куста-ак болады.
12.Ана жаста урпак ербiп есер шак, КYЙ жылы мен KYЙiт жылы етер шак. Кдобеплер «ана жылы» атаган ¥ябасар аналык KYЙ кешер шак.
5. Кана жас
13.ТYЗдeн болар табысы мен корeгi, БYркiт бесте «кана» жаска кeлeдi. Не себептен аталганы «кана» деп, Гылымга да мэлiм емес дeрeгi
6. Музбалак
14.Мацдайында кустыц бакты, талабы ^ияндагы кылт eткeндi шалады. ^уткармайтын кыран ^i кашканды, ^ан мен терден сауыс болган балагы.
15. ^ырып салар кыран шагы тYЗ жарап, Бул - бYркiттiц жасы емес «музбалак». Кдобеплер мадак eтiп сын, бабын, «Музды балак» атап кеткен бурмалап.
7. Кек TY6iT
16. Бул шак кустыц баркын тартып ажары, Жебеленген кауырсындар тагады. Тeбiндeгeн «кек сокнатын» жасырып,
^ус дeнeciн юреуке жYн жабады.
17. БYркiткe тэн бойда кайрат, eптiлiк, Шабыт шакты тоят табар еткiзiп. Eлiптeрi кияктанган кек тартып, ^ыран кустыц кемел шагы - кек тYбiт.
8. Май TY6iT
18. Дэурен шактыц артта калып бeлeci, ^орендеып, май жинайды дeнeci. Шац мен терге араласып сыбаскан, Сыртка тeуiп шайыр тартып кебeci.
19. Бул кезецде кус толысар шайланып, Шeлдeнeдi тYбiт жYнi майланып. Шабыт кайтып, орта жастан ауады, Шау тартады «май тYбiткe» айналып.
9. Баркын
20. Баркында кус карттыкка иек артады, Тугырында KYH еткiзeр шар шагы
^ара шацыт тYCтeр мYлдe жогалып, ^ауырсындар кара баркын тартады.
21. «Баркын» cезi жасы емес бYркiттiц, Баркынданган кустыц сыны, тYP-тYCтiц. ^арттык шактыц сипатынан сыр тарткан, Тэжiрибeci куcбeгiлiк тiрлiктiц.
10. Баршын
22. Кэртктщ жецер шагы алкымдап, Баркыннан соц кeлiп жетер баршын шак. 0жетт пен елeрмeндiк басылар, Бурынгыдай ацга тYCпec каркындап.
23. Арман болып, арлан алар арыны, К;аршыгадай болып калар шалымы. К;анаттары ауырлайды далбактап, Бэсец тартып серпiнi мен жалыны. 11. Шегел
24. Кэрi боз боп карттык жетiп алжыган, Шегел болар тугыр кана сацгыган. Саят емес, Yй мацынан шыкпайтын, Шак туады тYЗден шыккан ацдыган.
25.Баркын, баршын, шегел кустыц шер шагы, Дэурен еткен ежеттктщ кем шагы.
Кэрi шегел - ендi «мола» атанып, ^ыран-гумыр аякталар кер шагы.
26. БYPкiт жасын тiл жеткенше толгадым, ¥рпагыма аманат жыр жолдадым. ¥мыт болмай баба салты, кэсiбi, Жетюншекке жетсе деген ойдамын.
27. Гасырларды басып етiп, жылды асып, Мура болган бул атаулар жалгасып. ¥лтымыздыц тiл корынан ешкен жок, Жатса дагы нешеме урпак алмасып.
^азак халкыныц тагы бiр гажайып енерЫщ бiрi - саятшылык, ягни кус алу аркылы ацшылык куру. Бул енер ^рштк камы гана емес, кецт кетеру, бойга кYш алу,кызыктау эрi спорт ретiнде казак даласында тым ерте дамыган. Саятшылык непзЫде ацды кус салу аркылы аулайды. Саят кустарына бYркiт, суцкар, каршыга, туйгын, ителгi сиякты алгыр кустар жатады. Саят енерi ептiлiктi, бтпрлкт^ табигат тылсымын жете бiлудi, сондай-ак аталган кустарды устау, баулу сиякты <^р сырлы, сегiз кырлы» болуды талап етедi. Муныц езi жеке бiрнеше жылга созылатын гылым десе де болады. Саятшылар ел Ынде ете сыйлы, курметтi адамдар катарына жатады. Олар кезiнде осы кус салу аркылы ел-журтты тамакпен, каскыр, тYлкi, карсак, коян терiлерiмен камтамасыз еткен ел комкоры, асыраушысы деп те санаган. Сез басында айткандай саятшылардыц ец негiзгi куралы - кыран бYркiт. БYркiт - тект кус.
БYPкiт узак, 30-50 жыл, тттен одан да кеп жасайды. Онымен 15-20 жыл ац аулауга болады. Дегенмен, жыл еткен сайын кайраты кайтып, элсiрей бередi. ^айраты таусылган бYркiт биiк тау жартасты, кузга барып езiн-езi теменге тастап еледi екен...
Саятшылык пен кусбеплкт енер децгейiне кетере бiлген казак халкыныц бекзаттык мэдениетiнiц кундылыгы ете жогары екендiгiн мактанышпен айта аламыз.
Ттт осы кусбегiлiк енерге катысты атаулар мен аткарылатын iстерге байыптап кез салар болсак, осы енердiц бiраз сырына кез жеткiземiз. Мысалга, «Биялай» — iрi кара малдыц иленбеген терiсiнен тiгiлген колгап. Оныц iшiнде киiзден жасалган колгап тагы да болады. Крлгап тек оц колга арналып тiгiледi. Ол бYркiттiц еткiр тырнактарына шыдамды, колды жараламайтындай болып жасалады.
«Томага» — жумсак былгарыдан жасалган бYркiттiц басына кигiзiп, кезiн жауып коятын калпакша. БYркiттiц кезi ашык турса, кезЫе керiнген макулыкка талпынып, тыныш отыра алмайтын болады. Сол себептi бYркiттiц басына томага кигiзiп кояды. Томага бYркiттiц басына дэл етiлiп тИлед^ не тар, не кец болмауы тиiс. Томага эртYрлi зергерлiк заттармен эшекейленгендктен, ете кымбат заттардыц катарына жатады.
«Тугыр» —бYPкiттiц конып отыратын орны. Ол эртYPлi агаштардыц иiлiп ескен тYбiрiнен кесiлiп алынады. Оларды ецдеп, мэнiне келтiрiп, бYркiт конып отыратын жерiне кигiз шегеленедк Къран кус отыратын тугырга шыгыршык кагып, бау байлауга ыцгайлы етедк ТуfырдыцбiрнешетYрлерiболады.
«Балдак» колга алынган кусты тiреуге арналып жасалады. БYркiттi ац аулауга алып шыкканда бYркiттiц салмагынан кол тез талып кетедi. Сондыктан да кол талмау Yшiн колдыц астына балдакты тiреп кояды. ©йткеы балдактыц Yстiцгi жагында бiлек туратын ыцгайлы ашасы болады. Балдактыц теменп жагына тесiк жасап, оган кайыс еткiзiп, ердщ касына байлап коятындай етiп жасайды. Балдактыц теменгi жагы ердщ касына мыктап бекiтiледi. Балдак негiзiнен CYЙегi мыкты агаштардан жасалады. Оныц бiрнеше тYрлерi болады.
«Жемкалта» — кiшкентай гана тертбурышты дорба. Оган бYркiттi колга Yйрету Yшiн бiраз жас ет салып кояды. Дорба к^зден тiгiледi, сырткы жагын мыкты материалмен каптайды.
«Аяккап» — арнаулы, кiшкентай колгап саусактарына ацдарды устаган кезiнде олар бYркiттiц аягын шайнап тастамау Yшiн колданылады. Ол мыкты темiрден жасалынады.
«Жезтуяк» — металдан жасалган тырнак протез.
«СYзу» — шугалардан есiлiп жасалынатын жттер. Жабайы жырткыш кустарды колга Yйреткен кезде кус аспанга шарыктап ушып кетпеу Yшiн пайдаланылады. Бул кустардыц аспанга жогары кетерiлiп ушпауын реттеп туруга кажеттi нэрсе.
«Ыргак» — жабайы кустарды колга Yйретуге кажетт зат. Жабайы кустарды устап алганда колга бiрден тез Yйренiп кетпейдк Ыргак сол Yшiн керек. Ол Yшiн агашты кесiп алып, оныц екi басына аркан байлап эдей орнатылган дщгектердщ арасына байлап кояды. Ыргакка конактаган бYркiт Yнемi ыргалып козгалып турады. БYркiт жыгылып калмайын деп Yнемi салмаган реттеп, уйкы кермей турып алады. ¥йыктайын десе, ыргак тербелт кетiп, бYркiт жыгылып кала жаздайды. Осылайша эбден шаршаган кус колга тез Yйренiп кетедк
«ТYтiк» кустыц ецешi аркылы Ыне эр тYрлi суйык зат кую Yшiн пайдаланылады. Кус ауырган кезде дэрi берiп емдеу Yшiн арнаулы тутк колданылады. Ол жщшке агаштардан немесе кустыц асыкты жiлiгiнен жасалады. Тутк жасау Yшiн агаштыц езепн алып тастайды. Сыртын мукият тYPде ецдейдк
Жогарыда бYгiнгi жас кусбеплердщ бYркiт жасына катысты берген мэлiметтерiн толыктыра кетсек. БYркiттiи жасына байланысты тYрлi атаулары бар: Бiр жасары — Балапан кус. Екi жасары — ^ац тYбiт. Yш жасары
— Тiрнек. Терт жасары — ТастYлек. Бес жасары — Музбалак. Алты жасары — Кек тYбiт. Жетi жасары — К^на. Сепз жасары —Жаца. Тогыз жасары — Баркын. Он жасары — Баршын.
БYркiтшiлер ез кусына 20 жаска дейiн тYрлi ат бередк Оныц себебi бYркiттi жиырма жастан асырып устамайтындыгына байланысты болса керек.
Ендi бiр кезек бYркiт тYрлерiнетокталакетсек. ^азактыц улы гуламаларыныц бiрi, белг^ этнограф, академик Элкей Маргуланныц «Саят кустары» атты ецбепнде бYркiттi бiрнеше топка белiп керсетедi. Галымныц айтуынша, тек жагынан жэне мекендейтiн орындарына байланысты биология гылымы оларды бес топка беледi екен. ^арацыз:
Бiрiншi топка - «Оралдыц акиыгы»; екiншi топка - «Алтайдыц кара тарланы», Yшiншi топка Алатау, Памир тауларын мекендейтiн «Yш шYгел» деп атап, «музбалак шYгел», «шошакты шYгел», «CYЙелдi шYгел» бYркiттерi, тертiншi топка - Орал, ^нбатыс Сiбiрлiк «^азыктыныц карагерн» бесiншi топка
- Сарысу, Шу езендерЫщ мацы, Каратау, Сырдария те^репн мекендейтiн
«кумныц кызыл кезЬ> деп аталатын бYркiттердi жаткызады. Сондай-ак Сырдария, ^аратау мацында мекен ететiндердi «Желектiнiц жирен туягы» деп те атайды.
Абай суреттегендей, «^ар - аппак, бYркiт - кара, тYлкi - кызыл, ¥ксайды каса сулу шомылганга» деп кусбегiлiк пен саятшылык ягни кус салып ац аулау енерi де казак емiрiндегi сирек кездесетЫ кызыкты салт кана емес кундылыгы элемдiк децгейдегi бекзаттык енерiмiз бен мэдениетiмiздiц еркениеттiк ересiн танытатын асыл мурамыз.
Сез соцын академик Элкей Маргуланныц кусбегiлiк туралы: «^усбеплк — казак енерiнiц iшiнде зерттелмей жаткан Yлкен тарауы. Оныц тарихи ескертюш екенiне ешкандай кYмэн жок... Бiз бiр кездерде калыц журтты кайран калдырып, талайларды тацдай кактырган осы наз енердiц бiртiндеп сиреп, кайталанбастай болып жогалып бара жатканыныц куэсi болып отырмыз. Саятшылык - гажап кубылыс, Yлкен енер, зор гылым. Ол халык жYрегiне жол тапкан кептеген эдеби, мэдени жэне музыкалык шыгармалар тудырды дедiк. ...Саятшылык енерi аркылы халык табигатпен коян-колтык араласып, оган жакындыгын сезiнетiн, осы сезiм сейiлсе, бiр кезде дамып, канат жайган халык мэдениетiнiц де бiр белшегi умытылганы емес пе?!» деген деген сезiмен корытындыласак, бул енердщ бар мацызы мен мэын керсететiнi анык.
Эдебиеттер Ti3iMi/ Список литературы
1. Бабалыкулы Ж., Турлыбаев А. Кырандар. - Алматы: Жазушы, 2009. - 224 б.
2. Бес жуз бес сез.— Алматы: Рауан, 1994.
3. Ержанулы Е. Кусбегтк казактыц брен^ бола ала ма? // Егемен К^азакстан. - 2014. - 26 акпан.
4. Маргулан 6. Саят кустары [Электронный ресурс] // Казакстанныц ашык гатапханасы. URL:. http://www.ikitap.kz/reader/sayat_qustary (Дата обращения: 27.07.15).
5. Муптекекызы Б. Казак кусбеплерк - Алматы: Таймас Принтхаус, 2006.
References
Babalykuly 2009 - Babalykuly, ZH, Turlybaev, А 2009, Kyrandar, Zhazushy, ^maty, 224 b. (in Kaz). Bes zhyz bes ssz 1994 - Bes zhYz bes sez 1994, Rauan, А1т^у. (in Kaz).
Erzhanuly 2014 - Erzhanuly, E 2014, Kusbegilik kazaktyn brendi bola ala ma? Egemen Kazakstan, 26 akpan. (in Kaz).
Margulan Nd - Margulan, A 2014, Sayat ^stary, Kazakstannyn ashyk kitapkhanasy retrieved 29 August
2015 http://www.ikitap.kz/reader/sayat_qustary>. (in Kaz). Muptekekyzy 2006 - Muptekekyzy, B 2006, Kazak kusbegileri, Tajmas Printkhaus, А1т^у. (in Kaz).
Кусбеги и саят (охота с ловчей птицей) старинный вид нематериальной культуры
Толенова Зирабубы Маймаковна
к.и.н., доцент, заведующий отделом, ведущий научный сотрудтник Института истории и этнологии им. Ч.Ч. Валиханова. Институт истории и этнологии им. Ш. Валиханова. 480021 Республика Казахстан, г . Алматы, ул. Шевченко, 28. E-mail: tolenova@mail.ru
Аннотация. В данной статье охоту с ловчими птицами автор представляет как историческую ценность казахского народа, один из важнейших видов традиционной нематериальной культуры и подчеркивает ее роль в традиционном казахском обществе, доказывая на основе материалов историко-этнографической экспедиции ее возрождение в современности.
Это искусство является ценным наследием казахского народа. Автор с целью развития и сохранения этого искусства предлагает сначала изучить его истоки и место в национальном сознании народа. Также ознакомляет с некоторыми забытыми терминами, связанными с этой культурой.
Ключевые слова: охота c ловчими птицами; нематериальная культура; ценности; беркут; перчатка беркутчи; «шырга»; «балдак»; «далбай»; «томага»; «аякбау».
Kusbegilik and Sayatshilik - an Ancient Form of Intangible Culture
Tolenova Zirabuby Maymakovna
Doctor of Historical Sciences, associate professor, Director of Ch. Valikhanov Institute of History and Ethnology, Science Committee of the Ministry of Education and Science of the Republic of Kazakhstan. 480021 Republic of Kazakhstan, Almaty, 28, Shevchenko str. E-mail: tolenova@mail.ru
Abstract. In this article, the author presents kusbegilik and sayatshilik (training and hunting with hunting birds) as a historical value of the Kazakh people, one of the most important types of traditional nonmaterial culture, and emphasizes its role in traditional Kazakh society, arguing its revival in modern times (basing on historical and ethnographic expedition materials).
This art is a valuable heritage of the Kazakh people. For the purpose of its development and conservation, the author offers to study its origins and place in the national consciousness of the people at first. Besides, the author familiarizes with some forgotten terminology associated with this culture. Keywords: kusbegilik and sayatshilik (falconry); intangible culture; values; eagle; falcon; glove; «shyrga»; «baldak»; «dalbay»; «tomaga»; «ayakbau».
Серкболсын мен Беркболсын каршыгаларымен Yлкен улы Бакдэулетп казаны тазыларды баптауга да Yйретiп ЖYP
