CC BY
134
УДК 812.511.141
«Fажайып бугы» Мажар аныздарындагы гундар мен сартар мэдениетiнiи iздерi
Мукышева Раушангул
филология гылымдарыныц докторы,Сегед университетi Алтаистика кафедрасыныц казак тiлi лекторы. 6722 Мажарстан Сегед к., Едьетем кеш.^ 2. E-mail: roza55506@hotmail.com
ТYЙiн. Мажар мэдениетшде гундар мен сактарга катысты кептеген жэдiгерлер сакталган. Mажарлардыц еск тарихи ацыздарында гундар мажарлардыц ата-бабалары ретiнде эцпмеленедк Гундар мен сактар туралы ескi мажар ацыздарыныц тYркi халыктары, соныц iшiнде казактар Yшiн де мацызы зор. Сактардан калган керемет бай археологиялык ескерткiштер тек Азияда гана емес, тарихи Мажарстанныц кептеген аймактарынан табылган. Макалада орта гасырларда мажар жылнамашылары жазып-калдырган еск ацыздардагы (Денеш Лендьелдщ казiрп мажар эдеби ттЫде кайта жазган нускасында) гундар мен сактардыц бейнеленуi жэне олардыц XIX гасырдагы мажар акындарыныц шыгармаларына да аркау болгандыгы сез еттдк ТYЙiн сездер: мажар ацыздары; гундар; сактар; Аттила; «гажайып бугы»; Анонимус; Шимон Кезаи.
1. Юрюпе. Кен мажар ацыздарында мажарлар скифтер мен мен гундардыц т1келей урпактары рет1нде баяндалады. Скифтер мэдениет1 мажар топырагында кандай 1з калдырган? Олардыц ац стил1ндег1 зергерл1к буйымдары Мажар ел1 орналаскан Карпат ойпатында да молынан табылган. Ац стил1нщ далалык кешпенд1 ем1р салтына байланысты туганы белг1л1. Кешпенд1лерд1ц дуниеге кезкарасы, наным-сен1м1нен туган ацыз-ертег1лерде олар осы ацдарга табынган. К^ял элем1нде суреттелген ацдар тотемд1к сипатта болган. Оны жыл санауымызга дей1нг1 б1р1нш1 мыцжылдыктыц басынан 1шк1 Азиядан бастап Карпат ойпатына дей1н созылган далада кешлп-конган кешпенд1 тайпалардан калган археологиялык казбалардан керем1з. Мэселен, Тува Республикасыныц Монголияга жакын Аржан ауылыныц мацынан табылган скиф мэдениет1нщ ескертк1штер1не уксас кола мен алтын буйымдар, ат-эбзелдер1 орта Тиса аймагынан (Марошчапо, Вихаругра, Фугед, Прудь, Бешеньсег-Фокору) да табылды. Олардыц 1шк1 Азиядан келген1 анык. Карпатка дей1н созылган далада атты кешпенд1лер осындай ат-эбзелдер1н пайдаланган. Бул стиль батыска карай жылжып, Кара тец1з жанындагы далалы аймак, ал одан Карпат ойпатына дей1н жеткен.
«Ац стил1н калыптастырган халыктардыц аты, ем1р салты туралы жазып калдыргын - грек тарихшысы Геродот ( жыл санауымызга дей1нг1 484-425 жыл). Ол Дунайдыц сагасынан Дон езен1не дей1нг1 даланы Скифия деп атаган. Скифтер даласыныц Дон мен Ед1л арасын сарматтар мекендеген. Одан оцтуст1кке карай созылган Орта Азия даласын сактар, ягни азиялык скифтер, билеген. Геродот Скифияда жасаган кеп халыкты атайды. Дунайдыц аргы бет1нде сигундар, агатурстар сиякты шыгыс халыктары мекендеген. Оларды кептеген зерттеуштер Трансильваниядагы жэне мажар алфелд1с1ндеп скиф заманында ем1р сурген халыктыц туыстары дейд1. Скифтерд1ц т1л1 иран т1лдер1 тобына жатуы мумк1н. Геродоттыц п1к1р1нше, сактарга дей1н Скифияда xимерлер ем1р сурген. Оларды Кавказдан оцтуст1кке карай жасаган жорыктарынан ^ара тен1з мацына кайткан 1шк1 Азия скифтер! ыгыстырган. ^аз1р осы Геродоттыц айтканынан асырып не айта аламыз? Б1здщ жыл санауымызга дей1нг1 750 жыл шамасында Иран, 1шк1 жэне Орта Азия элементтер1н б1р1кт1рген зергерл1к енерден классикалык, ерекше сипатты сак мэдениет1 пайда болды. Оныц ескертк1штер1 Кубань езен1 мацындагы жазыкта, Азау тец1з1 жэне Днепр жагасындагы коргандардан табылды. Ол зергерл1к буйымдардыц б1р белИ жыл
165
санауымызга дейЫп алтыншы гасырда ^ара те^здщ солтYCтiк жагасындагы гректердщ отардагы калаларыныц, ец алдымен Олбиа шеберханаларыныц, скиф билеушiлерiне арнап жасаган заттары болуы эбден ыктимал», - дейФ Тибор Кеменцзеи (Kemenczei 2003, B. 12). Карпат ойпатында скифтердщ заттык мэдениетЫщ Heri3ri бeлiгi саналатын ац стилiндегi эшекей буйымдар, кару-жарак жэне ат эбзелдерЫщ бeлшектерi табылган. Тапиоселе, Матраселе, Сентеш-Векерцугта табылган археологиялык казбалар - осыныц дэлелдерк 1964 жылы Трансильванияда Надьтарчада скиф мэдениетЫе катысты тендесi жок заттар табылды. Олар - шаманныц курал жабдыктары (Kemenczei 2003, B. 14).
2. Мажардьщ тарихи аныздарындагы гундар мен сактар. Гажайып бугы. Мажар галымдары Азиядагы сактар мен сол замандагы Карпат ойпатын мекендеген халыктардыц байланысы, тарихы туралы ертеден айналысып келедi. Скифия, Трансильвания жэне мажар алфeлдiсiнен табылган археологиялык ескертюштердщ уксастыгы туралы кептеген макалалар, кiтаптар жазылды. Орта гасырлардыц басынан берi сактарды мажарлардыц урпагы санаган дэстYP бар болатын. Мажар жылнамашыларыныц iшiнде бiрiншi болып Анонимус 1200 жылдар шамасында жазган жылнамасында мажарларды скифтердщ урпактары деп атайды. Мажарлардыц Скифиядагы атамекен туралы жaзбаларды
Шимон Кезаи 1282-85 жылдар аралагында жазган хроникаларында мажарлардыц гундардан шыккандыгы туралы ацызбен толыктырды. „Гажайып бугы» туралы ацыз осы тарихты бейнелейдi. Булардыц екеуiнiц де жылнамалары батыс-еуропалык Yлгiнiц iзiмен жазылган олардыц ез тел туындылары. Мажар жылнамашыларыныц ецбепн Ласло Веспреми былай деп багалайды: «Олар классикалык кeшпендi замандагы атажурт угымын нактылап, Скифияны сипаттайтын классикалык кайнар кeздердi (Exordia Scythia), халкымыздыц ауыз эдебиетi дэстYрiн (тотем ац, гажайып бугы ацызы жэне т.б.) шыгыс-еуропальщ саяхатшылар баяндамаларын, сондай-ак Жаца Отацга коныстану кезЫдеп батыс жазбаларын, соныц iшiнде Регино деректерН элем жылнамалaрын eндеп, мажар тарихи хронологиясын жасауга барлык ^ш-жiгерiн жумсады» (Veszpremi 2005, B. 115).
«Гажайып бугы» туралы ацыздыц мажар ултыныц тарихындагы мацызы зор. Фодор Иштван мажарлардыц улт ретЫде калыптасуыныц, сакталуыныц негiзгi алгы шарттары ретiнде мажар тiлi мен этинкалык санасы дейдi. Этникалык сананыц манызды белгiсi - шыгу тек туралы тYсiнiк дэстYрi (Fodor, 2006, B. 11). Mажарлардыц шыгу тектерi туралы ацыздары - турул мен бугыга байланысты ацыздар. Мажар мэдениетiнде тотем ац-кустарга турул цус пен бугы жатады. Турулдыц тотемдiк магынага ие болуы бугыга караганда едэуiр кешiрек, мажарлардыц бергi тарихына катысты болса керек деген пшрлер бар. Алайда мажар галымы Иштван Фодор мажар ацызындагы секiлдi эйелдi урыктандырган кустан тараган кыргыз руы мен алгашкы бурят шаманы туралы ацыздарды алга тартып, мажар ацызыныц тарихы терецде жаткандыгына мецзейдi (Fodor 2012, B. 35). Турул мажар ацыздарында Арпад эулетЫщ шыгу тарихына байланысты шрЫсе, гажайып бугы мажар халкыныц шыгу тепне байланысты айтылган. Бул ацыз мажар ултыныц калыптасу кезiнде VI-IX гасырларда кeптеген бугыны куу ацыздарыныц iшiнен ерекшеленiп шыккан деген пшр бар (Fodor 2006, B. 11). Себебi бугы соцынан кууга байланысты ацыздар тек мажарларда гана емес, элемнщ гаптеген халыктарында бар. Бiрак мажар ултыныц калыптаскан уакытынан бастап iлесiп, бiрге жасасып келе
жаткан ацызды мажар галымдары ез халыктарыныц шыгу TeriMeH ткелей байланыстырады.
2.1. Еуразия далаларыньщ скиф мэдениетшдеп бугы бейнелерi.
Мажар археологтары осы ацыз бен Монголиядан Мажарстанга дейiн созылган Еуразия далаларында табылган сактар мэдениетЫщ археологиялык муралары арасынан байланыс табады. «Скифтердщ археологиялык ескертюштерЫе деген кызыгушыльщ 1928 жылы Мезокерестеш-Зелдхаломпустада жэне 1923 жылы Тапиосентмартон шетЫде табылган алтыннан жасалган бугы бейнелерi табылган соц арта тYCтi. Бул ею мурада ескi скиф-грек енерЫщ iздерi керiнедi. 0мiрi Yшiн жанталаскан ацныц бейнесi скиф мэдениетiндегi алдыцгы азиялык, ирандык мотив саналады», - де^Ф Тибор Кеменцзеи (Kemenczei 2003, B. 13). Тапиосентмартон бугысы - аягын бауырына жиып, ушуга, ягни желуге талпынган бугы. Бугыныц мундай бейнес сактар мэдениетiнде жиi кездеседк
Бугы бейнесi VIII гасырдан кейЫ ^ара те^зден солтYCтiкке карайгы жерлердi скифтер, азиялык сактар, сарматтардыц ата-бабалары жэне Еуразия далаларында мекен еткен баска халыктар арасында кецЫен тарайды. «Бугы бейнеанщ жиiлiгi шаруашылыкта колданылуы немесе баска да материалдык себептерге байланысты емес. Менщ пiкiрiмше бул кубылыстыц себебiн сол кездегi халыктардыц наным-сенiмiнен iздегендер акикатка бiр табан жакын болады. Кептеген галымдар ушып бара жат;ан немесе квк бугысынын суреттелуi скифтер мэдениетiнде бул жануардыц тотемдiк мэнге ие болгандыгынан деген ой айтады. Бул пайымды тт бiлiмi иран тiлдi скифтер ездерЫ сака (szaka) деп атаган, бул сездщ магынасы са;а «бугы» немесе «бугылар елi» дегендi бiлдiредi деп куаттайды. Алайда бул пшрдщ карсыластарыныц да шындыкка саятын тYсiндiрме бере алмаганы рас. Бугы бейнелерЫщ орасан зор аумакта таралуы, тYP жагынан скифтер мен сактар турган еырлердеп бул бейнелердщ ете жогары децгейдеп езара уксастыгы тац каларлык (Fodor 2006, B. 12).
Галымныц пшрЫше скифтердiц бугы тектерi туралы дэстYрлi нанымдарына катысты кейiнгi уакытта да сахарада кец жайылган осы тотем жануардан ездерЫ тарататын ацыздар лег Христоска дейiнгi VIII-III гасырларда, скифтер заманында, пайда болып, таралган: «Ол тек этникалык магынадагы еуропалык жэне азиялык скифтерде гана емес, сондай-ак даладагы жэне орманды далалардагы халыктардыц барлыгында тYгелдей дерлiк болган. Жэне оныц кец таралуына сол кездеп жагдай, сол дэуiрдiц алгашкы гасырларында далалы жэне орманды далаларда Yстем болган атты кешпендiлiк емiр салты шешушi себеп болды. Осы шаруашылык тэсiлi катысты тYPде кыска уакытта орасан зор аумактыц материалдык мэдениетЫ тацкаларлыктай бiркелкi еттi, оны археологиялык казбалар анык дэлелдейдi. Жаца емiр салты тек материалдык мэдениеттi бiр сипатты етiп кана койган жок, сонымен катар наным-сенiмнiц кептеген уксас белгi, элементтерi де осы аумактыц эр тYрлi халыктары арасында кец таралды. Мiне сол кезде далада бугыныц тотем ата-тек ретiндегi касиеттелуi жалпылай сипат алып, соган байланысты ацыздар таралуы мYмкiн» (Fodor 2006, B. 13).
2.2. Мажардьщ тарихи аныздарындагы бугы бейнесi. Анонимус пен Кезаи Шимон жылнамалары. Бiршама мажардыц ацыздары мен жырлары мажар жылнамашыларыныц жазып калдыргандары негiзiнде де жазылды. Солардыц бiрi де бiрегейi Аноним немесе Анонимус Бела корольдщ (III Бела) аты белгiсiз жазушысыныц туындыларыныц мацызы зор. Ол баяндаган осы жинакта келтiрген Мажарлардын шыгу meei туралы ацызга назар аударайык:
«Кептеген гасырлар бурын адамдардыц ^нэларыныц кeбейгенi сонша, каскырлар сиякты eMip CYpinTi. Кудай оларды жазалап жерге орасан зор топан су жiбеpiптi. Сол топан судан барлык адамдар кырылып, тек Нух пен оныц Yйелменi калган екен.
Нухтыц Yш улы болыпты: Шем, Кам жэне Йафет. Осылардан топан судан соц жетпiс екi ру ел тарапты. Yш улдан тараган рулар жаhанныц эр Француздар Йафеттщ Yлкен улынан тарайды жэне Троя каласы кираган соц бipiншi болып Паннонияга келiптi дейдi [...].
Йафеттщ кш улынан Менрот деген дэу тарайды. Бул дэу Кудай тагы да топан су жiбеpеp деп, барлык туыстарын жинап, солармен бipге орасан алып мунара салуга кipiседi. Топан су каптаса сол мунарага шыгып аман калмак болады.
Бipак мунараны тургыза алмайды, себебi Кудай мунара салушылардыц тiлiн шатастырып жiбеpедi. Тiптi туыстардыц e3i бip-бipлеpiн тYсiнуден калады. Сондыктан Менрот халкы элемнiн эр тарабына шашырап кетедi.
Менрот e3i т^ шатаскан уакыттан соц Парсы елЫе кетедi. Онда жYpiп 6ip сулу кызбен танысады, аты Енех (ана бугы дегендi бiлдipедi) екен. Сол кызга Yйленiп, ол дYниеге ею ул экеледi. Оныц бipiнiц аты - Хунор, екiншiсiнiц аты Мадьяр ед^ солардан гундар мен мадьярлар тарайды» (Lengyel 1996, B. 7).
Жылнамашы мажарларды ата жагынан - 1нжтдеп Нухтан, ана жагынан тотем жануар ене бугыдан таратады, ягни екi наным-сенiм христиандык пен путка табынушылык араласып кеткен. Бугыга байланысты мотив будан кейiнгi кезецдерде де мажарлардыц ацыз элемiнде Yзбей бейнелеып отырады.
Aнонимустан кейiн Кезаи Шимон 1282-1285 жылдары жазган жылнамасында гундар туралы ацыздарды одан эpi толыктырады. Бipiншi кiтабында гун Аттиланыц eлiмiне жэне патшалыгыныц жойылуына дейiнгi тарихты, екiншi кiтабында мажарлардыц Еуропага коныстануынан 1280-жылга дейiнгi тарихты камтыган.
Кезаидыц жазбаларында Еуропага коныс аударган мажарлардыц eздеpiнiц тектеpiнe байланысты екi агайында Хунор мен Магорга жол гарсеткен, жаца мекен тауып берген гажайып бугы туралы eздеpiмен Шыгыстан алып келген ацыздары да бар. Ол да бiздiц аударма жинагымызда кел^ртдк Кезаи Шимонныц ацызындагы жэне Cypemmi жылнамадагы (Kepes Kronika) жэне Буда жылнамасындагы гажайып бугы ацыздары бip-бipiнен азды-кeптi ауыткыганына карамастан, мазмуны жагынан eте уксас.
«Шимон Кезаи Гажайып бугы туралы ацызды VI гасырдагы равенналык эпископ Йоpданестiц тарихи ецбепндеп эпсананы сол кездегi мажар халык ауыз эдебиетiне лайыктап жазган. Мажарлардыц гундардан шыккандыгы туралы ацызды гаптеген ортагасырлык жылнама, Вена cypemmi жылнамасы, Буда жылнамасы, Янош Туроци жэне Бонфини жылнамалары, сондай-ак Иштван Веpбeцидiц 1517 жылгы Мажар а^йектермн, дэcmYPлi цуцыгыныц Yш ктабы (Tripartitum opus iuris consuetudinarii inclyti regni Hungariae) да кел^редк Сeйтiп бул жылнамашы мажарлардыц атамекен Скифия, ал теп гун дегендi мажар аксYЙектеpiнiц санасында тектiлiк угым pетiнде калыптастырды. 19 гасырда дау-дамайга толы болса да, бул таным кец тарады» (Kemenczei 2003, B. 13).
3. Гундар жэне мажарлар
3.1. fундардYИ мажарларга катысы туралы. Гундардыц мажарларга катысы кандай десек, ол туралы академик Анраш Рона-Таш былай дейдi: «Христостыц тууынан кейiнгi 375-шi жылы галамат eзгеpiстеp басталды. Сол кезде Едiлдi бip халык кешiп eттi, гап узамай оларды Еуропада гун атымен тани
бастады. Сейтт далада иран дэуiрi аякталады, олардан Шыгыс Еуропа даласында иран тiлдi халык аландар жэне бiздiц ястарымыздыц ата-бабалары бYгiнгi осетиндер, калды.
Гундардын тiлi элi кYнге дейiн жумбак, гун ттЫен калган Yш-ак сезден Э21гаЬа, теЬоэг, катоп ^ШЬа - страба, кайтыс болган адамга берiлетiн ас, medosz, ягни mëzsбr - бал сырасы, катоп- тары сырасы) ешкандай байсалды тужырым жасай алмаймыз. Гундар империясыныц негiзгi кYшiн готтар кураганын да бiлемiз. Аттила деген аттыц езi готтiкi. Мажарлар осы кезде гундармен кездесуi ыктимал. Бул байланыс аса тыгыз болуы мYмкiн емес ед^ себебi гундар Карпат ойпатына юрген соц, кеп узамай Еуропадагы эскери шайкастарын бастайды. 451 жылы Францияда, казiргi Тулузда, Каталаунум шайкасы болады. Келер жылы Рим патшасы Лео папаны Римге карай баса-кектеп келе жаткан Аттиланы токтатуга жiбередi. Лео папа Аттиланы токтатады.
453 жылы Аттила кутпеген жерден каза табады, империясы кулайды. Барлыгы 80 жылга созылган гундардыц даладагы билИ эп-сэтте кирады. Алайда Аттила туралы ацыз калды. Одан кейiн тарихи шындыкка катысы бар-жоктыгына карамастан, барлык дала билеушiсi Аттиланы ез бабасы тутты. Бул далалык дэстYP мажарлар мен болгарларда да болып, Шыцгыс хан заманына дейiн жалгасты.
Гун империясыныц калдыктары Кавказдан солтYCтiкке карай ыгысты, даланыц келесi билеушiлерi тYркiлер болды.
Аттиланыц казасынан кейЫ бiрнеше жылдан соц, грек кайнар кездерi жаца, сол кезде элi танылмаган халыктардыц назарларына iлiккенiн жазады. Булар тYрiк тiлдi халыктар жэне олар гундардыц урпактары екендiктерiн дэлелдедi де» ^опа-Тав 2008, Р. 17).
Ортагасырлык мажар жылнамашылары гун-мажар дэстYрiн сез еткенде мажарлардыц ешкандай тел жазба ескетюштерЫе CYЙенбеген, олардыц тек батыстыц эдеби дэстYрiнен (мэселен, Нибелунгтер туралы жыр) бiлгендерiн негiзге алган, алайда сол кездегi мажардыц тарихи жырларында Аттила есiмi аталуы мYмкiн (Уеэгргет! 2005, Р. 104-105).
Гундардыц тарихы мен мэдениетi туралы сейлегенде Аттила туралы айтпай кетуге болмайды. Мажарларда эпос калмаган. Бiздiц аударма жинагымыздагы ежелгi мажар ацыздарына YЦiлсек, гундар патшасы Аттила бейнесi эдтетД ержYрек, адал каhарман ретiнде суреттеледк
Мажардыц тарихи ацыздарында Аттила бауыры Буданы Тиса мен Дунайдыц аралыгын мекендеген халыктыц билеушiсi етiп сайлайды. Осыдан кейiн езiн кYллi гундардыц патшасы, бYкiлэлемдiк коркыныш, Кудай камшысы деп атауды буйырады.
«Аттила канды шайкаста жургенде, Буда елд1ц шыгыс бел1г1н билеп турган ед1. Екеу1 патшалыкты эд1лд1кпен бел1п алган болатын, б1рак Буда адалдыкты умытып, шекарадан асып кетед1. Оган коса Сикамбрия каласын бек1т1п, оган ез атын бер1п Обуда деп атайды.
Муны ест1ген Аттила дереу эскер1мен Сикамбрияга жет1п, туган бауырын ез колымен елт1ред1. Буданыц мYPдесiн Дунайга лактырып ж1беред1, Сикамбрия каласын ез атымен атайды».
3.2. XIX гасырдагы мажар жазба эдебиетiндегi гун такырыбы. Мажар акыны Янош Араньныи «Буданыц eлiмi» поэмасы. Мажар эдебиетi тарихында Аттила образына мажар акын-жазушылары, тарихшылары жиi айналып согып отырган. Мэселен, барокко заманында Аттила кептеген мажар каламгерлерЫщ туындыларына аркау болды (Szoгënyi 2012, Р. 99). Мажарлардыц Аттила туралы эпостары калмаган. Ал 19 гасырдагы мажар
эдебиeтiнде романтизм eкiлдерi эпикалык жанрларды кайта тiрiлтуге тырыскан. Солардыц бiрi - Янош Арань. Ол Аттиланыц тагдырына катысты Буданыц влм деген поэма жазды.
Aрань Янош Мажар Гылым Академиясыныц Надашди стипендиясын алуга Буда вл'мI поэмасын жiбередi. 1857 жылы граф Ференц Надашди бес мыц форинтка кор курып, соган жиналган акшаны мажар тарихына арналган поэмаларга бермек боп шешедк Янош Аронь поэмасын эдт-казылар алкасы тек кана жаксы багалап койган жок, ец тацдаулы эпикалык поэмалардыц катарынан орын алуга лайык деп шешедi. Акынныц мажарлардыц жогалтып алган ертедегi эпостарын кайта трттуге талпынысын жогары багалайды.
Буда влiмiнiц колжазбасында 1862 жылдыц акпаны мен 1863 жылдыц наурызы арасында жазылган деген жазба бар. Акынныц максаты мажардыц ескi тарихын жазу, ацгал улттык эпосты кайта жандандыру. Эуелде Михаи Верешмарти жэне реформа уакытындагы романтиканыц iзiмен мажарлардыц Еуропага кеш^ барысындагы шайкастарды суреттеуге талпынды. Сол кездег тарих гылымы гундар мен мажарлардыц туыстыгын мойындаса, Янош Арань соны ез поэмасымен бекiтуге ^ш салды.
Ол Анонимус, Кезаи, ТуроцилердЫ ескi тарихи жазбаларын, Арнольд ИпоидЫ Мажар мифологиясын, Франция тарихшысы Тьерри Амаденщ Аттила туралы зерттеулерiмен егжей-тегжейлi танысты. Акынды парсы шайыры ФирдоусидЫ Шах-намес де шабыттандырды. Иран жэне Туран халыктарыныц бiрнеше урпактарыныц бiр-бiрiмен шайкасын fун-немiс кYресiмен салыстырды.
Эуелде Янош Арань гундар туралы эпосты трилогия болады деп жоспарлады (Szauder 1961, P. 221). Бiрiншi бeлiм: Етеле (Аттила) жэне Буданыц езара кактыгысы; екiншi: Етеленiц кудiреттi билИнщ бiтетiнiн айткан болжамдар жэне улы Чабаныц ер жетуi; Yшiншi: Етеленщ eлiмi жэне гундар мен оларга багынган халыктардыц арасындагы кактыгыс, Чабаныц кашуы мен кейiнiрек кайтып оралуы болуы керек едi. Осы окигалардыц казыгы Аттиланыц iнiсiн eлтiруi жэне осы Yшiн азап шегуi болып, Детренiн саткындык эрекеттерi осы окигаларды жеделдетуi керек-тi. Трилогия мажарлардыц жаца коныска кeшуiмен, ягни Чаба мажарларыныц кайтып оралуымен аякталады деп кезделген.
Алайда акын д^теген максатына жетпедк Тек бiрiншi бeлiм толык жазылып, Буда вл'м'! деген атка ие болды.
Буда патша iнiсi Аттиламен билИн бeлiседi: «Ым сен кылыш бол, Мен таяк болгаймын, Тэцiрiм жаксылыкка жаксылык жолдайды». Алайда билктен бас тарту тыныштыкка емес, ею агайын елдiц арасындагы араздыкка себеп болады. Етелеге кектен тYCкен белг бар. Ол - элемдi билеуге тYсiрiлген гундардыц гажайып кылышы. Бул кылышты бiр сиыршы тауып Етелеге тапсырады. Осы ацыз Йорданес жылнамасыныныц негiзiнде бiздiц аударма жинагымызда келтртдк Янош Арань поэмасында гундардыц тэцiрi Етелеге кудiреттi кылышты бергенде: «Бул кылышпен жер бетiндегi халыктыц бэрЫ билейсiц, бiрак ец алдымен сен ез^ билеуiц керек»,- деген шарт кояды. Алайда Аттила бул шартты орындай алмайды, оган агасы Будданы eлтiруi дэлел.
Окиганыц шиеленiсуiне кезЫде туткынга тYCкен гот Детренiц ем агайынныц арасында араздык отын жагуы де себеп болады. «Ежелг душпан ел болмас»,-дегендей, Детренiц максаты ^шт гун империясыныц кулауы болатын, ол максатына жеттi де.
Янош Арань Буда мен Аттиланыц араздыгын сез ету аркылы, мажар ултыныц бiрлiкке муктаждыгын жеткiзгiсi келедi. Детренщ аярлыгын байкамаган улттыц каперсiздiгiн, жаудыц кайдан келетiнiн ацгармагандыгын сынайды.
Сейтп поэмада Буданын салган камалы агайын араздыгыныц канына малынады. Дьендьвердiн каргысы камал кiрпiштерiнiц арасына каланып калады. «Ноду тПу паду az о^ад, s к^пу az о fëszki- Аясы кец елiмнiц уясы тар», - дейд Янош Арань (Агапу Ыф. ¥лтты куткаратын - бiрлiк деген ой -поэманыц басты ойы.
Поэманыц алтыншы жыры - Гажайып бугы. Ол осы ацыздар жинагында келтiрiлген ацыздыц (бугыныц соцынан куган Хунор мен Магордыц жаца мекендi табуы) непзЫде жазылган керкем туынды.
Алгаш рет мажар ацыздарыныц негiзгi кайнар кездерЫе, жылнамалар (хроникалар) жэне халык дэстYрiне, XVIII гасырда агартушылык дэуiрiнде назар аударыла бастады. XIX гасырда ацыздар енер мен эдебиет сахнасыныц ортасында болды. Янош Арань, сондай-ак Михай Верешмартидщ эпикалык жэне драмалык шыгармаларыныц, Шандор Петефи, жэне Михай Томпаныц кептеген поэмалары кене мажар ацыздарыныцыц негiзiнде жазылды. Мор Йокаи, Кальман Миксат жэне Геза Гардони секiлдi мажар классиктерЫщ тарихи романдары мажар ацыздары мен халык поэзиясынан бастау алды. Ацыздарды балаларга лайыктап жазуда Елек Бенедек жэне Ференц Мора секiлдi жазушылар ерекше шеберлiк танытты. Акын-жазушылар халык ауыз эдебиетiнiц таза булагынан сусындады. Олар ацыздардыц тYпнускасын, жылнамалардыц латын тiлдi басылымдарын, халык поэзиясыныц шынайы нускаларын пайдаланды.
Корытынды. Мажар ацыздарындагы гундар мен сактар мэдениетiнiц керУане, оныц мажар эдебиет тарихындагы орнына катысты ойларымызды тYЙiндей келе, мына мэселеге назар аударгымыз келедi. Мажар жазушысы Денеш Лендьел мажар этнографиясы мен эдебиеттануыныц назарына iлiккен, мажар улттык мэдениетi Yшiн мацызды саналатын ацыздарды тацдап, эуелгi тYпнуска мэтiндердi керкем эдебиеттiц децгейiнде кайта эцгмелеген. Олар -мажардыц кене тарихынан бастап Матьяш корольдiц елiмiне дейнг ацыздар. Ал сол Денеш Лендьел жинагынан мажарлардыц Азиядан басталып, жаца Отандарына коныстануы тарихын камтыган тарихи ацыздар мажаршадан ткелей казак ттЫе аударылып, жинак ретiнде жарык кердi (МикиэИеуа 2016). Осы жинактагы ацыздарда баяндалатын мажар халкыныц Азиядагы кене тарихы, кешпендi тYркiлермен бiрге керштес емiр CYрген уакыттагы тарихы, мен тагдыры казак окырманынан едэуiр жакын. Денеш Лендьел кей тустарда бiр Yлкен ацызга бiрнеше шагын ацызды сыйдырып жiберген. Алайда бYкiл жинакты бойлай бiр стиль, бiр эпикалык баяндау тэсiлi бар. Бул аудармалардыц эдебиеттану жэне этнография гылымдары Yшiн кундылыгы зор екенiн атап айтар едк
Ал осы ацыздарды галымдардыц талдауы мэселесiне келсек, тYркiтанушы Адам Молнардыц редакторлыгымен жYзеге аскан мажар халкыныц кене тарихы, дУ жэне халык ДЭCтYрi бойынша салмакты зерттеулер 2005 жылдан бастап «Гажайып бугы. Кене тарих, дн жэне халык, дэстYрi» деген гылыми басылым ретнде шыкты. 6зiрге терт томы баспа бетн кердi. Мажар улттык санасы, оныц мацызды тYсiнiктерi, тiл, дэстYP тарихы, ацыз дYниесi, наным-сенiмi - барлыгы осы гылыми жинакта егжей-тегжейлi зерттелген.
Негiзiнен осы сериядагы зерттеулердi басшылыкка ала отырып:
а) Мажар ацыздарыныц мажар халкыныц мэдениет тарихындагы релi жэне олардыц керкемдк элемi туралы сез козгадык;
б) Сондай-ак кене мажар жылнамарынан басталып, жазба эдебиет мураларын талдай отырып, олардыц арасындагы тарихи, дэстYрлiк сабактасты аныктадык;
в) Мажар гылымындагы осы такырыптыц зерттелуi мен гылыми эдебиетне шолу жасап, ондагы негiзгi устанымдарды макаламызда зерделеп еттк.
Мажар гылымында бул такырыптарга том-том кiтаптар, гылыми зерттеулер арналган. Олардыц ез алдына белек тарихы бар. Бiр макалада осы ушан-те^з гылымды тYгелдей тYгендеп шыгу мYмкiн емес. Алдагы уакытта сол зерттеулерге тере^рек бойлайтын боламыз.
Эдебиеттер tî3îmî/ Список литературы
1. Арань Я. Буда eлiмi [Электронный ресурс] / sites.google.com. URL: http: sites.google.com/site/magyarirokaranyjanos/tizenkettedik-nek (дата обращения: 20.02.2016).
2. Веспреми Л. Мажар жылнамаларындагы мажардыц кене тарихы жэне Жаца Отанга ^оныстану // Чодасарваш (Гажайып бугы). - I том (ред. Молнар Адам) - Будапешт: Молнар баспасы, 2005. -Б. 97-116.
3. Кеменцзеи Т. Са^тар Альфелдтен Азияга дейiн //Historia. - 2003. - №7. - Б. 11-15.
4. Лендьел Д. Еск мажар ацыздары. - Будапешт: Мора, 1996. - 249 б.
5. Му^ышева Р. Мажар хал^ыныц ацыздары мен ертеплерк - Астана: Гылым. - 160 б.
6. Рона-Таш А. Мыцжылды^тар мiнберiндегi мажарлар (РаушангYл За^ан^ызыныц Ак. А. Рона-Ташпен сухбаты)// Ана тiлi. - 2008. - № 51. - Б. 17.
7. Саудер Й. Мажар эдебиетшщ ^ыс^а тарихы (Тибор Кланицзаи, Миклош Саболчимен бiрге жазылган). - Будапешт: Гондолат, 1961. - 496 б.
8. Сереньи Л. Орталыщ Еуропаныц барокко поэзиясындагы жэне тарихнамасындагы Аттиланыц бейнесi // Чодасарваш (Гажайып бугы). IV. том (ред. Молнар Адам) - Будапешт: Молнар баспасы, 2012. - Б. 99-109.
9. Фодор И. Кене мажарлардыц этникалыщ санасы жэне Гажайып бугы // Чодасарваш (Гажайып бугы). II том. (ред. Молнар Адам) ) - Будапешт: Молнар баспасы, 2006. - Б. 9-37.
10. Фодор И. Жаца Отанга ^оныстанушы бабаларымыздыц наным-сешмшдеп бYрк¡тт¡ц рeлi // Чодасарваш (Гажайып бугы). IV. том (ред. Молнар Адам) - Будапешт: Молнар баспасы, 2012. - Б. 27-46.
Reference
Arany Nd - Аrany, J Nd, Buda halala, sites.google.com (20.02.2016). available:
https://sites.google.com/site/magyarirokaranyjanos/tizenkettedik-nek. (in Hung). Fodor 2006 - Fodor, Istvan 2006, Az ôsmagyarsag etnikai tudata és a Csodaszarvas-monda,.
Csodaszarvas. II.kotet (ed. Molnar Adam), Molnar Kiadô, Budapest, P. 9-37. (in Hung). Fodor 2012 - Fodor, I 2012, А sas szerepe honfoglalôink hitvilagaban, Csodaszarvas. IV.kotet (ed.
Molnar Adam), Molnar Kiadô, Budapest, P. 27-46. (in Hung). Kemenczei 2003 - Kemenczei, T 2003, Szkitak az Alfoldtôl Âzsiaig, Historia, №7, P. 11-15 (in Hung). Lengyel 1996 - Lengyel, D 1996, Régi magyar mondék, Môra, Budapest, 249 p. (in Hung). Mukusheva 2016 - Mukusheva, R 2016, Mazhar angizdari men ertegileri, Gilim, Astana, 160 p. (in Kaz).
Rôna-Tas 2008 - Rôna-Tas, A 2008, Мmzhlldlktar minberindegi mazharlar (Raushangïil Zaqanqizining
ak. Andras Rôna-Taspen suqbati), Аna tili, № 51, Б. 7-17. (in Kaz). Szauder 1961 - Szauder, J 1961, Kis magyar irodalomtôrténet (with Klaniczay Tibor, Szabolcsi Miklôs),
Gondolat, Budapest, 496 p. (in Hung). Szorényi 2012 - Szorényi, L 2012, Attila abrazolasa a kozép-eurôpai barokk koltészetben és
torténetfrâsban, Csodaszarvas, IV kotet (ed. Molnar Adam), P. 99-109 (in Hung). Veszprémi 2005 - Veszprémi, L 2005, A magyar ôstorténet és a honfoglalas a kozépkori magyar krônikakban, Csodaszarvas, I. kotet (ed. Molnar Adam), P. 97-116. (in Hung).
Следы культуры гуннов и скифов в венгерской легенде «Прекрасный олень»
Мукушева Раушангул
доктор филологических наук, лектор кафедры алтаистики Университета Сегда. 6722 Венгрия г. Сегед, ул. Едьетем, 2. E-mail: roza55506@hotmail.com
Аннотация: В венгерской культуре сохранилось много исторических памятников, касающихся гуннов и скифов. В древних венгерских легендах гунны считаются предками венгров. Старые венгерские легенды про гуннов и скифов очень важны как для всех тюркских народов, так и для казахов. Великолепные археологические сокровища скифов и гуннов были найдены не только в Азии, но и во многих местах в исторической Венгрии. В данной статье рассказывается об образе гуннов и скифов в старых венгерских легендах, написанных венгерскими летописцами в средневековьях (по версии Денеш Лендьел на современном литературном венгерском языке) и о том, как они нашли отражение в произведениях венгерских поэтов 19-го века. Ключевые слова: венгерские легенды; гунны; скифы; Аттила; «Прекрасный олень»; Анонимус, Шимон Кезаи.
The references to the Hun and Scythian cultures in Old Hungarian Legends «Miraculous Deer»
Mukusheva Raushangul
Doctor of Philological sciences. Lecturer at the Department of Altaic Studies, University of Szeged. Hungary 6722. Szeged, Egyetem utca 2. E-mail: roza55506@hotmail.com
Abstract. There are many references to the Hun and Scythian cultures in Old Hungarian legends. In these legends the Huns are considered to be the ancestors of the Hungarians. The old Hungarian legends about Hun and Scythian ancestors are also very important for Turks and Kazakhs. Splendid archaeological treasures of the Scythians and Huns have been found not only in Asia, but also in many places in historical Hungary. The aim of this article is twofold: it explores the role of the Huns and the Scythians in the old Hungarian legends as narrated in the modern literary version by Denes Lengyel, based on medieval chronicles, and the light in which these ancient people appear in the poems of the 19th century Hungarian poets.
Keywords: Hungarian Legends; Huns; Scythians; Attila; «Miraculous Deer»; Anonymus; Kezai Simon.
