CC BY
81
УДК 902/904
Семей enipiHin археологиялык зерттелу тарихынан
ЖYнiсханов Айдын
археология жэне этнология магистрi, «Назарбаев Университет^ ДББ¥ К^азакстан Республикасы, 010000, Астана к., К^абанбай батыр д., 53. E-mail: aidyn.zhuniskhanov@nu.edu.kz
tywh. Оцтуспк Сiбiр мен Жетiсу сиякты тарихи аймактарды байланыстырып жаткан Семей ецр езшщ географиялык орналасуы себептi езшщ бойына тYрлi мэдениттердщ ыкпалын бойына жинаган аймактар катарына жатады. Алайда, осындай мэдениеттердщ ыкпалдасуыныц езегiнде орналаскан е^р тYрлi себептердщ салдарынан археологиялык тургыдан жYЙелi зерттелiп, зерделенбей езге аймактармен салыстырганда кенже калып жатыр. Х1Х-ХХ ff. аралыFында жYргiзiлген археологиялык зерттеулер Семей каласыныц мацында шоFырланды. МаманданFан археологтар аздыFы мен Fылыми-методологиялык эдiстер турпайылы™ себептi зерттеу жумыстары кетерме жэдiгерлердi тiркеуден ары аспады. Со^ы уакыттарда Семей е^ршде уйымдастырылFан археологиялык барлау жэне зерттеу жумыстары елкедегi ескертгаштердщ кене замандарда жYрген тарихи-мэдени YДiрiстердi кайта жацFыртуFа жэне отан тарихыныц езектi мэселелерiн шешудеп орыны ерекше екендiгiн керсеттi.
tywh сездер: Семей е^р^ кола Fасыры; ерте жэне ортаFасырлардаFы кешпелiлер; обалар; коныстар.
Кipiспе. ШыFыс ^азакстан е^рЫщ кене мураларын зерттеу ioi Патшалы Ресейдщ влкенi игеру саясатыменен басталады. Ал, влкенi Fылыми турFыдан кэнп зерттеу жумыстары 1935 ж. С.С.Черников баскарFан жэне Тэуелсiздiктен кейiнгi З.С.Самашевтщ басшылыFындаFы ШыFыс ^азакстан археологиялык экспедициясыныц жумыстарымен тыFыз байланысты. Сол жылдардан берi арадаFы кiшкене Yзiлiстерге карамастан е^рде туракты эрi жYЙелi зерттеулер журпзт келе жаткан экспедиция болы табылады. Осы уакыт аралыFында тас Fасырынан бастап этнографиялык кезецге дейЫп ескерткiштер зерттелiндi. Жаксы зерттелген Алтай-ТарбаFатай аймактарыныц материалдары негiзiнде Отан тарихыныц тас Fасыры (ШYлбi тураFы), кола Fасыры (Зевакино, Измаиловка), ерте те1^р (Шiлiктi, Берел, K¡улажорFа) жэне кене тYркi дэуiрлерi (^аракаба) бойынша соны материалдар алынып, жацаша тужырымдар жасалынды.
Осы орайда ШыFыс е^рЫде археологиялык турFыдан аз зерттелген аймак ретЫде буры^ы Семей облысыныц Жацасемей жэне Абырлы аудандарын камитын Семей каласыныц экiмшiлiк территориясы калыс калып отыр. Семей каласыныц экiмшiлiк ауданы шы^ысы мен оцтYCтiгiнде ^алба тауларымен шектессе, батысында Сарыаркамен шектеседi. Тарихи-географиялык ецбек-терде бул аймак Семейдщ Ертю мацы деген де атпен белгл
2014-2016жж. аралыFында Семей каласына карасты Семейтау, Кекентау жэне Семей каласыныц iшiнде жYргiзiлген барлау, зерттеу жумыстары е^рде археологиялык жумыстарды жYргiзудiц Отан тарихыныц кене замандардаFы актацдак беттерЫ ашудаFы рвлi айырыкша екендiгiн жэне е^рде жYЙелi зерттеулер жYргiзу аркылы калыптаскан тужырымдарFа езгертулер мен тYзетулер енгiзу мYмкiндiгiн кврсеттi.
Зеpттеудiи максаты мен мiндеттеpi. Гылыми зерттеу макаланыц максаты Семей е^рЫде жYргiзiлген археологиялык зерттеулердщ тарихи ретро-спективада карай отырып, зерттеу тужырымдарына шолу жасау жэне соныц негiзiнде болашак зерттеу перспективаларын айшыктау болып табылады.
Непзп мазмуиы. Семей е^рЫде археологиялык зерттеу жумыстары патшалы Ресейдщ отарлык саясатымен байланысты XVIII-XIX ff. бастал-Fаныменен, кYнi бYгiнгi дейiн елiмiздегi археологиялык турFыдан ете аз зерттелген аймактардыц катарына жатады.
Семей е^рЫдеп тарихи-мэдени мура ескерткiштерi туралы алгаш рет жазбаша деректi бiз Г.Ф.Миллердщ «Жет шатыр» курылысыныц кирандылары туралы жазбасынан бте аламыз. Ол, сол шатырларга тиес^ Yлкен гимараттыц iргесiнде Yлкен, сопакша келген, адам бейнесi бар тас мYсiн туралы, езЫщ алдында бiрнеше жыл бурын тоналган мола шуцкырымен сол жерден табылган бiрнеше унция алтын туралы жазба калдырады (Дг1укЬаеу 2013, Р.418-419). 1857 жылы осы жерде Кеден Yйiн салуга байланысты И. Армстронгтыц басшылыгыменен казба жумыстары уйымдастырылады. ^азба нэтижесiнде обалардыц кене замандарда тоналгандыгы аныкталады. Сондай-ак, гранит тастармен тургызылган мола шуцкыры, бет беренелермен жабылган екi мола шуцкыры аныкталады. Мола шуцкырында адам CYЙектерi шашылган кYЙiнде, бас CYЙектерi жок болып шыгады. Бiр мола шуцкырынан бiрнеше мыс буйымдар мен эйел адамныц енделiп, бургыланып тесiлген моншактары табылады, келесi обаныц мола шуцкырынан мыстан жасалган екi сырга мен гранит тастан жасалынган табакша табылады (Дг1укЬаеу 2002, Р.29-35). ^азба жумыстары кез^е табылган заттардыц шыгу тепне катысты макала жазган Лама Галсан Гамбоев бул заттардыц жоцгарларга дешнп уакытка тиесiлi екендiгiн керсете отырып былай деп тужырым жасайды: «вероятно, существовавших задолго до построения храма Цорджин Кида, доказывает, что эти насыпи служили могилами шаманской эпохи, тем более, что постройка насыпей, разделенных на две части, верхнюю и нижнюю, служившую самою могилою, и найденные в сей последней, кроме человеческих костей без черепов, вещи медные и другие стеклянные принадлежность исключительно обычаям шаманов. Всматриваясь ближе в расположение насыпей и могил, из которых одна находится на глубине 1 аршина (1 аршин - 0,711 м) от поверхности земли, в самом центре насыпи, а другие две уже за чертою насыпи, в расстоянии от нее 5 сажен и на глубине уже 2 аршин от поверхности земли, должно думать, что эти насыпи и могилы построены в разное время...» (Д|1укЬаеу 2002, Р.35-38).
©ткен гасырдыц 50 жылдары Семейге iргелес жаткан Павлодар облысында зерттеу жумыстарын жYргiзген Е.И.Агеева мен А.Г.Максимованыц казба-ларынан бургыланып тестген дэл И.Армстронг тапкан моншактай моншактар табылады. Бундай моншак тYрлерi Х-Х11 гасырлармен мерзiмделетiн Батыс Сiбiрдегi Басандай корымы материалдары бойынша белгiлi (Ддееуа 1959).
Г.Ф.Миллердщ жазбасы мен И.Армстронгтыц казбасы нарративтi деректерде кездесетiн (Китекоу 1972, Р.98). Ертiс бойындагы кимак калалары мен кимак мэдениетi туралы акпаратты жанама тYPде куаттай тYсетiн дерек болып табылады. Осы орайда, Семейдщ Ертiс мацындагы кимак дэу1рЫщ ескерткiштерiн тауып, зерттеудщ мацыздылыгы арта тYсуде.
1862 жылы казак даласында гылыми зерттеу жумыстарын бастаган В.В.Радлов Семей каласыныц мацынан кола гасырыныц бес обасында казба жумыстарын жYргiзiп, нэтижесiнде бiр обадан кола пышак табады, дэл осындай пышактарды ол ^улынды даласынан да тапкан болатын (РаЬ!оу 1989). ^азак даласындагы зерттеулерi нэтижесiнде ол туцгыш рет СолтYCтiк-Шыfыс ^азакстан мен Сiбiрдiц ертедегi ескертюштерЫ топтап кезецдейдк Аталмыш елкелердщ кене замандагы тарихын материалдык мэдени жэд^ерлер негiзiнде мыс жэне кола гасыры, ерте темiр, жаца темiр жэне ертедеп орта гасырлар деп жiктейдi (РаЬ!оу 1989, Р.419-531). Бул, археология гылымыныц iлгерi баскан Yлкен кадамдарыныц бiрi едi.
^азак даласыныц кене ескертюштерЫ зерттей келе, ол бул елкеде кене замандарда мекен еткен «мыктардыц» мыс, калайы жэне алтын сиякты багалы
металдарды ездерЫщ кажетттктерЫ канагаттандыруга гана eндiрiп коймай, оларда eндiрiлген металдарды экспорттау idrnh жаксы жолга койылгандыгын атап eтедi.
Семей е^рЫде жYЙелi зерттеулердi колга алган Семей облыстык статистикалык комитетi, кейiннен Орыс императорлык географилык когамыныц Сiбiр бел1мЫщ Семей бeлiмшесiнiц эуеской елкетанушы галымдары тарапынан жYргiзiлген болатын (Kush 2006, P.8). Эуеской елкетанушылар зерттеулерi нэтижеанде жинакталган кордыц негiзiнде 1883 жылы Семей облыстык елкетану музейi курылып, кYнi бYгiнге дейiн музейдщ археологиялык бeлiмiнiц «алтын корына» енген экспонаттарыныц барлыгы дерлiк сол кезецде жинакталган жэдiгерлерден турады (Chernikov i960, P.8).
1883 жылы Е.П.Михаэлестщ Семей облысы аумагынан жинакталган тарихи жэдiгерлер непзЫде елкетану музейЫщ iшiнен археология бeлiмi ашылады (Kush 2006, P.8).
Саяси жер аударылган Н.Я.Коншин Сiбiр мекемелерЫе багынышты казак даласындагы элеуметтiк-экономикалык мэселелердi кеп жазады. Оныц iшiнде e3i турактаган Семей жэне кала мацындагы тарихи-мэдени мура ескерткiштерi туралы бiрталай деректер калдырады. Семей облысыныц мэдени орталыктардан кашыкта орналаскандыгынан археологиялык тургыдан зерттелуi кенжелеп калгандыгын ескере отырып, 1900 жылы облыс территориясындагы обалар, еск шмараттар, жартас бетiндегi суреттер, мык казбалары, кене шмараттардыц орындары туралы деректер жинактау iсiн колга алады (Konshin 1903, P.1). 03i атап еткендей бул деректер облыс территориясындагы ескерткiштер туралы толыкканды акпарат бермейдi, алайда болашак зерттеуштердщ зерттеу i^ жецтдету^е кеп септiгiн тигiзедi деген ойда болады. Археологиялык мэлiметтердi жинактау барысында бiз сез етт отырган аймактан бiраз археолологиялык нысандар мен жэдiгерлер кiредi. Атап айтар болсак Семейтау болысындагы ^арамолла деген жердеп тас обалар, Кекен болысыныныц орталыгындагы жартас суреттерi жэне Семей каласыныц iшiндегi обалар мен кудык казу кез^е табылган кола пышак туралы мэлiметтердi табуга болады (Konshin 1903). 0зЫщ «Краткий Исторический очерк Семипалатинского края» атты макаласында Ертю мацынан табылган археологиялык ескерткiштер мен жэд^ерлерге (пышактар, балталар, жебе уштары) CYЙене отырып кене замандарда бул жерлерд^ eздерiнен кейiн обалар мен калашыктар калдырган аттары ацызга айналган «мык» деген халык мекендегенщ, олардыц кец eндiру, мыс балкыту iсiмен айналысып, ездерЫщ коныстарын Yлкен eндiрiс ошагына айналдырган деген тужырым жасайды (Konshin 2007).
Осы жылдары Ф.Н.Педщенко Семей каласыныц мацында казба жумыстарын жYргiзiп Семей кумшагылдарынан кола дэуiрiнiц обаларын казып, кола гасырыныц Yлкен конысын табады (Kush 2006, P.9). КейЫнен бул коныстар гылыми айналымга «Семипалатинские дюны 1 жэне 2» деген атаулармен енедк Ф.Н.Педщенконыц зерттеу жумыстарыныц нэтижсiнде тастан жасалган 72, коладан жасалган 54, темiрден жасалган 8 жэне кыш ыдыстардыц кептеген сынактары табылады (Kush 2006, P.9) жэне бул жэд^ерлер Семей е^рЫде неолит, кола, ерте темiр жэне ортагасырларда жYрген элеуметтiк-мэдени, eндiрiстiк YДiрiстердi зерттеп, кене замандарда Семейдщ Ертю бойындагы археологиялык мэдениеттердщ iргелес тарихи-мэдени аумактардагы ескерткiштерiмен ортактыгы мен айырмашылыгын аныктауда пайдалануга болатын бiрегей материалдар болып табылады. 1925 жылы А.Н.Белослюдов Семей мацындагы кумшагылдардан eзi жинактаган кола жэне темiр буйымдар
мен тYPлi кыш ыдыстардыц фрагменттерЫен туратын коллекциясын I Петр атындагы Кунскамераныц жанынан курылган Антропология жэне этнография музейiне сыйга бередi (Chemikov 1960, P.18).
©ткен гасырдыц 30 жылдары Шыгыс К;азакстанда С.С.Черниковтыц басшылыгыменен гылыми зерттеу жумыстары колга алына бастайды. Алайда, Екiншi дYниежYзiлiк согыс сиякты жэне т.б. объективт себептермен бул экспедиция жумыстары токтап калады. Тек, 1946 жылы ^азакстанда Гылым академиясыныц курылуына байланысты археологиялык зерттеу жумыстарыныц кeпшiлiгi Ш.Ш.Уэлиханов атындагы Тарих, археология жэне этнография институтыныц археология бeлiмiне берiлiп, сол кезден бастап ^азак археология мектебi калыптаса бастайды (Baypakov 2005, P.142-143). Осы жылдары ©скемен жэне Буктырма су электр станцияларыныц салынуына байланысты су астында калатын аймактардагы тарихи-мэдени мура ескертюштерЫ аныктау, есепке алу, зерттеу максатында Шыгыс ^азакстан археологиялык экспедициясы ез жумысын кайта жандандырады (Baypakov 2005, P.144). Экспедиция жетекшiсi болып танымал талым С. С. Черников бектледк Галымныц археологиялык маршруттары Ертютщ жогаргы агысы болып бекiтiлгенiменен, 1947 жылы Семей каласыныц мацындагы кумшагылдардагы кола гасырыныц Семипалатинские дюны 1 жэне 2 ескертюштерЫде зерттеу жумыстарын уйымдастырады (Chemikov 1951). Кумда тургызылган коныстар зерттеудщ басты ауыртпалыгы мэдени кабыктыц болмауы - себептi зерттеу жумыстары тек кетерме материалдарды жинаумен шектеледк Зерттеу жумыстарыныц нэтижесiнде кыш ыдыстар, коладан жасалган бiздер, дэн Yккiштер, отбакырлар, жебе уштарын куюга арналган кыш калыптар, металл балкыту пештерi табылады. С.С. Черников 1951 жылы шыккан «Восточно-казахстанская экспедиция» атты макаласында Семей iргесiндегi коныстарды узак уакыт аралыгында eмiр CYргендiгiне карамастан Yлкен отырыкшылыктыц орталыктары деп багалауга болмайды деген тужырым жасайды (Chemikov 1951). Кейiннен Шыгыс ^азакстанныц кола гасырына катысты заттай дереккездердщ улгайуына байланысты, талым eзiнiц алгашкы кезкарасын тYбегейлi eзгертiп, «Восточный Казахстан в эпоху бронзы» атты моногра-фиялык ецбепнде Семей каласыныц мацы кола дэуiрiнде iрi эрi бай металлургиялык орталык болган деген тужырым жасап (Chernikov 1960, P.19), кез^е Н.Коншиннщ жасаган тужырымдамасын накты археологиялык деректер негiзiнде куаттай тYседi.
©юышке орай, ескерткiш гылыми тургыдан толык зерттелмеген. Соныц салдарынан 1960 жылы жарыкка шыккан «^азакстанныц археологиялык картасы» атты кeлемдi ецбекке жеке ескертюш ретiнде енбей калган. Тек косымша жинакка коныстан табылган жэдiгерлер - «кездейсок» табылган олжа деп берiледi (Arkheologicheskaya karta Kazakhstana 1960). Ал, 2006 жылы шыккан Шыгыс ^азакстан облысыныц археологиялык ескерткiштер тiзбесiнде бул коныс мYлдем жок.Осындай олкылыктардыц кесерЫен 1961 жылы шыккан К.Ф.Смирновтыц «Вооружение савроматов» iргелi ецбегiнде Семей кум-шагылдарынан кездейсок табылfантемiрден жасалган уцгымалы жебе ушы СолтYCтiк ^азакстан территориясынан табылган (Smimov 1961, Р.61) деп кате гарсеттп кетедi. Бул Семей eцiрiндегi ескерткiштердiц гылыми ортага етене таныс болмауымен жэне гылыми айналымга аталмыш eцiр материалдарыныц толыкканды енбеуiмен байланысты болуы керек.
©ткен гасырдыц аягында Семейлiк eлкетанушы А.С.Долгушев Семей кумшагылдарында iздестiру жумыстарын жYргiзiп дeцfелек табанды, калыц бYЙiрлi, сэл камипган денелi жэне ернеуi сыртка карай сэл итген, iшкi жэне
сырткы беттерЫе келденец штрих сызыктары бар кыш ыдыс табады. 2006 жылдары В.К.Мерц, А.С.Долгушевпен кумшагылдарды кайта карау кезiнде кыш ыдысдардыц сыныктары мен тас куралдар тауып, оларды Неолит-ерте кола дэуiрiмен мерзiмдейдi (Merc 2013, P.153-158).
2000 жылдардыц басында Семей каласына ^азакстан тарихы бойынша Мемлекеттiк емтиханныц терагасы болып келген танымал талым Ж.О.Артыкбаев казак-жоцгар катынастары кезе^мен мерзiмделетiн ескерткiштердi зерттеудщ болашагы айырыкша зор екендiгiн ескере отырып, Семей каласында «Жет шатыр» ескертюштнщ калдыктарын iздестiру iсiн уйымдастырады. Галымныц болжауы бойынша «Жет шатыр» немесе «Доржыкент» атакта жоцгар дЫбасы Заяпандитаныц емiрi баяндалатын «Лунный свет» ютабындагы «Эрчисын-Сумэ». Сондай-ак, И.Армстронг пен Г.Ф.Миллердщ жазбаларына CYЙене отырып «Эрчисын-Сумэ» жоцгарларга дейiнде кызмет еткен кене шмараттыц iргетасына каланган деген ой айтады (Artykbaev 2002).
Семей елкеан зерттеудщ жаца бiр кезец 2014-2015 жылдар аралыгында Шыгыс ^азакстан археологиялык экспедициясыныц (жетек. З.Самашев) Семей зерттеу тобы Кр БГМ FK тарапынан каржыландырылган «Шыгыс ^азакстанныц кене мурасы: гун-сармат дэуiрiнщ тарихи-мэдени YPДiстерi» атты гранттык жобасы аясында (жетек. А.Айткали) Семей каласыныц эюм-шiлiк аумагына карасты Кекен жэне Семейтау аудандарында барлау жэне археологиялык зерттеу жумыстарын уйымдастырады.
Археологиялык барлау жумыстарыныц нэтижеанде 80-нен астам тYрлi тарихи кезецдермен мерзiмделетiн ескерткiштер аныкталды. Кекентауыныц койнауындагы ескертюштердщ коргау зонасы белгiленiп, телкужаттары Е.Оралбай тарапынан жасалынып, облыстык ескерткiштердi коргау инспекциясына тапсырылды. Ендiгi кезекте, Семейтаудыц койнауындагы ескертюштердщ толык тамдемеа мен телкужаттарын жасап, коргау аймагын бекiтiп, облыстык инспекцияга тапсыру мЫдет тур.
2014 жылы Кекентау жэне 2015 жылы Семейтауда жYргiзiлген археолологиялык зерттеу нэтижесiнде обалардагы (барлыгы 10 оба казылып зерттелiндi) жерлеу салты Кулажорга типiндегi ескертюштердщ екiншi кезецЫе тэн болып, обаныц архитектуралык курылымы мен табылган олжалар ескерткiштi Жетюудагы Yйсiн мэдениетiмен жакындастыратындыгы туралы алгашкы болжамдар жасалынды (Aytkali 2014). Бул ез кезепнде Yйсiн археологиялык мэдениетЫщ солтYCтiк шекарасы терiскей Тарбагатай территориясына дейiн болды деген профессор Э.Т.Телеубаевтщ (Toleubaev 2013, P.86) жасаган тужырымдамасын соны материалдар негiзiнде кайта карауды талап етiп отыр.
Кекентау е^ ежелгi замандардан берi адамдардыц коныстануына колайлы мекен болган. Жергiлiктi «Прииртышье» елкетану клубыныц мYшелерi мезолит дэу1рЫщ турактарын ашса (Iliuf Nd), арнайы жYргiзiлген барлау жумыстарыныц нэтижесiнде кола дэу1рЫщ коныстары, коныстардагы тургын-жайлардыц iргетасыньщ Yстiне салынган казактыц саманнан салынган кораларын байкауга болады, кола гасырыньщ тас коршаулары мен ерте жэне кейЫп кешпелтердщ обалары кептеп шогырланган. Жартас бетiне кызыл жосамен салынган суреттер мен олардыц композициялары елкенi мекендеушi халыктардыц турмыс-тiршiлiгi мен шаруашылыктарынан мол маглумат бередi.
2016 жылы Шэкерiм атындагы Семей мемлекетт университетЫщ ректоры М.F.Ескендiровтыц уйыткылыгыменен уйымдастырылган барлау жумыста-рыныц бiр багыты Семейтау тауыныц солтYCтiк шыгыс белИн камтыды.
ЖYргiзiлген жумыстардыц нэтижеанде ерте TeMip дэу1рЫщ белгiсiз обалары аныкталып, тiркелдi. К;айыцды жэне Арап кыстактарыныц аумагынан екi муртты оба аныкталды. Сонымен Семейтау eлкесiнде аныкталган муртты обалардыц саны 6 жеттi. Барлау жумыстарыныц екiншi багыты Знаменка ауылы болды. Ауылдык округке карасты Чкалов кыстагыныц солтYCтiк-шыfысындаfы ТасYЙген тауыныц етепнде тас обалар аныкталды. Бул обалар, тарихи эдебиеттерде Уактар мен Тобыктылардыц жерге таласы нэтижесiнде пайда болган. Шэкерiмнiц шежiресiнде бул жер «Кецпрбайдыц тас Yйгенi» атауымен белгiлi (Kudayberyuly 2012, P.127). Алгашкы кортынды бойынша обалар шамамен ерте темiр дэуiрiнде тургызылгандыгы аныкталды.
Археологиялык барлау барысында Кекентау жэне Семейтау тарихи-мэдени аудандары территориясында кене заманныц тас, кола, ерте темiр жэне тYркiлiк кезецЫ камтитын ескерткiштер кешенi аныкталып, тiркелдi. КYмэнсiз осындай шагын аумакта коныстардыц, жерлеу орындарыныц, тас бетЫдеп суреттердщ, тас мYсiндердiц, бугытастардыц, тYркi дэуiрiнiц шбадатхана-ларыныц шогырлануы аймактыц ежелгi замандардан берi тарихи-мэдени Yрдiстердiц кайнаган ортасында болып, Алтай мен Сарыарканы, ^улынды жазыгы мен Жетюу eлкелерiн байланыстырушы буферлiк зона болгандыгын кeрсетедi.
Семей е^рЫщ археологиясына катысты интернет ресурстарды монторинг ету барысында «В контакте» элеуметт желiсiнде Семейлк елкетанушылар тарапынан Семейдщ мацынан табылган кола жебе уштарын, кола бтезктерд^ карахан дэуiрiнiц тиындарын жэне тYрлi династиялары тусындагы кытай тиындарын керуге болады. ©з кезегiнде бул материалдар Семей е^рЫде кене замандарда жYрген YДiрiстер мен eцiрдi мекендеген халыктардыц шарушылыгын, кYнделiктi ^рштИнщ табигатын ашуда таптырмас деректер болып табылады.
Кортынды. Семей е^рыде жYргiзiлген археологиялык зерттеулер xixf. екiншi жартысында жергiлiктi елкетанушылар тарапынан колга алынганып, зерттеле бастаганымен кYнi бYгiнге дейiн сол децгейде калып отыр. Сeзсiз, Семей аймагы - кене ескертюштердщ аса Yлкен шогыры орналаскан аймак. Бул жерден табылган, зерттелiнген жэд^ерлердщ отан тарихыныц кене замандардагы актацдактарын ашудагы рeлi орасан зор. БYгiнгi тацда ерте темiр дэуiрi бойынша зерттеулер басталганы туралы айта аламыз. Тас гасырынан бастап этнографиялык кезецге дейiнгi ескерткiштердi кешендi зерттеу iсi гылымды айтарлыктай дамытуга сеп болары сeзсiз. Тутас кезецдердщ зерттелiнбей отыруы, кене заман тарихыныц шештмей отырган кYPделi мэселелерЫщ болуы аймактагы ескерткiштердi зерттеудiц перспективалык багыттарын кeрсетiп отыр.
Эдебиеттер тiзiмi / Список литературы
1. Агеева Е.И., Максимова А.Г. Отчёт Павлодарской экспедиции 1955 года // Тр. ИИАЭ КазССР. - Т. 7 (Археология). - Алма-Ата, 1959. - С.32-58.
2. Айткали А.К., Жунисханов А.С., Каирмагамбетов А.М., Ахметов М.Г., Рахманкулов Е.Ж. Предварительные результаты исследования могильника Каратобе в микроархеологическом районе Кокентау в 2014 году // «Кадырбаевские чтения-2014». Материалы IV Международной научной конференции. - Астана: «Мега принт», 2014. - С.151-160.
3. Артыкбаев Ж. О. «Ертю CYмбе» (Эрчисын сумэ)-Семейдщ кимак дэу1ршдеп атауы // «Еуразия кыпшактары: тарих, т1л жэне жазба ескерткштерЬ» халыкаралык гылыми конференция. 29-30 мамыр 2013 жыл./ Жалпы редакциясын баскарган академик ^меков Болат Ешмухамбетулы. -Астана, 2013. - Б.418-426.
4. Артыкбаев Ж.О. Эрчисын-сумэ - Храм на Иртыше/ Загадочные страницы истории XVII века/ Семипалатинск, 2002. - 58 с.
5. Археологическая карта Казахстана. - Алма-Ата: Издательство Академии наук Казахской ССР, 1960.
6. Байпаков К. М. История развития археологии Казахстана в структурах институтов Истории, археологии и этнографии им. Ч.Ч^алиханова АН КазССР и Института археологии им.
A.Х.Маргулана МОН РК // К^азакстанньщ тарих гылымы: Ш.Ш.Уэлиханов атындагы Tарих жэне этнология институтыныц 60-жылдыгына арналады. - Алматы: «МерСал» баспа yw, 2005. - С.139-192.
7. Илиуф Х.Ш. Древности Кокен^ау [Электронный ресурс] // Православие в Приртышье-Семипалатинск. URL: www:pravsobor.kz/Kraevedenie/Koken-Tay.html. (дата обращения: 11.12.2016).
B. Коншин Н.Я. О памятниках старины в Семипалатинской области // Записки Семипалатинского подотдела Зап-Сиб. отдела ИРГО. - B^.I. - Семипалатинск, 1903. - С.1-32.
9. Коншин Н.Я. Краткий Исторический очерк Семипалатинского края (до 1917 г.) // Tрyды по казахской этнографии. - Астана, 2007.
10. Кумеков Б.Е. Государство Кимаков IX-XII вв. по арабским источникам: IX-XI вв. / Под ред. Б.С.Сулейменова. - Алма-Ата: «Наука», 1972. - 156 с.
11. Кущ Г. Музей под открытым небом // Свод археологических памятников Bосточно-Казахстанской области. Усть-Каменогорск: Государственный фонд поддержки культуры и искусства. - Усть-Каменогорск, 2006.
12. Мерц B.K Керамика ямно-афанасьевского типа из Семипалатинского Прииртышья // Современные решения актуальных проблем евразийской археологии. - Барнаул: Изд-во Алт. унта, 2013. - a153-15B.
13. Радлов B.B. Из Сибири. - Москва: Наука, 19B9. - 750с.
14. Смирнов К.Ф. Bоорyжение савроматов. - М.: Академия Наук СССР, 1961. - 16B с.
15. Черников С.С. Bосточно-казахстанская экспедиция // КСИИМК. - B^. XXXVII, 1951.
16. Черников С.С. Bосточный Казахстан в эпоху бронзы. - М: АН СССР, 1960 - 285 с.
17. Teлеyбаев 6.T. Казакстан археологиясыныц кола жэне ерте темiр дэyiрi мэселелерк - T.1. -Алматы: Service Press, 2013. - 520 б.
References
Ageeva, Maksimova 1959 - Ageeva, YeI, Maksimova, AG 1959, Otchot Pavlodarskoy ekspeditsii 1955
goda, Trudy IIAE KazSSR, T.7(Arkheologiya), Alma-Ata, P.32-5B. (in Rus). Aytkali, Zhuniskhanov, Kairmagambetov 2014 - Aytkali, AK, Zhuniskhanov, AS, Kairmagambetov, AM, Akhmetov, MG, Rakhmankulov, YeZH 2014, Predvaritel'nyye rezul'taty issledovaniya mogil'nika Karatobe v mikroarkheologicheskom rayone Kokentau v 2014 godu, «Kadyrbayevskiye chtemiya -2014». Materialy IV Mezhdumarodnoy nauchnoy konferentsii, «Mega print», Astana, P.151-160. (in Rus). Artykbaev 2013 - Artykbaev, ZhO 2013, «Ertissumbe» (Erchsinsume) - Semey din kimakdauirinde giatauy, «Euraziya kipshaktari: tarih, til jane jazba eskertkishteri»: halikaralik gilimi komferenciya, Astana, P.41B-426. (in Kaz). Artykbayev 2002 - Artykbayev, ZHO 2002, Erchisyn-sume - KhramnaIrtyshe, Zagadochnyye stranitsy
istorii XVII veka, Semipalatinsk, 5B p. (in Rus). Arkheologicheskaya karta Kazakhstana 1960 - Arkheologicheskaya karta Kazakhstana 1960,
Izdatel'stvo Akademii nauk Kazakhskoy SSR, Alma-Ata. (in Rus). Baypakov 2005 - Baypakov, KM 2005, Istoriya razvitiya arkheologii Kazakhstana v strukturakh institutov Istorii, arkheologii i etnografii im. Ch.Ch.Valikhanova AN KazSSR i Instituta arkheologii im. A.KH. Margulana MON RK, Kazakhstammm tarih gilimi: Sh.Sh. Valikhanov atmdagi Tarih jane etnologiyai nstitutinin 60-jildigina arnaladi, P.139-192. (in Rus). Chernikov 1951 - Chernikov, SS 1951, Vostochno-kazakhstanskaya ekspeditsiya, KSIIMK, vyp.XXXVII,
Moscow-Leningrad. (in Rus). Chernikov 1951 - Chernikov, SS 1960, Vostochnyy Kazakhstan v epokhu bronzy, AN SSSR, Moscow, 2B5 p. (in Rus).
Iliuf Nd - Iliuf, KhSh Nd, Drevnosti Koken-Tau, Pravoslavie v Prirtysh'e-Semipalatinsk, retried 11
December 2016, <www.pravsobor.kz/Kraevedenie/Koken-Tay.html>. (in Rus). Konshin 1903 - Konshin, NYA 1903, O pamyatnikakh stariny v Semipalatinskoy oblasti, Zapiski
Semipalatinskogo podotdela Zap-Sib. otdela IRGO, vyp. Í Semipalatinsk, P.1-32. (in Rus). Konshin 2007 - Konshin, NYA 2007, Kratkiy Istoricheskiy ocherk Semipalatinskogo kraya (do 1917 g.),
Trudy po kazakhskoy etnografii, Astana, 309p. (in Rus). Kumekov 1972 - Kumekov, BYe 1972, Gosudarstvo Kimakov IX-XII vv. po arabskim istochnikam: IX-XI
vv., Pod red. B.S. Suleymenov, Nauka, Alma-Ata, 156p. (in Rus). Kushch 2006 - Kushch, G 2006, Muzey pod otkrytym nebom, Svod arkheologicheskikh pamyatnikov Vostochno-Kazakhstanskoy oblasti, Gosudarstvennyy fond podderzhki kul'tury i iskusstva, Ust'-Kamenogorsk, (in Rus).
Merts 2013 - Merts, V 2013, Keramika yamno-afanas'yevskogo tipa iz Semipalatinskogo Prirtysh'ya, Sovremennyye resheniya aktual'nykh problem yevraziyskoy arkheologii, Izd-vo Alt. un-ta, Barnaul, P.153-158. (in Rus). Radlov 1989 - Radlov, VV 1989, Iz Sibiri, Nauka, Moscow, 750p. (in Rus).
Smirnov 1961 - Smirnov, KF 1961, Vooruzheniye savromatov, Akademiya Nauk SSSR, Moscow, 168p. (in Rus).
Tuleubaev 2013 - Tuleubaev, AT 2013, Kazakhstan arheologiyasinin kola jane ertetemirdawiri maseleleri, T.1, Service Press, Almaty, 520p. (in Kaz).
Из истории археологического изучения Семипалатинского края
Жунисханов Айдын
магистр археологии и этнологии, сотрудник «Назарбаев» Университета. Республика Казахстан, 010000, г.Астана, пр.Кабанбай батыра, 53. E-mail: aidyn.zhuniskhanov@nu.edu.kz
Аннотация. Семипалатинский край в силу своего географического положения, являясь транзитной зоной между регионами Южной Сибири и Семиречья, относится к ареалу разносторонних контактов древних культур и цивилизаций. Однако этот важный с точки зрения древних этнокультурных взаимодействий регион, в отличии от других областей по разного рода причинам остается на периферии научных исследований. Проведенные в Х1Х-ХХ вв. археологические исследования в основном концентрировались в районе г.Семипалатинска. Нехватка специалистов археологов и слабая научно-методологическая база не позволяли зайти дальше сбора подъемного материала. Археологические разведки и раскопки, проведенные за последнее время в Семипалатинском крае, показали значительную роль памятников региона в реконструкции историко-культурных процессов древности и в решении актуальных проблем отечественной истории.
Ключевые слова: Семипалатинский край; эпоха бронзы; средневековые и древние кочевники; погребально-поминальные памятники; поселения.
From the history of the Semipalatinsk region archaeological study
Zhuniskhanov Aidyn
Master of Archaeology and Ethnology, «Nazarbayev University» Union of Public Associations. 010000 Republic of Kazakhstan, Astana, 53 Kabanbay Batyr avenue. E-mail: aidyn.zhuniskhanov@nu.edu.kz
Abstract. Due to its particular geographical location, Semey region is considered to encompass the most different rudiments of culture and ties such historical areas as South Sibir and the Region of Seven Rivers. However, such a region where several cultures are integrated, is not as studied as other regions from the archaeological point of view. In the nineteenth and twentieth centuries near Semey, archaeological research was conducted.
Due to the lack of specialists-archaeologists and coarseness of scientific and methodological techniques, the study did not go further than wholesale registration of sites.
Lately, organization of archaeological investigations and scientific-research work, reconstruction of monuments of national history and the historical-cultural process of ancient times has shown that, in the Semipalatinsk region, these questions are especially relevant.
Key words: Semey region; Bronze Age; ancient and medieval nomads; barrows; settlements.
