CC BY
32
The results of the archaeological intelligence of 2017 at the Urzhar region (the sacral geography of Kazakhstan)
Omarov Ghani Kalyanovich
candidate of historical Sciences, associate Professor, head of the Department of archeology, Ethnology and museology of KazNU.Al-Farabi. The Republic of Kazakhstan, Almaty 050040 al-Farabi Ave., 71. Email: Gani.Oiriarov@kaznu.kz
Bezyaev Bauyrzhan Berkanovic
master of archaeology and Ethnology, lecturer of the Department of archeology,Ethnology and museology KazNU.Al-Farabi. The Republic of Kazakhstan, Almaty 050040 al-Farabi Ave., 71. E-mail: besetaev86 @m ail.ru
Abstract. The article includes descriptions of the monuments recorded as a result of archaeological exploration in the Urzhar district of East Kazakhstan region in the field season of 2017. The main goal is to identify and further study of new monuments. During the work, new archaeological sites belonging to different EPO-Kham were discovered. Also provides a brief history of the study of the region. The work is carried out in the context of the state program of modernization of public consciousness (the direction of the concept of sacred geography of Kazakhstan).
Key words: sacred geography; Urdzhar district; East Kazakhstan region; monuments; archaeological exploration.
Yржар ауданындагы 2017 жылгы археологиялык барлау жумыстарыныц нэтижелерi (Казакстанныц киелi географиясы хакында)
Омаров F ани Калиханулы
тарих гылымдарынын кандидаты, доцент, Эл-Фараби атындагы Каз¥У-ын археология, этнология жэне музеология кафедрасынын менгерушici. Казахстан Республикасы, Алматы rç. 050040 Эл-Фараби дангылы 71. E-mail: Gani.Omarov@kaznu.kz
Бесетаев Бауыржан Берканулы
Археология жэне этнология магиcтрi, Эл-Фараби атындагы Каз¥У -нiн археология, этнология жэне музеология кафедрасынын ага окытушысы. Казахстан Республикасы, Алматы rç. 050040 Эл -Фараби дангылы 71. E-mail: besetaev86@mail.ru
Авдатпа. Макалада 2017 жылгы далальщ маусымда Шыгыс Казакстан облысынын Yржар ауданында археологиялык барлау жумыстарынын нэтижеciнде табылган еcкерткiштердiн сипаттамасы берiлген. Негiзгi максаты - жана еcкерткiштердi аныктау жэне одан эрi зерттеу. Жшыста эртvрлi дэуiрлерге жататын жана археологиялык еcкерткiштер табылды. Аймактын кыскаша тарихы да келтiрiлген. Жумыстар когамдыщ сананы жангыртудын мемлекеттiк багдарламасы аясында (Казакстаннын киелi географиясы тужырымдамасын дамыту багытында) жузеге асырылды.
Ктт сездер: киелi география; Yржар ауданы; Шыгыс Казакстан облысы; еcкерткiштер; археологиялык барлау.
Результаты археологической разведки 2017 года в Урджарском районе (сакральная география Казахстана)
Омаров Гани Калиханулы
кандидат исторических наук, доцент, заведующий кафедрой археологии, этнологии и музеологии КазНУ им.Аль-Фараби. Республика Казахстан, г.Алматы 050040 пр. аль-Фараби, 71. E-mail: Gani.Oma rov@kazn u.kz
Бесетаев Бауыржан Берканович
магистр археологии и этнологии, преподаватель кафедры археологии, этнологии и музеологии КазНУ им.Аль-Фараби. Республика Казахстан, г.Алматы 050040 пр. аль -Фараби, 71. E-mail: besetaev86 @m ail.ru
Аннотация. В статью включены описания памятников, зафиксированных в результате археологической разведки в Урджарском районе Восточно -Казахстанской области в полевом сезоне 2017 года. Основной целью является выявление и дальнейшее изучение новых памятников. В ходе работ были обнаружены новые археологические памятники, относящиеся к разным эпохам. Также приводится краткая история изучения данного региона. Работа выполнена в контексте государственной программы модернизации общественного сознания (направление разработки концепции сакральной географии Казахстана).
Ключевые слова: сакральная география; Урджарский район; Восточно-Казахстанская область; памятники; археологическая разведка.
9ОЖ/УДК 902/904(574.42)
Yржар ауданындагы 2017 жылгы археологиялык барлау жумыстарыньщ нэтижелерi (Казакстанньщ киелi географиясы хакында)
Омаров Г.Ц., Бесетаев Б.Б.
Еуразия кене тарихында Тарбагатайдыц ^цгейиндеп Yржар ец^ ерекше мацызга ие. ©йткеы буя мэдени-тарихи е^р байыргы замандардан берi адам-зат дамуындагы кYPделi YДePiстермен тыгыз байланысты. Мунда алгаш^ы ^ауым кезУц езЫде-а^ бiрнеше археологиялык мэдениеттер ^алыптасып, дамыгандыгын археологиялык мэлiметтер толы^анды растап отыр. Алайда е^рдщ ежелгi тарихы элi кYнге дейЫ кешендi тYPде зерттелiнген жо^. Ежелп дэуiрде емiр CYрген тайпалар тарихыныц ^айнар кезiн ашар, мэдениетiн аныщ -тайтын жазба деректердщ тым аздыгына байланысты елкенi мекендеушi ежелп тургындар ^алдырган археологиялык ескерткiштер материалдары осы ол^ы-лы^тык орнын толтырар бiрден-бiр дерек болып табылады. Осы ауданныц ежелгi дэуiр тарихына ^атысты археологиялык деректер Х|Х гасырдыц езiнде -а^ жинала бастаганымен, гылыми ^ундылыгы жогары шынайы деректер ХХ гасырдыц екiншi жартысынан бастап жина^талынган болатын. С.С. Черников 1947 жылы Шыгыс Казахстан экспедициясы ^урылган уа^ыттан бастап кей жылдардагы Y3iлiстерiн санамаганда 1971-шi жылга дейiн археологиялык барлау, ескерткiштердi есепке алу жэне ^азба жумыстарын жYргiздi. Согыс^а дейЫп 1935-1937 жылдардыц езЫде-а^ зерттеушУц басты назары осы елке-дегi кен орындарын iздестiру, археологиялык барлау мен стационарлы^ ^азба жумыстарына жэне шешуш кYтпейтiн кYPделi мэселелер мен iрi ескерткiштердi жYЙелi тYPде зерттеуге багытталды (Археологическая карта Казахстана 1960, С.145, рис.46; Бесетаев 2007, С.111). Отанды^ археологтардыц «Археологическая карта Казахстана» атты ужымды^ ецбепнде археологиялык ескерт-юштер гылыми тургыдан жYЙелендi, оныц кiрiспе белiмiнде Казахстан архео -логиясыныц тарихына ^ыщаша шолу жасалынды. Онда Yржар ецiрiндегi бiрен-саран ескерткштердщ сипаты баяндалган едi (Омаров, Жуматаев, Сапатаев 2016, С. 180-181).
КейЫп жылдардагы зерттеулер кездейсо^ табылган олжалар мен жол салу барысында жYргiзiлген жумыстармен сипатталады. Кешендi тYPдегi археологиялык зерттеулер Шыгыс Каза^стандагы кене мэдениеттердщ дамуы мен басталуын аны^тау ма^сатымен 2015 жылы Т.К. Омаровтыц жетекшттмен Yржар ауданында барлау жэне ^азба жумыстары басталды (Омаров, Бесетаев, Сагындыкова 2016, С.189-198; Черников 1951, С.189-198).
Yржар ауданыныц ежелп ба^ташыларыныц мэдени дэстурлерУц тарихи реконструкциясын зерттеу гранттыщ жобаныц Heri3ri ма^саттарыныц 6ipi. Осы ма^сатпен 2017 жылдыц 2 шiлдеден 31 штде аралыгында ежелгi дэуiрлерден ортагасырга дейiнгi кeзel-щepдi ^амтитын археологиялы^ ескерткштерд Ti3iMre алып, археологиялыщ ескерташтердщ географиялыщ орналасу картасы жасалды.
Археологиялы^ экспедиция ^урамында археологиялы^ eскepткiштepцi гра -фикалыщ сызбалары мен сызба жоспарларын жасау Yшiн топограф-геодезист-тер ^атысты. Ескерткштердщ орналасуын жэне сызба картасын жасау бары -сында «Phantom 4» квадpокоптepi пайдаланылды. Сонымен бipгe, археоло-гиялыщ нысандарды есепке алу мен зерттеу барысында геоморфологиялыщ зерттеулер ^олданылды.
Аталмыш айма^тагы зерттеулер мен барлау жумыстары энеолит дэуipiнeн ортагасырлар аралыгын ^амтитын Yлкeн тарихи уа^ытты ^амтиды. Сонымен ^оса, бурын гылымга бeлгiсiз жаца eскepткiштep ашылды. Олардыц iшiндe Жа^ -сы жартас, Жаман жартас пeтpоглифтepi мен осы кешенге жататын жерлеу-гурыпты^ ескертюштер^ Жайтебе ерте са^ кезецУц жерлеу-гурыпты^ кeшeнi мен патшалы^ обалары, ерте тeмip мен кене тYpкi кезе^мен мepзiмдeлeтiн Шагантогай 1 мен Шагантогай 2, Карабула^, Жарбула^ жэне т.б. ескерткштер.
Барлыщ ескерташтердщ географиялы^ координаталары алынып, толы^ сипатталып топографиялы^ жоспарга тYсipiлдi. Эр тYpлi кезендермен мepзiм -дeлeтiн археологиялы^ eскepткiштepдi аны^тау, оларды жepгiлiктi картага тYсi -ру жумыстары ма^сатымен жаса^талган экспедиция ^урамы Таскескен - Жар-була^ тас жолыныц бойымен журп келес eскepткiштep тобын тiзiмгe алды:
Жацсы тас петроглифтер (1-2 сурет) Ypжаp ауданы, Таскескен елдь мeкeнiнeн батыс^а ^арай 15 ша^ырымдай жерде уса^шо^ылы жартастарда салынган. Жepгiлiктi ландшафт непзЫен Тарбагатай тауыныц сiлeмдepiмeн epeкшeлeнiп, Каза^тыц уса^шо^ылы далалы^ айма^тарымен шекараласып жатыр. Петроглифтер салынган жартастар денудациялыщ процесске ушырап, жойылып кету ^аупЫ айта кеткен жен. Жартас пeтpоглифтepi непзЫен орта жэне соцгы ^ола дэуipiмeн, ерте тeмip дэуipiмeн мepзiмдeлeдi.
1-сурет. Жа^сытас пeтpоглифтepi. 2-сурет. Жа^сы тас петроглифтерг
Тау eшкi бeйнeлepi Салт атты жауынгер бeйнeсi
Жаман тас петроглифтерi (3-4 сурет) Жа^сы тас жартас суреттерЫен он^спкке ^арай 5-6 ша^ырымдай жерде орналас^ан. Жергшкт ланшафт Жа^сы тас петроглифгерi орналас^ан жермен бiрдей болып келедi. Бул ескерт -кiшке де жойылып кету ^ауп тeнiп тур. Жаман тас петроглифгерi негiзiнен энеолит кезе^нен ерте орта гасырлар кезе^н ^амтиды. Толыщ интерпре-тациясын жасау мен ^ашау техно-логиясын (трассологиялы^) зерттеу жумыс-тары жYрiп жатыр.
Жаман тас ;срымы кeлемдерi салыстырмалы турде орташа келген екi обадан турады. Олардык кeлемдерi 12x12 м жэне 6x6 м болып келген. Кор-гандар жайылган уса^ тас аралас топыра^ Yйiндiмен сипатталады. Биiктiктерi 1,2 м жэне 0,6 м. Ортацгы белктерЫде тоналган i3i бай^алмайды. Орлары жо^. Ескерткiштер ерте са^ кезе^мен мерзiмделедi.
Жайтебе цсргандары (5-сурет) Ма^аншыга феберю жердегi Кабанбай ^а^пасы немесе жерплкт атау - Жайтебе атты жерде Yржар - Ма^аншы тас жолынан ок жа^ бетiнде 3-4 ша^ырым жерде орналас^ан. Коргандар тобы iрi жэне орташа 7 обадан турады. ОБ - СШ сызыы бойымен тiзбектелiп жатыр. I р i обалардык диаметрi шамамен 40x40 м, биктИ 3,5-4 м аралыгында. Корым негiзiнен Yш iрi, бiр орташа жэне Yш салыстырмалы тYPде кшрек обалардан турады. №№ 1, 2, 5, 6 жэне 7 обалардык жер бел ^урылысы шаруашылыщ ю эрекеттердщ эсерiнен бузылган. Обалардык бе™ ^урылысы тас аралас топы -ра^ Yйiндiмен сипатталады. Iрi обалардык орлары бар. Тонаушылар ^алдырган ойыстары бай^алады. Жалпы ескерткiштер ерте темiр кезекiмен мерзiмделедi.
Шагантсгай 1 ;срымы Ма^аншы - Жарбула^ тас жолынык ок жа^ бетiнде 2 ша^ырым жерде орналас^ан. Корым кeлемдерi орташа келген Yш обадан турады. Диаметрлерi 26x24 м, 17x17 м, 14x14,5 м, биiктiктерi 0,4-1,3 м аралы-гында. Обалардык беткi ^урылысы тас аралас топыра^ Yйiндiмен сипатталады. Ескертюштер ерте са^ кезекiмен мерзiмделедi.
Шагантсгай 2 ;срымы (6-сурет) орташа жэне кшрек келген 5 обадан тура-ды. Ма^аншы - Жарбула^ тас жолынык сол жа^ бетiнде 2,5 ша^ырым жерде орна-ласкан. НепзЫен жер бетi ^урылысы топыра^ Yйiндiден турады. Обалардык арасы аса алша^ емес, диаметрлерi 12x12 м, 8x7 м, 8x8 м аралы^ -тарында. Yйiндiлер жайылып кеткен. Ай^ын тоналган белгiлер бай^алмайды. Ескерткiштер ерте са^ кезекiмен мерзiмделедi.
3-сурет. Жаман тас петроглифтер1. Тау ешк1 бейнелер1
4-сурет. Жаман тас петроглифтер1. Ар^ар, бугы бейнелер1
5-сурет. Жайтебе сак обаларынык шыгыстан карагандагы кер1н1с1
6- сурет. Шагантогай - 2 корымы
Нарабула; цсргандары (7-сурет) Маканшы - Жарбулак тас жолы бойын-дагы Карабулак елдьмекеыне кiре берс жерде орналаскан. Корым негвЫен 5 топырак Yйiндiмен сипатталатын коргандардан турады. Коргаццардык диаметр-лерi 30x30 м, биiктiктерi 1,5-2 м аралыында. Ауылга кiре берiстегi «Карабулак» жазуы бiр корганнык Yстiне салынган. Тагы бiр оба кезiндегi жол курылыстары кезiнде бYлiнiп калган. ОБ - СШ сызыы бойымен ^збектелт жатыр. Ескерткiш негiзiнен ерте темiр дэуiрiмен мерзiмделедi.
7-сурет. Карабулак сак кезе^нщ обасы
8- сурет. Жарбулак корымы
Жарбула; норгандары (8-сурет) топырактан Yйiлгeн, диамeтpi 16x16 м шамасында болады, биiктiгi 1,2 м. Корымда жердщ бeтiндe байкалатын бip -неше оба. Маканшы - Жарбулак тас жолы бойындагы Карабулак eлдiмeкeнiнe кipe бepiс жерде орналаскан. Мepзiмдeлуi мен кeзeндeлуi ескертюшпц сырткы
келбетЫе байланысты кола дэуiрi мен ерте темiр дэуiрлерiнiк аралыгын камтиды.
Жалпы Маканшы, Yржар eкiрiнiк археологиялык ескерташтерЫ зерттеу нэтижесiнде кeне тургындардык мэдениет жайлы бiршама мэлiметтер алын -ды. Бул материалдар болашактагы Yржар ауданында журпзтетЫ археоло-гиялык зерттеулерiмiзде кейбiр тужырымдар жасауга септИн тигiзiп, eкiрдiк тарихы туралы алгашкы кeзкарастарымызды калыптастыруга кeмектеседi. Со-нымен коса, карастырып отырган eлкедегi ерте темiр дэурi ескерткiштерi ^ршь лес аймактардагы хронологиялык шекберi бiр мэдени ошактармен теориялык жагынан салыстырылып, уксастыктары мен айырмашылыктары айкындалды.
Дегенмен, Yржар eкiрiнiк, жалпы алганда Шыгыс Казакстаннык октYCтiк аймактарынык археологиялык тургыда зерттелЫуУк Казакстаннык баска e^-лерiмен салыстырганда актакдак беттерi кeп, элi де зерттеудi кажет етедi. Олардык катарында коргандар мен коныстардык жалпы санын, тарихи-топо-графиялык курылымын, eзара байланысын аныктау кYнi бYгiнге дейiн толык шешiмiн тапкан жок.
Эдебиеттер Ti3iMi/ Список литературы
1. Археологическая карта Казахстана / Отв. ред. К.А Акишев. - Алма-Ата: АН КазССР, 1960. - 449 с.
2. Бесетаев Б.Б. Тарбагатайдыц ^чгейндеп кене ескерткiштер // Алаш. - 2007. - №6 (15). - С. 111-115.
3. Омаров F.K;., Бесетаев Б.Б., Сагындыкова С.Т. Yржар ауданында 2016 жылы жYргiзiлген археологиялык ^азба жумыстарыныц алдын-ала ^орытындысы // Казахстан Республикасы тэуелаздИнщ 25 жылдыгына арналган «Халыщ - тарих тол^ынында» мемлекеттiк багдарламасы аясындагы «Археологиядагы зерттеудщ жаца эдiстерi» атты халы^аралыщ гылыми -тэжiрибелiк конференция материалдары. 30 ^араша 2016 ж. / Жауапты ред. F.T. Бексеитов. - Алматы: Каза^ университетi, 2016. - С.189-198.
4. Омаров Г.К. Жуматаев Р.С., Сапатаев С.А ШКО Yржар ауданында 2015 жылы жYргiзiлген археологиялык ^азба жумыстары // «Kазiрri жогаргы бiлiм жYЙесiндегi археология, этнология жэне музейтану» атты «VIII Оразбаев орлары» халы^аралыщ гылыми -эдiстемелiк конференция материалдары / Жауапты ред. АБ. Калыш. - Алматы: Каза^ университетi, 2016. - С. 162-166.
5. Черников С.С. Восточноказахстанская экспедиция // Краткие сообщения института истории материальной культуры. - 1951. - №37. - С.144-150.
Reference
Arheologicheskaya karta Kazahstana1960 - Arheologicheskaya karta Kazahstana 1960, Otv. red. K.A Akishev, AN KazSSR, Alma-Ata, 449 s. (Archaeological map of Kazakhstan 1960, Ed. K.A Akishev, Academy of Sciences of the Kazakh SSR, Alma-Ata, 449 p). (in Rus). Besetaev 2007 - Besetaev, BB 2007, Tarbagatajdyn kungejindegi kone eskertkishter, Alash, №6(15), S.111-115. (Besetaev, BB 2007, The ancient monuments of Tarbagatai, Alash, №6(15), P.111-115). (in Rus).
CHernikov 1951 - Chernikov, SS 1951, Vostochnokazahstanskaya ehkspediciya, Kratkie soobshcheniya instituta istorii material'noj kul'tury, №37, Moskva-Leningrad: AN SSSR, S.144-150. (Chernikov, SS 1951, East-Kazakhstan expedition, Reports Institute of History of Material Culture, №37, Moscow-Leningrad: AN USSR, P.144-150.). (in Rus). Omarov, Zhumataev, Sapataev 2016 - Omarov, GK, Zhumataev, RS, Sapataev, SA 2016, SHKO Urzhar audanynda 2015 zhyly zhurgizilgen arheologiyalyk kazba zhumystary, «Kazirgi zhogargy bilim zhujesindegi arheologiya, ehtnologiya zhane muzejtanu» atty «VIII Orazbaev okulary» halykaralyk gylymi-adistemelik konferenciya materialdary, Zhauapty red. A.B. Kalysh, Kazak universiteti, Almaty, S.162-166. (Omarov, GK, Zhumataev, RS, Sapataev, SA 2016, Archaeological excavations conducted in Urdzhar district of East Kazakhstan region in 2015, materials of the international scientific-methodical conference «VIII Orazbayevs readings», «Archeology, ethnology and modernization in the system of modern higher education», Responsible ed. AB Kush, Kazakh University, Almaty, P.162-166). (in Rus). Omarov, Besetaev, Sagyndykova 2016 - Omarov, GK, Besetaev, BB, Sagyndykova, ST 2016, Urzhar audanynda 2016 zhyly zhurgizilgen arheologiyalyk kazba zhumystarynyn aldyn-ala korytyndysy, Kazakstan Respublikasy tauelsizdiginin 25 zhyldygyna arnalgan «Halyk - tarih tolkynynda»
memlekettik bagdailamasy ayasyndagy «Arheologiyadagy zertteudin zhana adisteri» atty halykaralykgylymi-tazhiribelik konferenciya materialdary. 30 karasha 2016 zh,Zhauapty red. G.T. Bekseitov, Kazak universiteti, Almaty, S.189-198. (Omarov, GK, Besetaev, BB, Sagyndykova, ST 2016, Preliminary conclusions of archeological excavations conducted in Urdzharsky area in 2016, materials of the International scientific-practical conference «Research and Methods in Archeology» within the framework of the State Program «People's History» in honor of the 25th anniversary of the Republic of Kazakhstan's irregularity. 30 November 2016, Responsible Ed. Bekseitov, Kazakh University, Almaty, P.189-198). (in Rus).
