CC BY
30
Image of an animal in outlook of nomads: results of the expedition in the territory of Abay Region of East Kazakhstan oblast1
Umitkaliyev Ulan Umitkaliuly
Candidate of History, Associate professor, Head of the Department of Archeology and Ethnology of Euroasian National University.
Abstract. The results of the research of the Department of Archeology and Ethnology of L.N. Gumilev Euroasian National University which is carried out on the basis of the archaeological research executed in a complex monument "Kyryk ungir" in the settlement of Toktamys of Abay Region in East Kazakhstan oblast are shown in this article. The main objective of an expedition consisted in conducting archaeological investigation of the east part of the lowland of Sary-arka and also in the analysis of the results of archeological excavations on monuments of Bronze and the early Iron Age, the description of the objects, mapping, studying of features of petroglyphs in the region. Besides, the evidential conclusions on the historical heritage of this region, in which there are the great cultures of Mountain Altay and Sary-arka, are drawn in the article.
We will notice that the research wasn't limited by archeological excavations. Works on studying of petroglyphs in the region, to collecting fresh data on local traditions and toponymic data wereconducted in parallel. At the same time one more aspect of the research consisted in focusing on studying of fundamentals of the national economy and differentiation outlook of the population. As a result of an expedition the list of ancient monuments of the Iron Age from the early Iron Age on the region has been made. 5 objects of the early Iron Age have been investigated. The monument of the early Iron Age and also bronze mirrors, stone beads and clay vessels have been found, the comparison of finds with results of studying of adjacent regions is carried out.
Key words: Kyryk ungir; Shilikty; Taldy I; Taldy II; Karakemer; environment; rock paintings; image of cat family; hunting.
Кешпелтер дуниетанымындагы ан бейнеск
Шыгыс Казахстан облысы, Абай ауданы территориясына
жасалган экспедициянын корытындылары2
Ум^калиев ¥лан Ум^калиулы
тарих гылымдарынын кандидаты, доцент, Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия ¥лттьщ Университет археология жэне этнология кафедрасынын мецгерушюк
Абстракт. Аталмыш ма^алада Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия улттыщ университетшщ археология жэне этнология кафедрасынын галымдары зерттеуiмен Шыгыс Казахстан облысы, Абай ауданындагы То^тамыс елдi мекешне трасты Кыры^нпр кешендi ескертюшшде жYрri-зтген археологиялыщ зерттеу жумыстарынын корытындылары непзшде гылыми сараптамалар жасалады.
Экспедицияныц непзп манаты болып, ^аза^тын уса^ шо^ылыгы болып келетЫ шыгыс Сарыар^а е^рЫе археологиялыщ барлау жумыстарын жYргiзу, ^ола жэне ерте темiр дэуiрлерiне жататын ескертгаштерге археологиялыщ ^азба жумыстарын жYргiзу, нысандардын сипаттамасын жасау, картага тYсiру, е^рдеп петроглифтердщ ерекшелiктерiн зерделеу едг Сонымен ^атар гылымда Таулы Алтайдын жэне кен жазиралы Сарыар^анын Yлкен мэдениеттерiн уштастыратын бул елкедегi тарихи муралар ар^ылы салма^ты тужырымдар жасау.
Зерттеу жумыстары тек археологиялыщ ^азба жумыстарымен шектелмей, е^рдеп петро-глифтердi зерттеумен, жергiлiктi жердщ жер-су аттары мен халы^тын эдет гурып салт-санасына ^атысты тын деректер жинау болды. Сонымен бiрге зерттеудiн келесi бiр багыты халы^тын негiзгi шараушылыгына терен мэн берiп соган ^атысты дYниетанымдьщ тYсiнiктердi саралау болды.
Экспедициянын нэтижесшде Yш жылдын келемiнде енiрден ерте темiр дэуiрiне жататын 70-ке тарта ерте темiр дэуiрiнiн ескерткiштерi тiзiмге алынып тел^ужаты жасалынды.Сонын шЫде ерте темiр дэуiрiнiн 5 нысаны зерттелiп, гылыми ^орытынды жасалды. Зерттеу барысында табылган ерте темiр дэуiрiне жататын ан бейнесi мен бiрге ^ола айна мен тас монша^тар жэне ^ышы ыдыстар кершiлес айма^тардын табылымдарымен салыстырылып ^арастырылды.
1 The study was carried out within the framework of the project «Development of research work on archeology in the East Kazakhstan region»
2 Зерттеу жумысы «Шыгыс Казахстан облысында археология саласында гылыми-зерттеу жумыстарын дамыту» жобасыныц аясында орындалган
Туйш сездер: Кыры^Чф; Ш^кп; Талды I; Талды II; Каракемер,табиги орта; жартас суреттер^ мысык тукымдастар бейнеа; ацшылык.
Образ зверя в мировоззрении кочевников: результаты экспедиции на территории Абайского района Восточно-Казахстанской области3
Умиткалиев Улан Умиткалиулы
кандидат исторических наук, доцент, заведующий кафедрой археологии и этнологии Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева.
Аннотация. В этой статье показаны результаты исследования ученых кафедры археологии и этнологии Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева, осуществленного на базе археологических изысканий, выполненных в комплексном памятнике «Кырык унгир» в поселке Токтамыс Абайского района Восточно-Казахстанской области. Основная цель экспедиции состояла в проведении археологической разведки восточной части низменности Сары-арки, а также в анализе результатов археологических раскопок на памятниках бронзы и раннего железного века, описании объектов, картировании, изучении особенностей петроглифов в регионе. Кроме того, сделаны доказательные выводы по историческому наследию этого региона, в котором сочетаются великие культуры Горного Алтая и Сарыарки.
Заметим, что исследование не ограничивалось археологическими раскопками. Параллельно велись работы по изучению петроглифов в регионе, сбору свежих данных о местных традициях и топонимических данных. В то же время еще один аспект исследования состоял в том, чтобы сосредоточиться на изучении основ народного хозяйства и дифференциации мировоззрение населения. В результате экспедиции был составлен список древних памятников железного века от раннего железного века по региону. Были исследованы 5 объектов раннего железного века. Был обнаружен памятник раннего железного века, а также бронзовые зеркала, каменные бусины и глиняные сосуды, Проведено сравнение находок с результатами изучения сопредельных регионов.
Ключевые слова: Кырык Унгир; Шиликты; Талды I; Талды II; Каракемер; природная среда; наскальные рисунки; изображение кошачьих; охота.
ЭОЖ/ УДК 902.01/903.3
Кешпелтер дуниетанымындагы ан бейнеск Шыгыс Казахстан облысы, Абай ауданы территориясына жасалган экспедициянын корытындылары
Yмiтк;алиев ¥.
Юрюпе. Ерте тем1р дэу1р1ндеп ац бейнес оныц пайда болуы мен калыпта-суына катысты гылыми зерттеулер кец келемде карастырылып, кептеген галымдардыц кайраткелИмен жарияланды. НепзЫен зерттеу аукымы ерте тем1р дэу1р1не катысты болгандыктан барлык зерттеуш1лер тарапынан жасалган пшрлер б1р-б1р1н толыктыра отырып жасалган.
В1здщ карастыратын мэселем1з кешенд1 зерттеулер болгандыктан кола дэу1р1нен ерте тем1р дэу1р1не етуге себеп болган жагдайлардан бастап «ацдык стильдщ» калыптасуына катысты нег1зг1 себептерге ез п1к1рлер1м1зд1 б1лд1ру.
Соцгы кола дэу1р1ндег1 Казакстандык тайпалардыц мол металл корларына иел1к ету1, соныц нэтижес1нде металл саудасыныц еркендеу1 Оцтуст1к С1б1р жэне Азия жерлер1мен байланысты кушейт1п, шаруашылык экономикалык жа-гынан дамуына каркын бердк Дамыган тайпалар арасындагы мал уш1н, жер
3 Исследование выполнено в рамках проекта «Развитие научно-исследовательской работы по археологии в Восточно-Казахстанской области»
уш1н болган согыстар ерте тем1р дэу1р1нде кешпел1 жауынгерл1к ем1р турмы-сына бей1мделген куатты тайпа б1рлест1ктер одагына алып келд1.
Казакстан жерЫдеп дурбелецге толы б.д.д. I мыцжылдыктыц басы эртурл1 тайпалардыц б!р!гу1, араласуы нэтижес1нде тайпалык одак курылымыныц нег1з1 каланды (Умиткалиев 2014, С.10).
Кола дэу1р1нщ нег1зг1 шаруашылыгы шагын ег1нш1л1к пен б1рге отырык-шылыкка нег1зделген Iр1 кара малдары мен усак малдардыц колга уйрет1лу1 соган лайыкты енердщ де дамуы мен калыптасуынан турды. Кола дэу1р1 енер1-нен хабар берет1н кыш ыдыс сыртындагы ернектер мен тас жэш1ктерден табылатын кола жэне алтын эшекейлердеп геометриялык ернектер сол кезец шаруашылыгымен тыгыз байланыстылыгын ацгарткандай. Кола дэу1р1ндеп зергерл1к енердщ дамуында ец алгашкы кадамдар тау, езен, кецютк, улу кабыктары бейнес1мен басталып когамныц келес1 сатысына етерде ягни кеш-пел1 когамга дайын куйде келд1 десе болады.
Когамныц кешпел1лену1мен б1рге алыс жакын елкелерге кеше отырып дала-лы жазыктар мен таулы кыраттардыц игер1лу1 жылкы малыныц кецЫен колга уйрет1л1п м1н1ске колданылуы, ацшылык кэаптщ дамыган сатысына экелд1. Ацшылыктыц дамуы аркылы сак когамындагы тургындардыц эртурл1 ац кус касиеттер1н жакын танып б1лу1не жагдай туды. Сол аркылы белгл б1р тотемд1к белгтердщ туындауы, оларды эспеттеу мен марапаттау калыптасты деуге болады. Олай деуге себеп кене сак когамындагы ацдык стильдщ калыптасу-ында белг1л1 б1р тайпалык одактыц ез1нд1к тотем1не айналган ац немесе кус бейнелер1нщ пайда болуы. Сол тотемд1к ац бейнес аркылы тайпа мушелер1нщ ез1нд1к еамдерЫщ ез1 соган катысты болуы гажап емес. Мэселен, таутеке образы тотемге айналган тайпалык б1рлест1кте кесемнщ аты таутекенщ муй1з1, немесе басы деп аталса калган мушелер1 тайпа курамына таратылып бер1лу1 мумк1н.
Сак заманыныц бас кез1не тэн «кесемдк» идеясы, ягни, т1р1 басшыларды дэр1птеу рэс1м1 олардыц «жанын женелту» уш1н кек пен жерд1 дэнекерлеуш1 ерекше курылымдар тургызу кажетт1г1 туындады. Осы ескертюштердщ шыгу тег1 жайлы жэне олардыц шыгыс идеясын ацгартатын жер асты дэл1з1 (дромос) немесе «муртты» обалардыц кола дэу1р1 курылымдарымен байланыстылыгын атап етуге болады. Жекелеп алганда Орталык Казакстанныц кей1нг1 кола дэу1-р1нщ бегазы-дэнд1бай мэдениет1нщ шыгыска багытталган узын дэл1зд1 элита-лык ескертк1штер1мен (мавзолейлер1мен) байланыстылыгы туралы п1к1р айтыл-ган (Вейсенов 1997, С.10).
Сак когамындагы шаруашылык, мэдени, дуниетанымдык жэне элеуметт кер1н1стерден хабар берет1н I р1 аксуйек обалары буг1нг1 кун1 терец талдау мен зерттеуд1 кажет етед1. 9с1ресе IрI обалардыц орналасу жагдайы, курылыс материалдары, кене курылыстыц салыну жолдары, келем1 мен архитектура-сына байланысты шеш1мдер болып отыр.
Макала авторыныц ат салысуымен 2003 жылдан бастап 9.Т. Телеубаев-тыц жетекш1л1г1мен Шыгыс Казакстан ец1р1нде он жылдан астам зерттеу жумыс-тары жург1з1лд1. Осы зерттеулер барысында эс1ресе сак дэу1р1нщ I р1 обалары-ныц элеуметт1к дэрежеан аныктауга катысты тужырымдарды Ш1л1кт1 кешенд1 ескертк1штер1 керсетт1. Соныц 1ш1нде атап керсетет1н б1р жай, Вэйге-тебе оба-сындагы казба барысында топырак жабындысы астындагы тас курылыстан то-лык таутеке суйепнщ табылуын айта кету керек (Телеубаев 2013, В.121).
Сонымен б1рге осы обадан табылган археологиялык артефакт1лер 1ш1нде ец кеп кездескен ац бейнес1ндег1 таутеке образы осы жерленуш1 кесемнщ жалпы тайпалык одактыц тотем1 таутеке болды ма? - деген ойларга жетелейд1.
1 сурет. Муртты оба. СолтYCтiк шыгыстан карагандагы казбадан кейiнгi жалпы KepiHici
2 сурет. Муртты оба. Жылкы CYйектеpi. Батыстан карагандагы KepiHic
4 сурет. № 25 корган. О^стк батыстан карагандагы казба барысынан KepiHici
Сак обаларындагы алтын эшекей буйымдардыц аса курдел1 ац стилындеп зергерл1к енер1 мен сынамаларына карап отырып б1рнеше кунде гана дайын-далмаганын керем1з. Ол уш1н арнайы зергерлерге ездерЫщ тайпалык ерекше-л1г1н керсетет1н ацдык стильде эшекейлер жасауга тапсырыс бер1п дайын-даткызган деп топшылауга да болады. Кейде казак халкында кездесет1н жасы жеткен улкен апа, эжелердщ ездер1не акыретт1к маталарын дайындап коюына карап, сак кесемдер1 де алтынмен апталган салттык ки1мдер1н алдын-ала арнайы жасатып сандыкка салып койган ба деп те жорамалдауга болады.
Вул тужырымдарга карап, сак когамында тек тайпа кесемдер1не гана акы-ретт1к ки1мдер эз1рлен1п, сонымен жерленд1 деген ушкары п1к1р тудырудан аулакпыз. ©йткеш Еуразияныц кец жазиралы елкелер1нде мекендеген кешпел1 тайпалардыц ез1нд1к дуниетанымы калыптасып улгеру1мен б1рге, мол металл корларына иел1к ету1нщ ез1 карапайым тайпа мушелер1нщ де алтынмен апта-лып ки1нд1р1л1п, мэцгтк мекен1не аттанганын керем1з. Сонымен б1рге тайпа мушелер1нщ ак1ретт1к ки1м1н эз1рлетуде жогарыда айтып кеткен зацдылыкты сактай отырып, ез тотемдер1не айналган ац бейнелер1 басымдыкка ие болган.
2014 жылдан бастап Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия улттык университе-т1нщ ректоры Сыдыков Ерлан Ватташулыныц бастамасымен б1рнеше жыл-дыц келем1нде «Казакстан археологиялык экспедициясы» курылып, соныц непз1нде тарих факультет1нщ археологтары Акмола облысыныц территориясында Атба-сар ец1р1нде, Кекшетау ец1р1нде, Шагалалы езежнщ ацгарында табысты зерт-теулер жург1зген болатын. Осы экспедиция непз1нде 2016 жылы Шыгыс Казак-стан облысыныц Абай ауданында, Токтамыс елд1мекен1не карасты Кыры-куцпр корымында археологиялык зерттеулер жург1зген болатын.
Корымда жузден аса кола жэне ерте тем1р дэу1рлер1нщ ескертк1штер1 орна-ласкан. Солардыц 1ш1нде б1здщ зерттеулер1м1збен уш ерте тем1р дэу1р1нщ ескертк1ш1не казба жумысы жург1з1лд1. Оныц б1реу1 «муртты оба», калган екеу1 к1ш1 келемдеп тас уй1нд1л1 б1р т1збекте орналаскан обалар. Жалпы корымныц солтуст1к шыгыс шет1не карай орналаскан, Шаган езежнщ уш1нш1 террасасында Шаган езен1нен 230 метр жерде жалгыз «муртты оба» орналаскан. Кешенд1 курылыс нег1зг1 обадан келем1 ШВ - 12м, ОС - 11м, биктИ 0,5 м. Оба уй1нд1с1 эр турл1 келемдеп тас аралас топыракпен уй1лген. Непзп обадан уш метрден кей1н ею тас т1збект1 муртшалар т1збег1 шыгыска карай салынган. Солтуст1к тас т1збектщ узындыгы 47,5 метр, ен1 орта есеппен 3 метр. Оцтуст1к тас т1збектщ узындыгы 41,7метр, ен1 орта есеппен 2,5 метр.
Ею жак тас т1збектщ де би1кт1г1 онша би1к емес 10-15 см.
Непзп обага жург1з1лген казба жумыстары нэтижеанде тас уй1нд1 куры-лысынан айрыкша курылыс немесе жерлеу каб1р1 аныкталмады. Тек обаныц оцтустк батыс белИнен толык сакталган жылкыныц алдыцгы ею аяк ж1л1ктер1 табылса, солтуст1к шыгыс бел1ктен шашылган жылкы суйектер1нщ жекелеген белшектер1 (кабырга, омыртка, ж1л1к жэне бас суйектщ жекелеген белшектер1) табылды. Сонымен б1рге, осы солтуст1к шыгыс бел1ктен б1рнеше жерден ертенген от орындары мен кул калдыктары табылды. Ею муртшаны тазалау кез1нде де тас т1збектщ эр жер1нен от орындары мен кул калдыктары табылган болатын. Жылкы суйектер1н 2015 жылы А.З.Вейсеновтыц зерттеу корытын-дылары непз1нде арнайы зертханага сынама алуга беру барысында б.д.д 5 гасырмен мерз1мделет1н1н дэлелдеп бер1п отыр.
В|здщ зерттеулер1м1з бойынша Кырыкуцпр корымында жург1з1лген келеа б1р ерте тем1р дэу1р1не жаткызылатын ескертк1ш №37 оба. Корымда орналаскан муртты обадан оцтустк-шыгыска карай 68 метр жерде орналаскан. Оба дец-гелек формада эртурл1 келемдег1 аралас езеннщ малта тастарымен,таудыц
жакпар тастарымен Yйiлген. Обанын диаметрi 6 метр, бшкпп 0,2 метр. Обанын орталык бeлiгiнен тас YЙiндiсiн алганнан кейiн он^стк-шыгыс, солтYCтiк-батыс багытына багытталган кабiр аныкталды. К^рдщ узын бойы 2 метр, енi 1,35 см, терендИ 1,75 см. К^р Ын тазалау кезiнде 60 см теренфктен бастап эр тYрлi кeлемдегi тас шыга бастады. К^р iшi терендИ 1,60 см-ге жеткенде келде-не^нен жаткызылган плита тастар кездестi. Тастардын кeлемi 60х30х10 см-ден 110х40х20 см-ге дейiн болады. Тас плиталар сынган кYЙiнде шашылып кездестi. Тастардан тазаланган кабiр iшiнен 1,70 см теренфктен анатомиялык кYЙiн сактаган адам CYЙегi табылды. Адамнын басы солтутк-батыска караты-лып шалкасынан жерленген. Адамнын бас жагынан солтYCтiк-батыс бетiнен 1,75 см теренфктен бYтiн кызыл тYCтi кiшкене кыш ыдыс табылды. ^ыш ыдыс сыртында ешкандай ернек салынбаган биiктiгi 11 см, ернеуЫщ диаметрi 7,5 см (Pedracki Michal, Айтбаев 2016, С.220-225).
^ырыкунпр корымында зерттелген келес бiр ерте темiр дэуiрiнiн ескерткiшi №38 обасы.
Ескерткiш №37 обанын солтYCтiк - шыгысында жапсарласа орналаскан. Оба тас аралас топыракпен сэл сопактау болып Yйiлген. Диаметрi шыгыс-батыс багытында 5 метр, онтYCтiк-солтYCтiк багытында 4 метр. Тас Yйiндiсiн тазалау барысында тiгiнен сэл шке карай жантайта салынган тас коршау аныкталды. Тас коршаудын кeлемi солтYCтiк - он^стк багытында 3,7 м, батыс - шыгыс багытында 4,9 м.
Тас коршаудын ортасынан солтYCтiк-батыс, онтYCтiк-шыfыс багытында кабiр шункыры аныкталды. К^рдщ узындыгы 2 метр 20 см, ен 1 метр 90 см. К^р терендИ 1 метр 95 см.
К^р ш эртYрлi кeлемдегi таспен толтырылган. К^р Ынщ терендИ 1,80 см-ге жеткенде галденец жабылган жалпак тастар кездесе бастады. Бiрак барлык тастар сындырылып тасталганы байкалады. Осы жалпак тастар астынан 1,90 см теренфктен анатомиялык кYЙiн сактаган адам CYЙегi табылды. Адам CYЙепнщ бас жагынан накты айтканда мойын тусынан эр жерде шашылган жасыл тYCтi жэне ак тYCтi моншактар табылды. Жерленушшщ сол жак кулагынын тусынан жалгыз алтын сырга жэне кеуде тусынан CYЙек астынан ан бейнесiндегi алтын капсырма табылды. Сонымен бiрге адамнын сол колы-нын басынан жасыл тYCке енген дeнгелек кола айна табылды. ^ола айнанын ешкандай eрнегi жок, тек артында кiшкене устайтын тмеп коса куйылып жасалган. К^р Ынде адам CYЙегiмен бiрге баска ешкандай заттар табылган жок. Соган караганда жэне кабiр курылысындагы тастардын шашы-лып кезде-суiне карап оба катты тоналган. Алайда Yш жылда зерттелген ерте темiр дэун рiне жататын Yш обанын табылымдарымен накты мерзiмдемелiк уакытын анык-тауга мYмкiндiктер бар деп айта аламыз.
^азба барысында табылган ^ырыкунпр корымындагы археологиялык жэдн герлердщ iшiндегi ен бiздiн макаламызга аркау болгалы отырган №38 обадан табылган ан стильiндегi мысык тукымдас аннын бейнесiндегi алтын капсырма. ^азбадан табылган ан бейнесiндегi капсырма жалгыз болганмен осы бейненi кайталайтын образдар Орталык ^азакстанда А.З. Бейсенов казбаларында Тал-ды-2, Ашутасты, Акбейiт ескертюштерЫде кездесетiндiгi айтылады (Бейсенов, Джумабекова, Базарбаева 2015, Б.83).
Сонымен бiрге осындай мысык тукымдас жырткыштын Еуразия даласында кен тарагандыгын жэне онын Аржан-2 ескерткiшiнде, ТYгiскен ескерткiштерiнде, Обские Плесы-2, Кошпей -1 де кездесуi айтылады (Богданов 2006, С.27).
Талды-2 ескерткЫнде кездесетiн мысык тукымдас жырткыштын уксас Yлгiсi ТYгiскен корымындагы М.И. Артомонов зерттеулерЫдеп жырткышпен уксас
' Y
i
5 сурет. № 25 корган. ^азбадан кешнп жалпы кepiнici
7 сурет. № 38 корган. Шым кабаты алынганнан кейiнгi шыгыстан карагандагы Kepirnci
6 сурет. № 25 корган.^аб1ршучкырыньщ жалпы KepiHici
8 сурет. № 38 корган. ^орган Ындеп коршау. Батыстан карагандагы KepiHic
9 сурет. №25 жэне №38 коргандардан табылган эшекей буйымдар
11 сурет. №38 корган. Алтын сырга жэне ач cтилiнде жасалган капсырма
10 сурет. №38 корган. СYйектен жэне кeгiлдip тастан жасалган моншак фpагменттеpi
12 сурет. №38 корган. ^оладан жасалган айна
екендИ айтылады. Алайда М.И. Артомонов бул жырткышты жур^ бара жаткан немесе жаткан арыстан бейнесiне жаткызады (Артомонов 1973, С.21-22).
Ал Талды-2 ескерткiшiнде кездесетiн жырткыштар арыстан бейнеанде емес екенi анык, eйткенi арыстан кейпЫдеп образ сак eнерiнде осы уакытка дейiн еш жерде кездеспеген болатын. Сонымен бiрге ан бейнелерЫщ калып-тасуы мен онын бейнеленуi жергiлiктi фауна мен флорага непзделгендктен Орталык Казакстан территориясында арыстаннын мекендеуЫе табиш жагдай-дын келмеуiн де ескеру керек. Оган кeптеген мысалдар мен дэйектердi келтiруге болады. (Кыстын катты болуы, жергiлiктi жерде оган кажеттi аулайтын аннын болмауы т.б себептер).
Ал бiздiц зерттеулерiмiздегi табылган мысык тукымдас жануардын бей-неане карап, онын куйрыгынын узындыгына карап барыс деуге эбден болады. Ал онын жасалу технологиясы мен композициясы жэне сюжеттiк ерекшелiгi кeне шебердщ дизайнерлiк кабiлетi eте жогары денгейде болгандыгын ангару киын емес. ©йткеш жогарыда келтiрген зерттеушiлер пiкiрi бойынша осы капсырмаларды жасаушылар ол аннан хабары болмай, штамптап кeшiре берген деген пшр айтылган болатын. Алайда бул мысык тукымдас жануардын бейнеа жука алтын канылтырга салынгандыктан онын булшык еттерi мен негiзгi сертмдткт кeрсететiн дене мYшелерi айкын бертген. Сол себептi де капсырмада элдекайда iрi жануардын бейнесiне уксап гарЫедк Онын негiзгi контурлары бойынша бажайлап карар болсак, кар барысы екендИн анык ангарамыз. Ал жергiлiктi фаунада мекендеген анды бейнелеуде жогарыда айтып кеткендей, тайпалык бiрлестiктiн негiзгi тотемi болуынын eзi ол бейне жeнiнде кeне туртындардын танымы ушкары болды деп айта алмаймыз.
Мысык бейнеандеп жырткыштын барыс деуге негiз болатын тагы бiр себеп онын аулайтын жемi таутеке мен аркардын осы жергткт фаунада мекендеуi негiз бола алады.
Ендi осы мысык тукымдас жануардын мерзiмдiк даму ерекшелiгiне карай Еуразия даласында кездесетiн Yлгiлерiне карай Чугунов К.В жаксы сипаттап кеткен. Онын пшрЫше, Аржан-2, Шiлiктi, Талды-2 жэне тагы баска ескерт-юштерде кездесетiн барлык андар бейнесiнiн гаркемдк ерекшелiгiне карай онын синкретикалык образга ауысуы сиякты мэселелердi козгай келе осы куйрыгын шиырган мысык тукымдас ан бейнеа б.д.д 6 гасырдын соны мен 5 гасырларга сэйкес келетУ айтылады (Чугунов 2015, С.402).
Ягни, eткен 2014 жылгы казба маусымында табылган муртты оба табы-лымындагы жылкы CYЙектерiне жасалган сынама эдiсiнiн корытындысы бойынша жэне мысык тукымдас жануардын б.д.д 5-4 гасырларда кен тараганына карай, кола айнанын аналогиясына карай отырып Кыры^нпр ескерткiшiнде зерттелген ерте темiр дэуiрiнiц Yш ескерткiшiнiн де б.д.д 5 гасырмен мерзiмде-летiн ескерткiш деуге толык негiз болып отыр.
Корыта келгенде, казiргi тандагы Казакстан археологиясынын негiзгi мн деттерiнiн бiрi гылыми тужырым жасау Yшiн кешендi тYPде жасалган зерттеу-лер нэтижесiнде корытындыга келу. Сонын катарында этно-археологиялык сабактастык тургысында зерттеулердiн манызы зор екендИн айта кету керек. Осы макалага аркау болып отырган ан бейнеане катысты тужырымдарды жасауда кeптеген зерттеуштер ан бейнесiнiн кайнары Yндi-иран тамырынан бастау алады деген керегар пшрлер калыптаскан. Бул жерде басты орында жергiлiктi табиш орта, соган байланысты калыптасатын андык бейнелердiн берiлуi, олардын ешкайдан алынбай eздерi кeрген бейнелердi бейнелейтiнiн
ерекше ескерген жен. Ал ац бейнеанщ непзп Yлкен дYниетанымдык бикке кeтерiлу кезец - ерте темiр дэуiрлерiнщ басы мен орта ширепне туспа-тус келедi. Ал ацдык бейнелердщ жогалып орнына полихромды стильдщ басуына себеп болган нэрсе когамда мал шаруашылыгыныц бiрiншi орынга шыгуымен бiрге оныц негiзгi тотемдiк белгiге айналдырумен тYсiндiруге болады. Ал оны терецдете сипаттау келесi зертттелердщ багыты болмак.
Эдебиеттер Ti3iMi/ Список литературы
1. Умиткалиев У.У. Архитетура и семантика курганов раннего железного века. // Методология, методика и практика инноваций. Интеграция российского и зарубежного опыта в экономике, проектном менеджменте образовании, юриспруденции, языкознании, культурологии и др 29-30 декабря 2014 года. г. Санкт-Петербург. - СПб: Изд-во «КултьИнформПресс», 2014. - С.135-139.
2. Бейсенов А.З. Погребальные памятники и культово-ритуальные сооружения древних номадов Центрального Казахстана (7-1 вв. до н.э.): автореф. Дис. . канд. Ист. Наук. - Алматы, 1997
3. Толеубаев 6. Золотые курганы Шиликты.// Казахстан археологиясыныц кола жэне ерте тем1р дэу1р1 мэселелерк - Алматы: Service Press, 2013. - 121 б.
4. Pedracki Michal, Айтбаев А.Б. 2015 г. Восточно-Казахстанская область. Археологические раскопки в могильнике Кырыкунгир. // Алтай - турю элемУц алтын бесИ - ©скемен, 2016 - 294 б.
5. Бейсенов А.З, Джумабекова Г.С, Базарбаева Г.А. Искусство саков Сарыарки. - Алматы: Институт археологии им. А.Х. Маргулана; «Бегазы-Тасмола» , 2015. - 168 с. И цв.ил.
6. Богданов Е.С. Образ хищника в пластическом искусстве кочевых народов Центральной Азии (скифо-сибирская художественная традиция). - Новосибирск: ИАЭТ СО РАН, 2006.
7. Артомонов М.И. Сокровище саков. - М.: «Искусство», 1973.
8. Чугунов К.В. Искусство раннесакского времени тывы и Казахстана:опыт сравнительного анализа и хронология.// Сакская культура Сарыарки в контексте изучения этносоциокультурных процессов Степной Евразии. - Алматы: НИЦИА «Бегазы-Тасмола», 2015. - 446 с.
Reference
Аrtomonov 1973 - Аrtomonov, MI 1973, Sokrovishhe sakov, «Iskusstvo», Moscow. (Аrtomonov, MI
1973, Treasure of Saka, «Iskusstvo», Moscow). (in Rus). Bejsenov 1997 - Bejsenov, АZ 1997, Pogrebal'nye pamyatniki i kul'tovo-ritual'nye sooruzheniya drevnikh nomadov TSentral'nogo Kazakhstana (7-1 vv. do n.eh.): avtoref. Dis. . kand. Ist. Nauk, А1та1у. (Bejsenov, АZ 1997, Burial monuments and cult-ritual constructions of ancient nomads of the Central Kazakhstan (7-1 centuries BC): author. Dis. . kand. East. Sciences', а1т^у). (in Rus). Bejsenov, Dzhumabekova, Bazarbaeva 2015 - Bejsenov, Аг, Dzhumabekova, GS, Bazarbaeva, GА 2015, The Art of Saks Saryarka, Institut arkheologii im. А.КН. Margulana; «Begazy-Tasmola», ^maty, 168 p. (Bejsenov, Аг, Dzhumabekova, GS, Bazarbaeva, GА 2015, The Art of Saks Saryarka, Institut arkheologii im. А.КН. Margulana; «Begazy-Tasmola», А1т^у, 168 p). (in Rus). Bogdanov 1973 - Bogdanov, ES 1973, Obraz khishhnika v plasticheskom iskusstve kochevykh narodov TSentral'noj Azii (skifo-sibirskaya khudozhestvennaya traditsiya), 1АЕНТ SO RАN, Novosibirsk. (Bogdanov, ES 1973, Image of predator in the plastic art of the nomadic peoples of Central Asia (Scythian-Siberian artistic tradition), 1АЕНТ SO RАN, Novosibirsk). (in Rus). CHugunov 2015 - Chugunov, KV 2015, Iskusstvo rannesakskogo vremeni tyvy i Kazakhstana:opyt sravnitel'nogo analiza i khronologiya, Sakskaya kul'tura Saryarki v kontekste izucheniya ehtnosotsiokul'turnykh protsessov Stepnoj Evrazii, NITS^ «Begazy-Tasmola», А1|т^у, 446 s. (Chugunov, KV 2015, art of the early Saka period of Tuva and Kazakhstan:experience of comparative analysis and chronology, Saka culture of Saryarka in the context of studying ethno-social processes of Eurasian Steppe, NITS^ «Begazy-Tasmola», а1т^у, 446 p). (in Rus). Pedracki Michal, Аjtbaev 2016 - Pedracki Michal, Аjtbaev, АB 2016, 2015 g. Vostochno-Kazakhstanskaya oblast'. А^Ь^^^Ь^^ raskopki v mogil'nike Kyrykungir, Altaj - tYrki aleminiH, altyn besigi, Oskemen, 294 b. (Pedracki Michal, Аjtbaev, АB 2016, East Kazakhstan region. Archaeological excavations in the burial ground Karakuri, Altai-the Golden cradle of the Turkic world, Oskemen, 294 p). (in Rus). Toleubaev 2013 - Toleubaev, AT 2013, Zolotye kurgany Shilikty, Kazakstan arkheologiyasynyn kola zhane erte temir dauiri maseleleri, Service Press, а!т^у, 2013, 121 b. (Toleubaev, AT 2013,
Golden mounds of Shilikta, Kazakhstan archeologiacal Ola and Early Iron age, Service Press, Almaty, 2013, 121 p). (in Rus).
Umitkaliev 2014 - Umitkaliev, UU 2014, Arkhitetura i semantika kurganov rannego zheleznogo veka, Metodologiya, metodika i praktika innovatsij. Integratsiya rossijskogo i zarubezhnogo opyta v ehkonomike, proektnom menedzhmente obrazovanii, yurisprudentsii, yazykoznanii, kul'turologii i dr 29-30 dekabrya 2014 goda. g. Sankt-Peterburg, Izd-vo «Kult'InformPress», Saint-Petersburg, S.135-139. (Umitkaliev, UU 2014, Architeture and semantics of the barrows of the early iron age, Methodology, methodology and practice of innovation. Integration of the Russian and foreign experience in Economics, project management, education, jurisprudence, linguistics, Culturology, etc 29-30 December 2014. Saint-Petersburg, Izd-vo «Kult'InformPress», Saint-Petersburg, P.135-139). (in Rus).
