CC BY
24НАУЧНЫЕ СТАТЬИ
Гидрометеорология и экология №2 2015
ЭеЖ 821.512.122 09.01
Геогр. гылымд. докторы К.Т. Сапаров *
А.Е. Егинбаева * Д.М. Кунбасова
ГЕОАЦПАРАТТЬЩ КАРТОГРАФИЯЛАУ ЭД1С1НЩ ТОПОНИМИЯЛЫЦ ЗЕРТТЕУЛЕРДЕГ1 РвЛ1
КАРТОГРАФИЯЛЬЩ ЭД1С, ТОПОНИМДЕР, ГЕОЖУЙЕ, АРЕАЛДАР, ЛАНДША ФТТАР, КОНЕ КАРТАЛАР, ГЕОАЩАРАТТЬЩ КАРТОГРАФИЯЛАУ, ТОПОНИМИКАЛЬЩ АТЛАС
Бул мацалада топонимиканьщ квкейтестг мэселелер7 царастырылады. Сонымен цатар геоацпараттыц картографиялыц эд1стерд1+ топонимикалыц зерттеулердег1 пайдалану мумктштктер1 жошнде свз болады.
Ландшафттыц-топонимикалыц карталарды ц^растыру кезшде геоацпараттыц картографиялыц эдiсi кещнен цолданылады. Нэтижесiнде эртYрлi масштабтагы топографиялыц, геологиялыц, гидрологиялыц, геоморфологиялыц, топырац, всiмдiктер, жануарлар дYниесшщ карталары, сызбалар, ОР8 аппаратыныныц квмегiмен жYргiзiлген далалыц бацылаулар нэтижелерi жэне тарихи-м^рагаттыц, квне картографиялыц деректер пайдаланылады. Географиялыц карталарда квптеген мэлiметтер бар, ягни вткен тарихтан мол ацпараттар алуга жэне топонимдердщ жазылуы, орналасцан жерш аныцтауга мYмкiндiк туындайды. Топонимиядагы ец кYPделi мэселелер: материалдар жинау, оларды вцдеу, этимологиясын нацты аныцтау болып табылады. Кез келген топонимикалыц зерттеулер жYргiзген кезде, географиялыц атауларды жинацтау, б^рыцгы атауларын цалпына келтiру мэселелерi туындайды. Картаныц топонимиялыц зерттеулерде мацызды рвл атцаратыны ерте заманда да белгш болган. Мэселен ежелгi цытайлар, римдiктер, гректер ц^рылыс жолдарын, епспк, арыцтар цазу т.б. ж^мыстарды журпзген кезде топонимиялыц здгстг (оныц iшiнде картографиялыц) пайдаланган. Орта гасырда вмiр CYрген г^лама галым Махмуг Кашгаридщ ц^растырган картасында (шецбер тэрiздес) квптеген квне топонимдер жвншде мол мэлiметтер берiлген. Н.И. Надеждин «Орыс элемшщ тарихи
* Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия ^лттыц университетi, Астана ц. 140
географиясыньщ тэжiрибесi» атты ецбепнде географиялыщ карталардьщ топонимиялыщ зерттеулерде мацызды рел ат^аратынын ондагы нысандарда кептеген аппарат жуйеа бар екендiгiн атап керсетедi. Ол жешнде оныц ^анатты сездерiнен бай^ауга болады. Эрбiр жер-су атаулары сол жердщ табиги ^¥жаты болып табылады. «Жер дегенiмiз -адамзат баласыныц тарихи-географиялыщ атауларда жазылган кiтабы» [9]. Топонимдердщ уакыттык; кене жэне ^азiргi ^аза^ тiлi жэне кещспк жергiлiктi диалектiлер мен говорлар айырмашылыщтарын бейнелеу ма^сатында диахрондыщ жэне синхрондыщ талдаулар жасаудыц мацызы зор. Б^л талдауларды кене географиялыщ карталар мен гылыми ецбектер негiзiнде жYргiзуге болады [5]. Мысалы: 1627 жылы жарыщ керген А. Макшеевтщ «Yлкен Сызба КiтабындаFы» [6] жэне швед Густав Ренаттыц «Жо^ария картасына» (1716...1733 жж.) [7] талдау жасап, б^л ецбектердеп географиялыщ атауларды ез заманындаFы топонимдермен сэйкестендiру баFытындаFы ецбектерш ерекше айтуFа болады. Мысалы, А. Макшеевтщ пшрше сэйкес, «Yлкен Сызба Кiтабында» бершген Аспага жэне Кууей езендершщ аттары кейiннен Б^лдырты жэне Канды^ты, ал Сауыщ езеншщ аты ТорFай, Сун гурлук (мYмкiн ^цпрлек) езенi Хобда (Кобда), Бозын-Гинчаль-Ильген (Безiнген салFан болуы мYмкiн) езеншщ аты Улка-як (Элкейек) болып езгерген [6].
Павлодар облысыныц кене топонимдерi С.У. Ремезовтыц (1697 ж.) картасында керiнiс тапты. Ертютщ сол жаFалауында С.У. Ремезовтыц картасында батыск;а к;арай «Шабак;та (Шабак;ты) арал», «Шепелеу жар», одан эрi «Яр (жар) Аллабердыев», «Старой Иртыш», б^л АлFа айылы т^сында; одан эрi Кызыл жар т.б. топонимдер. Керегежардан батыс^а ^арай «Белые воды» (А^су), «Острог Калмыцкой», одан эрi «Урочище Кабалгансун (мечать пустой), одан эрi «Урочище Долон (жет1) Карагай», одан эрi «Озеро Енкуль» т.б. Б^л т^ста С.У. Ремезовтыц Ертютщ оц жаFалауындаFы топонимдердiц кейбiреуiн сол жаFалауFа шыFарып жiбергенi керiнедi. Дегенмен б^л кене картада Орта Ертю ецiрiнiц негiзгi топонимикалыщ н^с^асы жа^сы сащаетан деп айта аламыз (сурет 1) [1].
Алайда, аталFан топонимдердщ б^рмалану ерекшелiктерiн сез тiркестерi ар^ылы ацFаруFа болады. Ф. Усовтыц ецбектервде Ертiстiц бойында «Коряков Яр» атауы туралы мол мэлiметтер бар [14]. Б^л деректер «Коряков Яр» немесе «Кереге жар» деген топонимиялыщ атаулардыц XVII Fасырдыц басында кец айналыста болFанын жэне географиялыщ нысана -багдар есебiнде жа^сы ^ызмет жасаганын бiлдiредi.
141
Сурет 1. С. У. Ремезовтыц «Ci6ipdi+ Сызба» картографиялыц e+6esiudesi Epmic озешшц бойыида ориаласцаи географиялыц иысаидар (1697 ж.) [1].
«Кереку жардан батысца царай» «Урочище 9-ти бугров», одан spi «Бакланная заострова, Рыбная», одан spi «Качир» (Кашыр), 8-яров урочище рыжых жеребцов (Осморыжьск), солтустжке царай «Ирлытюп Яр» (YpлiтYп), «Сайгачий Яр» (Сайгац жары) болып жалгасып кете беpдi. Кереге жардан шыгысца царай «Верблюжий Яр», «Толокнянные горы», одан spi «ЖэмшЬ> (Ямыш) кeлi жэне т.б. орографиялыц жэне гидрографиялыц нысандар бейнеленген деуге болады [1]. Бул нысандардыц барлыгы еткен тарихтан мол геоэкологиялыц ацпараттар беpедi. Сондыцтан топонимиялыц еpекшелiктеpдi аныцтаган уацытта географиялыц карталар жиi цолданылады. 0йткенi карталарда сандыц жэне сапалы сипаттамалар бершш, зерттеуге мYмкiндiк туындайды [12].
1шю Азияны зерттеушшердщ iшiнде топонимика мэселелерше айрыцша кещл белген туцыш галым, spi агартушы шыгыс халыцтарыныц география саласында айтарлыцтай жемiстi гылыми зерттеулер жYpгiзген Ш. Уэлиханов. Географиялыц саяхаттар нэтижеЫнде жинаган жер-су атаулары, матметщ^ кейiнгi урпац Yшiн бага жетпес мура болып табылады [4].
Ареалдыц (лат. Area - алац, кещстж) лингвистиканыц негiзiн ХХ гасырдыц бас кезшде Италияда пайда болган неолингвистер мектебi (Дж. Бонфанте, Дж. Бартони, Дж. Бартоли т.б.) цалаганы белгш. Алайда, Х1Х гасырдыц екiншi жартысында диалектшердщ таралу аймагын керсету Yшiн бул эдют Й. Шмидт, Г. Венкер, Ф. Вредэ сияцты галымдар кещнен пайдаланган едi [3].
142
Кейбiр деректер бойынша тшдердщ араласуы, пдщк одацтар жэне конвергенция ц^былысы туралы А. Шлейхер, Г. Паул, И.А. Бодуэн де Куртенэ, Г. Шухардт, Н.С. Трубецкойлар да ез ойларын неолингвистерге дейiн айтып Yлгерген кершедь Соган царамастан ареалдыц тiл бшмшщ негiзгi терминдерi мен принциптерiн цалыптастырган неолингвистер деп танылып жYP [15].
Бiр тшдщ немесе тiлдер тобыныц езара байланысын, царым-цатынасын зерттеуде ареалдыц эдiс салыстырмалы жэне типологиялыц эдiстермен тец дэрежеде тирады. бюшшке орай, ареалдыц тiл бiлiмi компаративистикалыц жэне типологиялыц тiл бшмдермц келецкеанде цалып келедi. Х1Х гасырда емiр сурген Ф. Бопп, Р. Раск сияцты тiл бшмнщ алыптары, олардыц шэкiрттерi тшдердщ туыстыгын дэлелдеу Yшiн тарихи-салыстырмалы эдiстi дэрiптеп экетп де, ареалдыц эдiс назардан тыс цала бердi. Осы кемшiлiк тш бiлiмiнде кYнi бYгiнге дейiн сезшуде.
Ареалдыц тiл бiлiмi конвергенция процешмен (туыс не туыс емес тшдердщ бiр-бiрiне эсер етiп, жацындасуы), аралас тiлдер мэселесiмен, тiлдер одагымен, цос плдшкпен, диалектшердщ таралу аймагымен тыгыз бiрлiкте болады. Эйткенi гасырдыц басында Ж. Жильерон мен Э. Эдмонныц «Франциянъщ лингвистикалы" атласы» (1910 ж.) жарыц кергеннен кейiн, тш бiлiмiнде географиялыц эдiстi пайдалану ерютедь Артынша Италия, Румыния, Испания, Швейцарияныц диалектологиялыц атластары бiрiнен кейiн бiрi басылып шыцты [2].
Сонымен бiрге ареалдыц зерттеу эдiсiн (ол картографиялыц, изоглостыц, лингвистикалыц география эдют^ деп те аталады) лексикологияныц ономастика саласына цолдануга болатыны аныцталды. Топонимикалыц iздеmстерге картографиялыц деректердi пайдалану эдюш алгаш сэттi цолдангандардыц бiрi - Ф. Энгельс. Ол езмц «Франкский диалект» атты ецбепнде топонимдерге жасаган тiлдiк талдауларын беюту Yшiн 1:200 000 масштабтыц топографиялыц картаны пайдаланып отырган [16].
Картографиялыц эдютердщ жш цолданылуы, географиялыц т^ргыдагы топонимиканыц бiршама дамуына жэне топонимиялыц атластар женшде алгашцы мэлiметтер Швецияда (Швециянъщ топонимиялыц атласы, 1942 ж.), кешшрек Венецияныц (Тридентина) топонимиялыц атласы (atlante, 1953 ж.) жарыцца шыцты [10].
1966 жылы Лондон цаласында еткен IX Халыцаралыц ономастикалыц конгресте дYние жYзiнiц гидрономиялыц атласын ц^растыру женiнде мэселелер цозгалды. Сонымен цатар «Чехияныц
143
топонимиялыц атласы», эр тYрлi масштабтагы басца да атластар ц^растырылды.
Кецестш Ресейде картографиялыц эдiстi алгаш гылыми т^ргыда цалыптастырган К.А. Салищев оныц вркендеуiне айтарлыцтай Yлес цосты [11]. Содан кешн В.А. Никоновтыц «Орыс ж^рнацтарыныц географиясы» (1959 ж.), А.С. Стрижактыц «Украинадагы ономастика» сияцты ецбектервде топонимдердщ, топоформанттардыц таралу аймагын кврсету мацсатында, картографиялыц эдiс молынан цолданыс тапцан [3].
Географиялыц атауларды зерттеуге картографиялыц эдютщ дендеп ену цалай болса солай журмей, бiрiздi болу Yшiн, Е.М. Поспелов 1971 жылы «Топонимика жэне картография» атты ецбепн жазды. М^нда жер-су аттарын зерттеуде картографиялыц здгстгц алатын орнын кврсетiп, оныц топонимикамен ажырамас бiрлiкте болатынын дэлелдеп бердi [11].
Топонимикада б^л эдiстi пайдалану тиiмдi екеш уацыт вткен сайын айцын кврше бастады. Топонимдердщ, оныц iшiнде гидронимдер, оронимдер т.б., таралу аймагын айцындауда, жер бетiнiц бедерiн атауга царап ажыратуга, эр тYрлi географиялыц терминдердщ, форманттардыц шым-шытырыц iздерiн табуда картага тYсiру, картамен ж^мыс iстеу взш-взi ацтады. Ономастиканыц, антропоним, космоним сияцты басца салаларына да изоголостыц зерттеу эдiстерi кецiнен цолданыла бастады.
Топонимика цазiргi кезде дербес гылым саласы ретiнде цалыптасып цалганымен, ол эуел бастан тш бiлiмi, тарих жэне география гылымдарына тэуелдi болып келедi. Жер-су аттары осы аталган нысаны бола алады. Ареалдыц эдю топонимиканы географиямен тыгыз царым-цатынасца тYсiрiп, атау мен нацты тYPде бiрге царауга мумкiндiк бердi.
Географиялыц атауларды алгаш зерттеушшердщ квбi тарихшы мен географ-галымдар болгандыцтан, карта жасау ж^мыстарымен байланысты болса керек. Алдымен картага топонысана тYсiрiлiп,одан соц оныц аты жазылатыны аталган галымдардыц назарын жер-су аттарына аударуга мэжбур етп. Мэселен, тYркi топонимикасына елеулi ецбек сщрген галымдар Э.М. Мурзаев, Е.М. Поспелов, F. Коццашбаевтар, негiзiнен, география саласыныц мамандары едi [2].
Топонимика сияцты «картография да дербес техникалыц гылым саласы бола т^рып, география, геодезия жэне топография сияцты Yш гылымныц тогысцан т^сында цалыптасцан» [11]. Топонимика географиялыц атауларды д^рыс жазудыц цыр-сырын гылыми т^ргыдан дэлелдеп, картографияга вз квмегiн кврсетедi, картография, вз кезепнде,
144
топонимиканы картографиялыц зерттеу эдiсiмен цамтамасыз етш жатады. Б^л эдiстiц ец басты жэне алгашцы цызметi жер-су аттарын зерттеуде атауларды жинаудыц, тарихи деректердi табудыц цайнар квзi ретiнде дайын карталарды пайдалану болып табылады. Мысалы, ерте цагазга тYCкен солтYCтiк цытай жазбаларына, карталарына CYЙенiп, цыргыздардыц б.э.б. II гасырда Енисей взенiнiц басында квшiп-цонып жYрген, соган байланысты взен атауы цыргыз тiлiнде Енесай «ана взен» магынасын беретiнi аныцталган [8].
Аталган эдютщ тагы бiр цызметше тононимиканыц арнайы бiр саласына, жеке тацырыптарга (номендерге, свзжасам жYЙесiне, фонетикалыц ерекшелiктерге т.б.) арналган топонимикалыц карталар жасау жатады. Бiздiц пiкiрiмiзше, дайын картадан атауларды терiп алганнан, осы екiншi белгiсi элдецайда мацызды. Е.М. Поспелов м^ндай карта, атластар «эдю» бойынша картографияга, «мазм^ны» бойынша топонимикага жататынын айтады [10].
Екеуiнiц арасындагы тыгыз байланыс тиiсiнше гылымныц ею багытын цалыптастырды. Оныц бiрi - «картографиялыц топонимика» деп аталса, екшшю - «топонимикалыц картография» деп аталады. Бiрiншiсi картографияга цызмет ететiн топонимиканыц бiр бвлiмi деп танылады. Атап айтцанда, далалыц топографиялыц ж^мыстар кезвде атаудыц д^рыс тYсiрiлуiн, атаудыц алгашцы т^лгасы мен оны берген тшдщ аныцталуын, атаудыц бiр тiлден екiншi тiлге аударылуын, жер-су аттарыныц орфографиясын, карта мен атластардыц топонимикалыц мазм^нын багалау т.б. мэселелердi царайды. Осыныц бэрi картографиялыц мiндеттер аясына юргешмен, топонимиканыц квмегiнсiз жYзеге аспайды. Екеушщ бiреуiне басымдылыц беру - мэселеш бiржацты шешуге экелiп согады. Бiздiц царайтын ж^мысымыз - топонимиканыц квмепне CYЙенiп, картографиямен айналысу емес, керсшше, картографиялыц эдiске CYЙенiп, топонимикалыц зерттеулер жYргiзу. Карта мен атластарды мемлекетпк картографиялыц мекемелер шыгарып, топономист-мамандармен бiрлесiп ж^мыс iстейтiндiктен, екi арада кейде алшацтыц, сэйкессiздiктер болып жатады. Оны алысца бармай-ац Казацстанныц кез-келген картасына царап байцауга болады. Мэселен, 2003 жылы Астана цаласынан шыццан 1:2000 000 масштабты Казацстан Республикасыныц картасында Дагандели (Дагандалы), Сарышыган (Сарышаган), Житикара (Жетщара), Эмба (Ембi) сияцты квзге тYCтетiн цате жазулар кездеседi. Свйте т^ра Зайсан гидронимiн ауызекi тшдеп н^сцасымен Жайсац деп бередi [2].
145
Ал топонимикалыщ картография бойынша арнайы жазылган эдебиеттер, зерттеу жумыстары аз кездеседь ^аза^стан топонимиясында К.Д. Каймулдинова, ^.Т. Сапаровтыц докторлыщ ецбектершде, А.С. Омарбекова, Э.Е. Аяпбергенова, А.О. Ма^анованыц кандидаттыщ жумыстарында iшiнара картографиялыщ эдю ^олданылган деуге болады. Оныц Yстiне аталмыш диссертациялар географиялыщ тургыдан ^арастырылган [2].
^.Т. Сапаров ^аза^станныц шыгыс, солтYCтiк-шыFыс топонимдерiн зерттеу барысында аумакгыц табигат жагдайларын бейнелейтiн топонимдердiц физикалыщ географиялыщ, ландшафпъщ, геоэкологиялыщ астарларын зерттеп, арнайы топонимиялыщ карталар топтамасын (9 карта) ^урастырды (сурет 2).
Сурет 2. Табти-рекреациялыцресурстардыц топонимдердегг квршсг (цурастырган К..Т. Сапаров).
Сонымен ^атар оныц зерттеулервде топонимдер ЖYЙесi мен халыщтыщ географиялыщ терминдердiц саны аныщталынып, белгш бiр ЖYЙе бойынша (оронимдер, гидронимдер жэне жайылымдыщ т.б. терминдер) топтастырылды [13]. ^аза^ топонимдiк бiрлiктерiнде ^оршаган ортаныц физикалыщ-географиялыщ адсиетш аны^тайтын ландшафт ерекшелтне, шаруашылыгына, экологияга ^атысты топонимдердщ астарлары эрбiр облыс бойынша зерттелуi ^ажет деп бiлемiз.
146
К^рп кезде Казацстанныц топонимдер жYЙесi ap6ip облыстар бойынша толыц зерттелiп болды деуге болмайды. Ендiгi кезекте жиналган атаулар цорын талдап, «Казацстанныц топонимикалыц атласын» ц^растыру. Екiншiден, нэтижеге жету Yшiн мiндеттi тYрде геоацпараттыц картографиялау эдiсiне CYЙенуге тура келедi. Сондыцтан топонимикалыц зерттеулердщ цай аспектiсiн алсац та (тарихи-этнографиялыц, лингвистикалыц, географиялыц т.б.), топонимдердi жYЙелеп топтастырып эртYPлi тацырыпта туындауына геоацпараттыц жYЙенщ алатын орны ерекше. Эр тYрлi масштабта ц^растырылатын топонимикалыц карталар ез кезегiнде кеп iзденiстi жэне гылыми зерттеулердi (далалыц, м^рагаттыц, картографиялыц т.б.) цажет етедь
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1. Артыцбаев Ж.О., Ерманов А.Ж., Дауенов Е.Н. Орта Ертю ещршщ топонимиялыц мэселелерi. - Павлодар: Алтын ютап, 2006. - 151 б.
2. Бияров Б.Н. Жер-су аттарыньщ сезжасамдыц Yлгiлерi: монография. -Алматы: Мемлекеттiк тiлдi дамыту институты, 2012. - 460 б.
3. Бондалетов В.Д. Русская ономастика. - М.: Просвещение, 1983. - 224 с.
4. Валиханов Ч.Ч. Собрание сочинений: в 5 т. - Алма-Ата: Главная редакция казахской советской энциклопедии, 1984. - Т. 4. - 460 с.
5. Каймулдинова К. Д. Казац топонимдершщ этноэкологиялыц непздерь Оцу ц^ралы. Алматы: Fылым, 2001. - 92 б.
6. Макшеев А. Географические сведения Книги Большого Чертежа о Киргизских степях и Туркестанском крае // Записки ИРГО по отд. Этнографии. - Т. 6., отдел II. - СПб.: 1880. - С. 1-41.
7. Макшеев А. Карта Джунгарии, составленная Ренатом в 1716 - 1733 гг. // Записки РГО по отдел. общей географии. Том XI, 1888. - С. 105-145.
8. Малявкин А.Г. Историческая география Центральной Азии (материалы и исследование). - Новисибирск: Наука, 1981. - 336 с.
9. Надеждин Н. Опыт исторической географии русского мира. «Библиотека для чтения». - Т. XXII. - СПб.: 1837.
10. Поспелов Е.М. Топонимика и картография. - М: Мысль, 1971. - 255 с.
11. Салищев К.А. Основы картоведения. Часть историческая и картографические материалы. - М.: 1948. - 296 с.
12. Сапаров Ц.Т. Ертю алабындагы кейбiр жер-су аттарыныц цалыптасу жолдары // Материалы научно-практической конференции «Жандаевские чтения». - Алма-Ата, 2001. - С. 158-160.
147
13. Сапаров К.Т. Казацстан топонимдершщ цалыптасуы мен дамуыныц географиялыц негiздерi (Шыгыс, солтYCтiк-шыFыс вцiрлерi мысалында). Автореф.....географ. Fыл.докт. - Алматы, 2010. - 32 б.
14. Усов Ф. Статистическое описание Сибирского казачьего войска. -СПб.: 1879. - 46 с.
15. Шарадзенидзе Т.С. Изучение конвергенции языков и языковые союзы // Генетические, ареальные и типологические связи языков Азии. - М: Наука, 1983. - С. 69-79.
16. Энгельс Ф. Франкский диалект. - М.: 1935. - 237 с.
Поступила 20.02.2015 Доктор геогр. наук К.Т. Сапаров
А. Е. Егинбаева Д.М. Кунбасова
РОЛЬ ГЕОИНФОРМАЦИОННО-КАРТОГРАФИЧЕСКОГО МЕТОДА В ТОПОНИМИЧЕСКИХ ИССЛЕДОВАНИЯХ
В данной статье рассматриваются актуальные проблемы топонимики. Раскрыты возможности использования геоинформационно-картографических методов в топонимических исследованиях.
148
