CC BY
91ЭОЖ 91(574)
САРЫАРЦА ТОПОНИМИКАСЫН ЗЕРТТЕУДЩ НЕГ1ЗГ1 БАFЫТТАРЫ МЕН ЭД1СТЕР1
А.Е. Егинбаева1 PhD, доцент м.а., ^.Т. Сапаров1 г.г.д., профессор, З.К. Мырзалиева2 г.г.к., М.А. Аралбекова1 r.-м.г.к., доцент
1Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия улттыцуниверситет\, Нур-Султан ц., Казацстан E-mail: [email protected]
2SILKWAYХалыцаралыцуниверситетi, Шымкен ц., Казацстан
K^ipri замангы топонимика география, лингвистика жэне тарих гылымдарынын, тогысында циылысып дамитындыцтан, зерттеу эдiстеpi де осы Yffl гылымньщ эдшнамалыц неriздеpiне CYЙенедi. Неriзri зерттеу эдштерше сипаттау, тарихи, лексикалыц-географиялыц, салыстырмалы-географиялыц, картографиялыц (ГАЖ), статистикалыц эдiстеp жатады. Кандай да болмасын эдiстiн басым цолданылатындыгы, топонимдеpдiн еpекшелiктеpiмен, олардын тарихи-географиялыц даму жагдайларымен, зеpттелетiн аумацтын географиялыц еpекшелiктеpiне байланысты болады. Мацалада Казахстан Республикасынын Yлкен аумагын цамтып жатцан Сарыарца топонимикасынын зерттелу тарихы жетнде сез болады. Сонымен цатар, зерттеу эдiстеpiмен бiprе, геоацпараттыц (ГАЖ), картографиялыц эдiстеpдiн топонимикалыц зеpттеулеpдеri орны мен пайдалану мYмкiншiлiктеpi царастырылган.
Туй1н сездер: Сарыарца, ландшафт, табиги орта, халыцтыц географиялыц терминдер, ландшафттыц-топонимикалыц зерттеулер, топонимикалыц зерттеу эдютер1
Кабылданды 29.05.21 г.
DOI:////////////////////////////
К1Р1СПЕ
Казахстан Республикасынын Yштен бiр бeлiгiн алып жатцан Сарыарца топонимдерiнiц шь^у тегi мен даму тарихын зерделеу - Казацстан топонимикасынын; кекейкест мэселе-лершщ бiрi. Бул мэселелердi шешу барысында негiзiнен Yш дереккезге сYЙенуге болады: бiрiн-шi, археологиялыц цазбалар, екiншi кене жаз-ба ескерткiштерiндегi мэлiметтер, Yшiншiден, ежелден осы кYнге дешн цойылып, мэн-маFы-насын жоFалтпаFан жер-су аттары. Арцанын улан-байтац даласынын ата-мекен жерлерiнiн байырFы, умыт болFан атаулары жайлы мэсе-лелердi керсету, оны Fылыми тYрFыдан зерттеу Казацстан географиясы Fылымы алдында Yлкен мiндеттер жYктейдi.
Географиялыц баFыттаFы топонимикалыц зерттеулерде непзшен географиялыц Fылымда цолданылатын эдiстер басты сипат алады. Онын iшiнде картографиялыц, геоацпараттыц (ГАЖ),
ландшафттыц-индикациялыц, тарихи-географи-ялыц т.б. aTayFa болады. Географиялыц атаудыц шындыцца, яFни нацты нысанFа цатыстыль^ы, оныц пайда болу Mep3iMi мен оFан себепшi болFан табиFи жаFдайлар, белгiлi 6ip тiлде цалыптасып, мазмуны мен этимологиясы айцын, жазылу си-паты дурыс, таралу аймаFы мен миграциясы ескерiлyi тиiс деп санаймыз. Осы мэселелердi ескеру нэтижесiнде топонимикалыц зерттеулерде эдютердщ эрi царай нацтылануы немесе уштастырылуы зерттеу мацсаты мен талданатын дереккeздердiц ерекшелiктерiне байланысты болады деуге толыц непз бар. ЭртYрлi эдiстер мен тэсшдер цолдану нэтижесiнде Сарыарцаныц фи-зикалыц-географиялыц нысандар атауларыныц цYрамындаFы орографиялыц, гидрографиялыц, ландшафттыц терминдердiц жYЙесi топтасты-рылып, олардыц негiзiнде цалыптасцан атаулар жуйес аныцталып, арнайы топонимикалыц кар-талар сериясы (оронимдер, микрогидронимдер, фитонимдер, зоонимдер, ландшафттар динами-
касыныц географиялык атаулардаFы KepiHici, та-6hfh ресурстардыц топонимдердеп KepiHici т.б.) курастырылды [10].
Сарыарка, Арка (Казактын усак шокы-сы) деген YFымFа Орталык Казакстан аумаFы-ныц кеп бeлiгiн алып жаткан физикалык-ге-ографиялык елке жатады. Батысында ТоpFай Ycтipтiмен, шыFыcында Сауыp-ТаpбаFатай таулы жYЙеciмен, cолтYcтiгiнде СолтYcтiк Казак жазы^ымен, оцтYcтiк батысында Туран ой-патымен шектеcедi. Оныц батыстан шы^ыска карай узындыFы 1200 км, шы^ыс бeлiгiнде енi 400 км, батысында 900 км-ге жуык. Сарыарка - ете ежелп, катты киpаFан таулы аймак, тегь
стелген кыраттар мен усак шокылы темен тау-лардан турады. Олардыц арасында геологиялык курылымы мен жер бедеpiмен еpекшеленетiн тепс учаскелер, Yлкен жене кiшi депрессиялар, шундырлар бар [4]. ¥сак шокылардыц шыFыc бeлiгi батыспен cалыcтыpFанда жоFаpы ке-теpiлген. Сарыарка палеозойдын шeгiндi жене магмалык жыныстарынан (гранит, порфирит, кварцит) тYзiлген. Ауданы 1 млн. км2-ге жуык. СаpыаpкаFа КаpаFанды, Акмола облыстары-нын жеpi толыктай, ШыFыc Казакстан облы-сынын басым бeлiгi жене Павлодар, Костанай, СолтYcтiк Казакстан облыстарынын бipаз жеpi кipедi (сурет 1) [18].
Сур. 1. Зерттелу аумагынын шолу картасы.
Казак топонимикасынын кейбip меcелелеpi, оны зерттеудщ алFашкы кадамдары кептеген орыс жене казак Fалымдаpынын енбектеpiнде кepiнic тапты. Меселен, Х1Х Fаcыpдын екiншi жартысынан бастап, кейбip жер-су атаулары (то-понимдер) мен этнонимдер жeнiндегi аса кунды деpектеpдi Ш. Уелихановтын, сондай-ак, орыс Fалымдаpы Ф. Байков, С.У. Ремезов, П.И. Рыч-ков, Г.Ф. Миллер, В.В. Радлов, А.В. Левшин, В.П. Семенов Тянь-Шанский, Н.А. Аристов, Г.Н. Потанин, А. Гумбольдт, А.И. Макшеев, А.Я. Ха-ныков, Ф.Н. Чернышев, В.В. Бартольд, сол си-якты кешендi зерттеулер жYpгiзген Ф. Щербина-
нын енбектеpiнен кездеcтipуге болады [1, 3, 6, 8, 13, 20, 22, 24, 25, 27, 28, 29, 32, 34, 35, 36]. Ге-ографиялык карталарда сактаетан кунды дерек-тер катарына С.У. Ремезовтын «Сiбipдщ Сызба ютабын» жаткызуFа болады. 1697 жылы кура-cтыpылFан картада Казакстан аумаFына карасты 200-ге жуык географиялык атаулаpFа тарихи-ге-ографиялык туpFыдан сипаттамалар беpiлген. Мысалы: МуFалжаp (Айрюк), Жем (Гем), Еciл (Ишим), Арал тенiзi (Синее море), Улытау (Улу-това гора), Жемiш (Ямыш) т.б. [7].
Шокан eзiнiн енбектершде 3000-нан астам топонимдеpдi пайдаланFан, онын 2600 тYpкi
тшдес болып келедi, онын енбектеpiнде 500-ден астам сол кездеп микротопонимдер кездеcедi. Мысалы ТаcкYHгей, Кыземшек, Койтас, Ащы-су, Жыланды, Кектас, Карауылшокы, Бурак, Суыкжон, Бассай т.б. атаулар жатады. Ол то-понимдердщ шыFу тегiн зерттеулер аркылы делелдеген. Fалымнын енбегi казipгi Fалымдаp Yшiн мура болып отыр [34]. М.Ж. Кепеевтщ «Сарыарканын кiмдiкi екендт» (1907) енбегш-де кептеген казак атаулары, тiптi ноFайлы зама-нындаFы атаулар да кездеcедi [16].
Казакстан географтарынын арасында бул меселемен арнайы айналыскан, кезiнде Э.М. Мурзаев «Казакстан географиясынын пионеро» деп атаFан F.^ Конкашбаевтын топонимикалык енбектеpi жана зерттеулерге жол ашты. 1949 жылдын езшде казак географиялык теpминдеpiн зерттеу, топтастыру негiзiнде кандидаттык диссертация коpFаFан F. Конкашбаев Казакстанда географиянын топонимика саласынын дамуына зор Yлеc косты [15]. Енбектеpiнде Fалым геогра-фиялык теpминдеpдiн шыFу тегiне ерекше мен берш жiктеп топтастырады. Ол ен алFашкы «Казак географиялык атаулар сездш» атты топонимикалык енбект жарыкка (1963) шыFаpды.
Физикалык-географиялык нысандардын атауларында халыктык-географиялык тер-миндердщ жиi кездеcетiнiн ескерсек, географ-тардын топонимкалык зерттеулерге катысуы мшдетл деуге болады. Бул «географтардын жер-гiлiктi теpминологиядаFы семантикалык айы-рмашылыктарды баска мамандаpFа каpаFанда жаксырак тYciнуiмен» аныкталды.
Географ-топонимист Fалым F. Конкашбаевтын (1949) осы бастамасы келеci кезекте казактын лингвист Fалымдаpы Э. Эбдipахма-новтын (1955), Т. Жанузактын (1961), Е. Кой-шыбаевтын (1967), О.А. Султаньяевтын (1967) т.б. Fалымдаpдын зеpттеулеpiнде кepiнic тапты [2, 11, 19, 33].
Сарыарка аумаFынын геологиясы мен пай-далы казбаларын зерттеу барысында академик К.И. Сетбаев, археологиялык казба жумыстарын жYpгiзуде академик Э.Х. МаpFулан топонимикалык едicтi пайдаланып, ic жYзiнде жYзеге асы-рды. География Fылымдаpынын едicнамалык меcелелеpiн карастыруда академик К.И. Сетба-евтын география Fылымына коскан Yлеciн, онын шшде географ Fалым pетiндегi кызметiн атап кету орынды. Ол eзiнiн зерттеулершде топонимикалык едicтi пайдаланды. Fалым пайдалы
казбалардын орындарын iздеcтipуде топоним-деpдi cенiмдi белгiлеpдiн бipi есебшде кездейсок енгiзген жок. Алтынтапкан, КоpFаcынтау, Кен-гip, Кенкорыткан, Мыншункыр, Темipтау т.б. атаулар аркылы кене казба орындарын аныктап, топонимиканын Fылым ретшде калыптаспай-ак турып, ол бул едки тежipибе жYзiнде icке асы-ра алды. Казакстанда кен орындарынын мейлш-ше бай болып кене замандардан белгт екендiгi, олардын кенiнен ерютегеш бул KYHде Fылымда толык аныкталып отыр [31]. Бул жeнiнде Э. МаpFулан: «Бiздiн заманымызFа дейiнгi XII-XI Fаcыpлаpда-ак темipдiн молынан eндipiле баcтаFанын спектралды талдау аныктап берш отыр», - деп жазды. ОFан КалайыказFан, Алтынтапкан, Жездi, Рудный, ЖезказFан т.б. географи-ялык атаулар делел бола алады [23].
Топонимика казipгi кезде дербес Fылым саласы ретшде калыптасып к&^анымен, ол еуел бастан тш бiлiмi, тарих жене география Fылымдаpына теуевд болып келедi. Казакстан топонимикасын, онын iшiнде Сарыарканын ономастикалык меселелер аясында дамытуда Т. Жанузаков, О.А. Султаньяев, А.Е. Жартыбаев-тардын жетекшiлiгiмен оpындалFан теориялык жене колданбалы баFыттаFы зерттеулер комакты енбектер болып табылады. Бул зерттеулер линг-вистикалык сипатта болFандыFын атап керсет-кен орынды [11, 12, 33].
Казакстан топонимдершщ калыптасуы-нын тарихи-географиялык, физикалык-гео-графиялык негiздеpге катысты зеpттеулеpдiн нетижелеpi академик Э.С. Бейсенованын, профессор А.П. Горбуновтын, профессор Ж.Д. До-стайдын географиялык атауларды стандарттау мен унификациялау, профессор А.Р. Медеу, профессор К.Д. Каймулдинова жене топони-миcт-Fалымдаp С. Эбдipахмановтын, К. Ба-зарбаевтын, А.О. Маканованын енбектеpiнде талданFан [14].
Сарыарка топонимдершщ калыптасуы мен дамуынын географиялык непздер^ ландшафт еpекшелiктеpiн аныктайтын топоним-деpдi географиялык-геоэкологиялык Fылымдаp туpFыcында зерттеудщ жана баFыттаpын тужы-pымдауFа коFам талабы мен жоFаpыда аталFан Fылымдаpдын кажеттштнен туындайды.
Жалпы Сарыарка топонимдершщ та-биFи ортамен байланысы К.Д. Каймулдинова, А.С. Омарбекова, К.Т. Сапаров, А.О. Маканова, А.Е. Егинбаева т.б. Fалымдаpдын зерттеулершде
географияльщ тYрFысынан талкыланды.
Топонимдердi зерттеу барысында геогра-фиялык терминдердiц алатын орны ерекше. Халыктык географиялык терминдер тек тэжiри-белж Fана емес, Yлкен Fылыми мацы^а ие. Терминдер географиялык атаудыц маFыналык мазмунын аныктайтын топонимнiц негiзi бо-лып табылады. Топонимдердiц эр тYрлi Yлгiлерi осындай терминдердiц ^меимен жасалFан, яFни жергiлiктi географиялык терминдерсiз бiрде-бiр елдiц топонимдерi жасалмаFан жэне жасалмай-ды [26]. ^азацстанда шамамен 85 мыц эртYр-лi географиялык атаулар бар деп есептелшед^ Экiнiшке орай, осындай халыктыц рухани бай-лы^ы казiргi уакытка дейiн толык жYЙелi тYPДе жинакталмаFан. Елiмiздiц толык жэне бiрден-бiр географиялык атаулардыц сактаушысы ретшде осы кезге дейiн iрi масштабты топокарталар са-налып келедi. Алайда топографиялык карталар-даFы атаулардыц жартысынан кeбi Yлкен бурма-ланумен бершген [9].
Yлкен Fылыми жэне практикалык мацы-зы бар топонимдерден таботаттыц эртYрлiлiгi, табиFат ресурстарыныц коры, орографиялык нысандардыц орналасуы, ландшафттардыц ерекшелiгi, сол жердiц климаттык жэне гидро-графияльщ ерекшел1ктер1, сондай-ак табиги
жэне антропогендж эрекетiнен туындаFан ны-сандар, eзiндiк ерекшелiктерi, саны мен сапасы, iшкi курылымы мен мэш, географиялык орны, баска да физикалык-географиялык касиеттер1 накты анык кeрiнедi. Топонимдер бойынша су кeздерiндегi судыц сипаты туралы, флора мен фаунаныц бурыеты жэне казiргi жаFдайы, жай-ылымдардыц eнiмдiлiгi мен маусымдьIлыFы туралы жэне экологиясы жeнiнде мэлiметтер алуFа болады. Сонымен катар, топонимдерде Сарыарка аумаFындаFы коныстанудыц тари-хи кезецдер^ адамдардыц шаруашылык ю-ки-мылдары, байырFы ^шькондар мен ултаралык карым-катынастар, этностардьIн ареалдары, Fасырлар бойы болFан тарихи, саяси жэне эле-уметтiк-экономикалык eзгерiстер жан-жакты кeрсетiлген [17].
Географиялык атаулардыц пайда болу зац-дылыктары барысында ^птеген, топоними-калык зерттеулердщ эдiстерi пайдаланылады. Топонимнiн пайда болуы кандай да бiр накты - тарихи, географиялык, тiлдiк зацдылыктар жаFдайларына байланысты болады. Непзп зерттеу эдiстерiне сипаттау, тарихи, лексикалык-ге-ографиялык, салыстырмалы-географиялык, кар-тографиялык, салыстырмалы-лингвистикалык, статистикальщ эдютер жатады (сурет 2).
IV
\
Хзрпга - зтмгрлфиа-м;
X
Е--!."щ." I .ч |я. ио^
/
(.'ппыгпфиалм гмуграфю.ил^ ^
Топонпмикпльтк
зергтеу ЗД1С1 ер!
С1ШЗЕ1
-1 Ггл.и^гчитал; (ГУ£К)
X
ч
Лкшшфгтых.-
Сур. 2. Топонимикалык зерттеу эдютер^
Топонимикалык зерттеулердеп ец непзп эдютердщ бiрi - салыстырмалы-географиялык эдю. Атаудыц географиялык кандай да бiр ны-санFа катыстылыFын аныктайды, тау, eзен, ^л, жазык, ойпат т.б. Топонимдердщ калыптасуы мен дамуын тYсiнуге мYмкiндiк туады. Бул эдiс аркылы нысан атауындаFы табиFи компонент-тердщ iшкi жэне сырткы белгiлерiн жэне топонимдердщ пайда болуында каркынды орын
алатын халыктык терминдердiн жэне сeздердiн катысын айкындауFа болады. Сощы жылда-ры ^азакстан географтарыныц аймактык-ланд-шафттык зерттеулер аясы физикалык география шенберiнен шыFып, географияныц баска баFыт-тарымен, баска Fылым салаларымен алмаса оты-рып, колданбалы сипаттаFы ландшафттык-то-понимикалык зерттеулердщ маныздьIлыFы (К.Д. Каймулдинова, 1998) артты. Сондыктан,
Сарыарка ландшафттарыныц алуан тYрлiлiгiн езгеру дэрежесiн ескерсек, ландшафттык-топо-нимикалык зерттеулердщ мацызы мен болшаFы зор деуге болады. Сонымен катар, таботат корFау жэне табиFи ресурстарды тиiмдi пайдалану ба-рысындаFы топонимиканыц геоэкологиялык тyрFыдан зерттеу баFыты (К.Т. Сапаров, 2004) пайда болды. Бул баFыттаFы топонимикалык зерттеулердщ кажеттiлiгi географияныц казiргi тацдаFы езектi мэселелерiнен туындайды. Казак топонимдершщ курамында жануар есiмдiк атауларын зерттеуде осы баFыттыц колданбалы мацызы зор. Эйткенi Казакстан топонимикасын-да есiмдiк жэне жануарлар дYниесiнiц байырFы ареалдарыныц олардыц шекараларын аныктауFа катысты зерттеулер бурын жYргiзiлмеген. Казiр-гi тацда мемлекеттiк тiлдi терминдевдру баFы-ты, баска тiлден енген географиялык атаулардыц мемлекеттiк тiлдегi транскрипциясын камтама-сыз ету баFытындаFы топонимкалык зерттеулер жYргiзiлуде.
Тарихи-салыстырмалы эдiс. Топонимнщ пайда болуына ыкпал еткен тарихи кезец неме-се уакытын, оныц эволюциясын, трансформаци-ясын, элеуметтiк ортасын аныктауFа мYмкiндi жасайтын эдiс. Тарих Yшiн атаулар мол тарихи мура саналады. Топонимдердiц тамыры терец жайылып, бiрненше мыцжылдыктарды камти-тын тарихи кезецдерден акпарат бередi. Эрбiр тарихи кезец езшщ топонимдер мурасымен си-патталады. Географиялык атаулар ежелгi заман-да пайда болFан болса, оны аныктау тек тарихи кужат-деректер аркылы зерттеуге болады [5].
Лингвистикалык эдю. Топонимикалык зерт-теулердегi ец мацызды эдiстiц бiрi. Бул эдiсте топонимикалык фон, стратиграфия жэне фор-манттар пайдаланылады. Топонимнiц кандай да бiр тiлде дурыс айтылып- жазылуыныц Fылыми негiзiн зерттейдi. Бул лингвистикалык талдау эдiсi барысында, белгiлi Fалым-лингвистердiц, тштанушылардыц ецбектерiн жэне топонимика жэне терминология бойынша сездiктер мен аныктамаларды кещнен пайдаланады.
Статистикалык эдiс. Географиялык атаулар-дыц - тiлдiк курамы, мэн-маFынасы, граммати-калык формасы, т.б. бойынша пайда болуыныц сандык аракатынасын айкындайды. Статистикалык эдiс аркылы географиялык жаFдайларына байланысты жэне кандай да бiр аумак топонимдершщ пайда болуына пайыздык аракатынасы-на салыстырмалы талдау жYргiзуге мYмкiндiк
болады. Бул эдiстiц негiзiнде Fылыми жумы-старда топонимдердiц сандык сипаттамасын ай-кындай отырып, карта, кесте, график, диаграмма кyрастыруFа мол мYмкiндiк туындайды.
Этимологиялык эдiс. Географиялык атау-лардыц калыптасуы мен пайда болуын, мэнш айкындайтын ец мацызды жэне ец ежелп эдь стердiц бiрi. Этимологиялык зерттеулерде географиялык атаудыц кай тiлге жататынын аныктау кажет. Кептеген географиялык атау-лардыц негiзгi «кшто> - халыктык географиялык терминдер болып табылады. Топонимнiц эти-мологиясын аныктауда накты белгi жок, мун-да кептеген киындыктар жэне кедергiлер бар, сол Yшiн бiз тарихи салыстырмалы зерттеулердi жэне географиялык деректердi пайдалануымыз кажет.
Картографиялык эдiс. Бул эдiсте картогра-фиялык материалдарды топонимикалык бiрлiк-тердщ орналасу зацдылыктарын аныктау Yшiн, топонимдердщ ареалын, оныц географиялык орналасу мен жаFдайына тэуглдшгше байланысты зерттейдь Топонимикалык зерттеулердегi картографиялык эдютерде географиялык атаулар моделiнiц таралуы, басым тiлдердiц казiргi то-понимдердегi ареалы, халыктык-географиялык терминологияныц мэндiк езгеруi айкын керiнiс бередi. Карта - географиялык номенклатураныц накты кезi болып табылады, сондыктан топони-микалык кубылыстардыц таралу зацдылыкта-рын аныктауда картаны пайдалану ете мацызды болып саналады [5]. Кандай да бiр аумак бойынша, эр тYрлi уакытта басылып шкыкан карта-даFы атаулар, топонимикалык кубылыстардыц динамикасын айкындауFа назар аудартады. Картографиялык эдiс арнайы карталардаFы эртYрлi элеуметтiк жэне таботи кубылстардыц байланы-сын аныктауFа мол мYмкiндiк бередi. XXI Fасыр ГАЖ жетютшн пайдалану аркылы топонимикалык карталарды ендеудiц мэнi зор жэне ете езек-тi саналады. СарыаркадаFы топонимдер карта-сын географиялык акпараттык жYЙелер (ГАЖ) баFдарламаларында курастыру эдiстемесi жай-лы монографияда жан-жакты карастырылды. Заман талабына сай топонимикалык карталарды: курастыруда «картографиялык топонимика» Шмшщ теориялык жэне практикалык мацызы артып келедi. Географиялык акпараттар жYЙ-есшщ (ГАЖ) жаца технологияларыныц озык тYрлерiн игерiп, жаца ГАЖ баFдарламаларын топонимикалык карталарды! курастыруда пай-
далануFа мол мYмкiншiлiктеpдi беpедi [30].
КазакcтандаFы жоспарлы топонимикалык зеpттеулеpдегi географ жене картограф маман-дардын нетижелеpi картографиялык топоними-канын кейбip eзектi меселелершщ шешiлуiне алFышаpт жасады.
Геэграфиялык акпараттарды автоматты ен-деу Yшiн, мелiметтеpдi компьютеpлiк ендеу мак-сатында геэграфиялык акпараттар жYЙеci непз-делген [21]. Топонимиканын картографиялык астарларын дамытуда географиялык акпараттар жYЙеciн игеру мол жаFдайлаp жасап, топонимика iлiмiнiн физикалык-географиялык, геоэколо-гиялык жене экономикалык акпарат нысандары бойынша енке карталар топонимикалык акпа-рат кeзi екенш дамытып, оларды жYЙелеу кажет. Казipгi кезде мазмунын оронимдер, фитоним-дер, гидронимдер, этнонимдер, т.б. карталарын-да айкындай тYcедi.
Жалпы кандай да бip аумактын топонимiн зерттеуде жоFаpыда аталFан географиялык ата-улардын зерттеуде картографиялык едicтеpдi кешендi тYPДе пайдалану он нетиже бередь Бул баFытта географ^алымдардын iшiнде F. Конкашбаевтын, К.Д. Каймулдинованын, А.С. Омарбекованын, Э.Е. Аяпбекованын, К.Т. Сапаровтын, А.О. Маканованын, З.К. Мы-рзалиеванын, К.Т. Мамбеталиевтын, А.Е. Егин-баеванын енбектеpiнiн манызы зор.
Масштабы 1:500000 топокарталардын не-пзшде (7 облыс бойынша) Сарыарка аумаFын-да 9000 астам топонимдер аныкталды. Са-pыаpкаFа карасты барлык географиялык атаулар геоакпараттык жYЙе (ГАЖ) непзшде каpталаpFа тYcipiлiп, олардын таралу ареалдары бipiздiлiк-ке келтipiлдi. Казipгi уакытта масштабы 1:500000 топокарталар негiзiнде Сарыарканын физикалык-географиялык, геоэкологиялык ерек-шелiктеpiн бейнелейтiн (масштабы 1:3500000 болатын) топонимикалык карталары (9 карта) курастырылды. Кез келген топонимикалык зерт-теулер жYpгiзген кезде, географиялык атауларды жинактау, буpынFы атауларын калпына келтipу меcелеpi туындайды. Дегенмен, муpаFаттык, та-рихи-географиялык, картографиялык, лингви-стикалык, палинологиялык деректер атауларды калпына келтipуге мYмкiндiк туFызады. Географиялык карталарда кептеген, еткен тарихтан мол акпарат беpетiн олар топонимдеpдiн жа-зылуы, орналаскан жеpiн аныктауFа мYмкiндiк беpедi [10].
Эpбip географиялык атау географиялык кар-тада, ресми кужаттарда ез орнын табу керек. Ол Yшiн ел болып жумылып, калпына келиру, топонимикалык зерттеулер басты мiндетiмiз болып табылады. Сонымен казipгi топонимикалык зерттеулерде кептеген зерттеулер едicтеpi пайдаланылуда. Бул едicтеpдiн уштасу денгеш KYPДеленiп, топонимикалык зеpттеулеpдiн баска Fылым салаларымен салыстырмалы тYPДе да-муына мол мYмкiндiктеp беpедi. Географиялык зерттеулердщ маныздылы^ы аталFан меселе-леpдiн казipгi география Fылымдаpы Yшiн езек-тшт мен жана едicтеp мен баFыттаpды дамыту кажеттiгiмен айкындалады.
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1. Аристов Н.А. Труды по истории и этническому составу тюркских племен. - Бишкек: Илим, 2003. - 458 с.
2. 06öipaxManoe д. Топонимика жене этимология. - Алматы: Fылым, 1975. - 207 б.
3. Бартольд В.В. История культурной жизни Туркестана. - Л.: АН СССР, 1927. - 264 с.
4. Бейсенова д.С. Казакстаннын физикалык географиясы: окулык. - Алматы, 2014. - 540 б.
5. Бейсенова д.С., Каймулдинова К.Д. Жер-су аттарын географиялык-экологиялык Fылымдаp туpFыcында зерттеудщ казipгi месе-лелеpi // Казакстан Республикасынын орныкты дамуынын географиялык непздерь - Алматы: Fылым, 1998. - Б. 491-497.
6. Гольденберг Л.А. «Хорографическая книга чертежной Сибири С.У. Ремезова» // Вопросы истории. - М., 1962. - №6. - С. 183-185.
7. Горбунов А.П. <^лкен Сызба ютапнама-cындаFы» Казакстаннын географиялык дерек-теpi // География, биология, экология орта мек-тепте. - Алматы, 2008. - №1. - Б. 27-32.
8. Гумбольд А. Путешествие в 1829 году по Сибири и к Каспийскому морю. - СПб., 1837. -24 с.
9. Достай Ж., Мэмбеталиев К. Казактану жене топонимика. Казактану epici: оку куралы / ред. Ж. Молдабеков. - Алматы: Казак универ-ситеи, 2005. - 204 б.
10. Егинбаева А.Е. Сарыарка топонимика-сы. Монография. - Алматы: ССК, 2019. - 224 б.
11. Жащзацов Т. Орталык Казакстаннын жер-су аттары. - Алматы: Fылым, 1989. - 256 б.
12. Жартыбаев А.Е. КаpаFанды e^pi топо-
нимдершщ MaFbiHanbi^ жэне курылымдык си-паттары. - КaрaFaнды: Болашак-Баспа, 1998. -165 б.
13. Историческая энциклопедия Сибири: [в 3 т.] / Институт истории СО РАН. Издательство Историческое наследие Сибири. - Новосибирск, 2009.
14. Каймулдинова К.Д. КaзaкстaндaFы фи-зикалык-географиялык нысандардыц номинаци-ялануыныц Fылыми негiздерi: 25.00.23 географ. Fыл. докт. ... автореф. - Алматы, 2010. - 27 б.
15. КонкашпаевГ.К. Казахские народные географические термины // Изв. Ан Каз ССР. Серия географическая. - 1951. - №99. - Вып. 3. - С. 3-47.
16. Квпеев М.Ж. Сарыарканыц юмдш екен-дт // Казак тт мен эдебиеть - 1994. - №4. -Б. 110-124.
17. Казахстан Республикасы географиялык атауларыныц мемлекеттiк каталогы / РМКК. «Улттык картографиялык кор». - Алматы, 2005.
- Т. 5. - 390 б.
18. Казакстан Республикасыныц физика-лык картасы (Масштабы 1:1500000). - Алматы: «Улттык картографиялык-геодезиялык коры» РМКК, 2014. - 1 б.
19. Крйшыбаев Е. Казакстанныц жер-су ат-тары сeздiгi. - Алматы, 1985. - 256 б.
20. Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих, или киргиз-кайсацких орд и степей. - Алматы: Санат, 1996. - 656 с.
21. Линник В.Г. Построение геоинформационных систем в физической географии: учебное пособие. - М., 1990. - 80 с.
22. Макшеев А.И. Путешествия по киргизским степям и Туркестанскому краю: документально-художественная литература - Санкт-Петербург: Военная Типография Главного Штаба Его Императорского Величества, 1896.
23. Маргулан А.Х. Джезказган - Древний металлургический центр // В кн.: Археологические исследования в Казахстане / ред. К.А. Акишева.
- Алма-Ата: Наука, 1973. - 208 с.
24. Материалы по киргизскому землепользованию, собранные и разработанные экспедицией по исследованию степных областей. - Т. 3, ч. 2: Акмолинская область, Акмолинский уезд.
- Чернигов, 1909. -189 с.
25. Миллер Г.Ф. История Сибири.- М., Л.: Акад. наук СССР, 1937. - Ч. 3. - 466 с.
26. Мурзаев д.М. Очерки топонимики. - М.,
1974. - 382 с.
27. Потанин Г.Н. Запад.Сибирь. Алтай. Прииртышье (заметки о Западной Сибири) // В кн.: Живописная Россия. - С-Петербургь, 1884.
- 332 с.
28. Радлов В.В. Опыт словаря тюркский наречий. - СПб., Типограф. императ. АН. России, 1899. - Т. 2. - Ч. 1. - 340 с.
29. Рынков П.И. Топография Оренбургской губернии. - Уфа, 1899. - 154 с.
30. Сапаров К..Т., Егинбаева А.Е., Кунбасова Д.М. Геоа^параттыщ картографиялау эдiсiнiц топонимияльщ зерттеулердеп р0лi // Гидрометеорология и экология. - 2015. - №№2(77).
- Б. 140-149.
31. Сатпаев К.И. О развитии цветной и черной металлургии в районе Карагандинского Бассейна // Народное хозяйство Казахстана. - 1929.
- №6-7. - С. 11-43.
32. Семенов-Тянь-Шанский. Путешествие в Тянь-Шань в 1856-1857 г. - М.: Географгиз., 1946. - 256 с.
33. Султаньяев О.А. Топонимика Кокчетав-ской области (лингвистический анализ): авто-реф. ... докт. филол. наук. - Томск, 1969. - 30 с.
34. Уэлиханов Ш.Ш. Тандамалы шь^арма-лар. - Алматы, 1985. - Бас. 2. - 560 б.
35. Ханыков Я.В. О карте Миллера маршрута от Орска до Зюнгарского владения и обратно // Географические известия. - СПб., 1850. - 320 с.
36. Чернышев Ф.Н. Историческая геология. (Девон). Курс лекций, чит. в 1908-1909 гг. - Вып. 1. - СПб., 1909.
REFERENCES
1. Aristov N.A. Trudy po istorii i etnicheskomu sostavu tyurkskikh piemen. - Bishkek: Ilim, 2003.
- 458 s.
2. dbdirakhmanov d. Toponimika zhene etimologiya. - Almaty: Fylym, 1975. - 207 b.
3. Bartol'd V.V. Istoriya kul'turnoi zhizni Turkestana. - L.: AN SSSR, 1927. - 264 s.
4. Beisenova d.S. Kaza^stannyH fizikaly^ geografiyasy: o^uly^. - Almaty, 2014. - 540 b.
5. Beisenova d.S., Kaimuldinova K.D. Zher-su attaryn geografiyaly^-ekologiyalyK Fylymdar tyrFysynda zertteudiH ^azirgi meseleleri // Kaza^stan RespublikasynyH orny^ty damuynyH geografiyaly^ negizderi. - Almaty: Fylym, 1998. -B. 491-497.
6. Gol'denberg L.A. «Khorograficheskaya kniga chertezhnoi Sibiri S.U. Remezova» // Voprosy istorii. - M., 1962. - №6. - S. 183-185.
7. Gorbunov A.P. «Ylken Syzba kitapnamasyndaFy» KazaKstannyH geografiyalyK derekteri // Geografiya, biologiya, ekologiya orta mektepte. - Almaty, 2008. - №1. - B. 27-32.
8. Gumbol'd A. Puteshestvie v 1829 godu po Sibiri i k Kaspiiskomu moryu. - SPb., 1837. - 24 s.
9. Dostai Zh., Mombetaliev K. KazaKtanu zhene toponimika. KazaKtanu erisi: oku Kyraly / red. Zh. Moldabekov. - Almaty: KazaK universiteti, 2005. -204 b.
10. Eginbaeva A.E. Saryar^a toponimikasy. Monografiya. - Almaty: SSK, 2019. - 224 b.
11. Zhanyzaxpv T. OrtalyK KazaKstannyH zher-su attary. - Almaty: Fylym, 1989. - 256 b.
12. Zhartybaev A.E. KaraFandy eHiri toponimderiniH maFynalyK zhene KyrylymdyK sipattary. - KaraFandy: BolashaK-Baspa, 1998. -165 b.
13. Istoricheskaya entsiklopediya Sibiri: [v 3 t.]/ Institut istorii SO RAN. Izdatel'stvo Istoricheskoe nasledie Sibiri. - Novosibirsk, 2009.
14.KaimuldinovaK.D. KazaKstandaFy fizikalyK-geografiyalyK nysandardyH nominatsiyalanuynyH Fylymi negizderi: 25.00.23 geograf. Fyl. dokt. ... avtoref. - Almaty, 2010. - 27 b.
15. Konkashpaev G.K. Kazakhskie narodnye geograficheskie terminy // Izv. An Kaz SSR. Seriya geograficheskaya. - 1951, - №99. - Vyp. 3. -S. 3-47.
16. Kepeev M.Zh. Saryar^anyH kimdiki ekendigi // KazaK tili men edebieti. - 1994. - №4. -B. 110-124.
17. Kaza^stan Respublikasy geografiyalyK ataularynyH memlekettik katalogy / RMKK. «YlttyK kartografiyalyK Kor». - Almaty, 2005. - T. 5. - 390 b.
18. KazaKstan RespublikasynyH fizikalyK kartasy (Masshtaby 1 : 1 500 000). - Almaty: «YlttyK kartografiyalyK-geodeziyalyK Kory» RMKK, 2014. - 1 b.
19. Kpishybaev E. KazaKstannyH zher-su attary sezdigi. - Almaty, 1985. - 256 b.
20. Levshin A.I. Opisanie kirgiz-kazach'ikh, ili kirgiz-kaisatskikh ord i stepei. - Almaty: Sanat, 1996. - 656 s.
21. Linnik V.G. Postroenie geoinformatsionnykh sistem v fizicheskoi geografii: uchebnoe posobie. -
M., 1990. - 80 s.
22. Maksheev A.I. Puteshestviya po kirgizskim stepyam i Turkestanskomu krayu: dokumental'no-khudozhestvennaya literatura - Sankt-Peterburg: Voennaya Tipografiya Glavnogo Shtaba Ego Imperatorskogo Velichestva, 1896.
23. Margulan A.Kh. Dzhezkazgan - Drevnii metallurgicheskii tsentr // V kn.: Arkheologicheskie issledovaniya v Kazakhstane / red. K.A. Akisheva.
- Alma-Ata: Nauka, 1973. - 208 s.
24. Materialy po kirgizskomu zemlepol'zovaniyu, sobrannye i razrabotannye ekspeditsiei po issledovaniyu stepnykh oblastei.
- T. 3, ch. 2: Akmolinskaya oblast', Akmolinskii uezd. - Chernigov, 1909. -189 s.
25. Miller G.F. Istoriya Sibiri.- M., L.: Akad. nauk SSSR, 1937. - Ch. 3. - 466 s.
26. Murzaev d.M. Ocherki toponimiki. - M., 1974. - 382 s.
27. Potanin G.N. Zapad.Sibir'. Altai. Priirtysh'e (zametki o Zapadnoi Sibiri) // V kn.: Zhivopisnaya Rossiya. - S-Peterburg', 1884. - 332 s.
28. Radlov V.V. Opyt slovarya tyurkskii narechii.
- SPb., Tipograf. imperat. AN. Rossii, 1899. - T. 2, ch. 1. - 340 s.
29. Rychkov P.I. Topografiya Orenburgskoi gubernii. - Ufa, 1899. - 154 s.
30. Saparov K..T., Eginbaeva A.E., Kunbasova D.MGeoaKparattyK kartografiyalau edisinÍH toponimiyalyK zertteulerdegi reli // Gidrometeorologiya i ekologiya. - 2015. - №2(77). -B. 140-149.
31. Satpaev K.I. O razvitii tsvetnoi i chernoi metallurgii v raione Karagandinskogo Basseina // Narodnoe khozyaistvo Kazakhstana. - 1929. -№6-7. - S. 11-43.
32. Semenov-Tyan'-Shanskii. Puteshestvie v Tyan'-Shan' v 1856-1857g. -M.: Geografgiz. 1946.
- 256 s.
33. Sultan'yaev O.A. ToponimikaKokchetavskoi oblasti (lingvisticheskii analiz): avtoref. ... dokt. filol. nauk. - Tomsk, 1969. - 30 s.
34. Udlikhanov Sh.Sh. TaHdamaly shyFarmalar.
- Almaty, 1985. - Bas. 2. - 560 b.
35. Khanykov Ya.V. O karte Millera marshruta ot Orska do Zyungarskogo vladeniya i obratno // Geograficheskie izvestiya. - SPb., 1850. - 320 s.
36. Chernyshev F.N. Istoricheskaya geologiya. (Devon). Kurs lektsii, chit. v 1908-1909 gg. - Vyp. 1. - SPb., 1909.
ОСНОВНЫЕ НАПРАВЛЕНИЯ И МЕТОДЫ ИССЛЕДОВАНИЯ ТОПОНИМИКИ
САРЫАРКИ
А.Е. Егинбаева1 PhD, и.о. доцента, ^.Т. Сапаров1 д.г.н., профессор, З.К. Мырзалиева2 к.г.н., М.А. Аралбекова1 к.г.-м.н., доцент
1 Евразийский национальный университет им. Н. Гумилева, г. Нур-Султан, Казахстан E-mail: [email protected]
Международный университет "SILKWAY', г. Шымкент, Казахстан
Современная топонимика развивается на стыке географических, лингвистических и исторических наук, поэтому методы исследования опираются на методологические основы трех наук. К основным методам исследования относятся описательный, исторический, лексико-географический, сравнительно-географический, картографический (ГИС), статистический методы. Преобладание того или иного метода зависит от особенностей топонимов, условий их историко-географического развития, географических особенностей исследуемой территории. В статье рассматривается история изучения топонимики Сарыарки, охватывающей большую территорию Республики Казахстан. Наряду с методами исследования, рассмотрены место и возможности использования геоинформационных (ГИС), картографических методов в топонимических исследованиях.
Ключевые слова: Сарыарка, ландшафт, природная среда, народно- географические термины, ландшафтно-топонимические исследования, топонимические методы исследования
THE MAIN DIRECTIONS AND METHODS OF RESEARCH OF TOPONYMS OF SARYARKA
A.Ye. Yeginbayeva1 PhD, acting Associate Professor, K.T. Saparov1 Doctor of Geographical Sciences, Professor, Z.K. Myrzalieva2 Сandidate of geographical Sciences, M.A. Aralbekova1 Candidate of geological and mineralogical Sciences, Associate Professor
1L.N. Gumilyov Eurasian National University, Nur-Sultan, Kazakhstan E-mail: [email protected]
2 SILKWAY International University, Shymkent, Kazakhstan
Modern toponymy develops at the intersection of geographical, linguistic and historical sciences, so the research methods are also based on the methodological foundations of these three sciences. The main research methods include descriptive, historical, lexicon-geographical, comparative-geographical, cartographic (GIS), and statistical methods. The predominance of a particular method depends on the characteristics of toponyms, the conditions of their historical and geographical development, and the geographical features of the territory under study. The article deals with the history of the study of the toponymy of Saryarka, which covers a large territory of the Republic of Kazakhstan. In addition, along with the research methods, the place and possibilities of using geoinformation (GIS), cartographic methods in toponymic research are considered.
Key words: Saryarka, landscape, natural environment, national geographic terms, landscape and toponymic research, toponymic research methods
