CC BY
70ЭОЖ 911.5
САРЫАРЦАНЬЩ ЖАЙЫЛЫМДЬЩ ТЕРМИНДЕР1 МЕН ТОПОНИМДЕР ЖУЙЕСШЩ ЛАНДШАФТ ЕРЕКШЕЛ1КТЕР1Н АНЬЩТАУДАFЫ РЭЛ1
А.Е. Егинбаева1 PhD, К.Т. Сапаров1 геогр. Fылымд. докт., З.К. Мырзалиева2 геогр. Fылымд. канд., М.А. Аралбекова1 геология-минералогия Fьmымд. канд.
1 Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия улттыц университет1, Нурсултан цаласы, Цазацстан E-Mail: aeginbaeva@mail.ru, k.sapar67@yandex.ru, mari14.12@mail.ru
2 SILK WAY халыцаралыц yHueepcumemi, Шымкент ц., Цазацстан E-Mail: zabira2011@mail.ru
Ауыл шаруашылыFыньщ салаларында эртYрлi таботи ортадаFы eсiмдiк жамылFысыньщ жыл мезгшдерше баиланысты мал жаиылымы ретiнде паидалану, соFан баиланысты кeшпелi мал шаруатылы^ын тиiмдi уйымдастыру, жер иелiктерiн нарыктык экономика талаптарына саИ утымды игеру жене экологиялык тYрFысынан карастыру мацызды мэселе болып табылады. Макалада ландшафт ерекшелiктерi туралы мацызды аппарат беретщ дестYрлi мал шаруашылыFында паИдаланылатын жайылымдык атаулар мен терминдердщ географиялык атаулардаFы кeрiнiсi туралы сез болады. Сонымен катар, осы аумакты мекен еткен этностыц табиFат жаFдаИларын пайдалануы, белгт ландшафтка тен жайылымдык терминдердщ кещслктж таралуы бойынша зацдылыктары карастырылFан.
Ty^h сездер: ландшафттык топонимика, топырак жене eсiмдiктер жамылгысы, тиiмдi уйымдастыру, табиги ресурстар, утымды пайдалану, экологиялык кезкарас
Поступила 25.03.21 г.
DOI://///////////////////////////////////////
К1Р1СПЕ
К^азакстаннын барлык жер кeлемi 2724,9 мын км2. Жер корымыздын кeлемi ете Yлкен болга-нымен, онын сапасы сонгы жылдары кYрт нашар-лап отыр. Жердi дурыс пайдаланбау салдарынан топырак деградацияга ушырап, кунарсыздану, шелге айналу процестерi кушейе тYсуде [2]. Са-рыарканын кургак дала, шелейт, шел аймактары табиги жайылымдар ретiнде кещнен пайдаланы-лады. Тын жене тынайган жерлердi игеру кезшде барлык жердi жырту, Арканын кургак аймакта-рында мал азыгы корына Yлкен киыншылык екелдi. Табиги жайылымдардын тозуынын не-гiзгi себептерi, бiрiншiден, жайылымнын ретсiз пайдалануы. Кептеген жагдайда жайылымды жанартып отыру кYнделiктi кестемен (жYИемен) пайдалану кажеттiлiгiне сай ескерше бермеИдi. Сонымен катар, аумактагы кеншарларды Yнемi бiр багытта жайылымды езгертпей пайдалана
беру, жердiн тапталып, такырланып жарамай калуына екеледi. Арканын Yлкен бeлiгiн камтып жаткан Караганды облысында жайылымнын тозу меселелерi табиги (факторлармен), сонымен катар экологиялык жагдаймен тжелей байланысты. Ан-тропогендiк керi ю-ерекетке байланысты шелдену мен жайылымнын тозуынын кенею процестерi табиги жене антропогендж есер немесе себептер-мен тYсiндiрiледi. Табиги факторлар аумактын табиги жайылымдары аридтi зонада орнала-суымен, ылгалдын аз тYсуiмен, булану мeлшерiнiн жогарлыгы жене жер бедерiнiн ерекшелiктерi бойынша багаланады. Климаттын куаншылыгы, жауын-шашыннын аз тYсуi шелдену процесiнiн негiзгi катализаторы болып табылады [5].
Сарыарканын ощустж бeлiгiнде (Сол-тYстiк-Балкаш маны, Бетпакдала, Улытау, Актогай, Шет аудандарынын ощустт) шелдену процесi каркынды жYрiп, жайылымдык жерлердiн азаюына жене тозуымен катар мол
ешмдштнщ жер шурайынын кетуше то-лы^ымен тэуелдi болып калFаны айкындалды [17]. Жайылымдардын семантикалык Yлгiлерiн карастыру аркылы олардын табиFат ерекшелж-терi (рельеф, литологиясы, ылFалдану дэрежес^ есiмдiк дYниесi) жэне шаруашылыкта пайдала-ну дэрежесi мен мYмкiншiлiктерi женшде дерек-тердi жинактап, экологиялык акпараттар алуFа болады (1-кесте). Кестеде бершген жайылымдык атауларды бурын жарык керген эдебиет-терден, сезджтерден жэне карталардан (кешпелi мал шаруашылы^ынын жыл мезгiлдерiне байла-нысты жайылымдык жерлердi пайдалану (масштабы 1:2 000000); КараFанды облысынын ауыл шаруашылык жерлерш экономикалык-географи-ялык тYрFыдан баFалау (масштабы 1:6000000)) жинастырдьщ. Жайылым атауларынын непзшде географиялык терминология жатыр. Сондыктан жайылымдык терминдер маFыналык жYктемесi-не карай топтастырылды.
Yлкен Fылыми жэне практикалык маны-зы бар топонимдерде таботаттын эр тYрлiлiгi, табиFат ресурстарынын бары, орографиялык карама-карсылыктар, ландшафттардын ала-ша-бырлыFы, эр жердiн климаттык жэне гидрогра-фиялык ерекшелiктерi, сондай-ак табиFи жэне баска объектiлердiн сырткы нышандары, езiндiк ерекшелiктерi, саны мен сапасы, iшкi курылы-сы мен мэш, катыстылыFы, тYрFан орны жэне баска елеуш касиеттерi мен белгiлерi айнадаFы-дай анык керiнедi. Олар бойынша су кездерш-дегi судын сипаты туралы, флора мен фауна-нын бYрынFы жэне казiргi жай-кYЙлерi туралы, жайылымдардын енiмдiлiгi мен маусымдылы^ы туралы, белгiлi бiр аумактын экологиясынын жайы жэне т.б. акпараттарFа кол жетюзуге бо-лады [4].
Сарыарка - Казакстаннын iрi физикалык-ге-ографиялык жэне табиFи-тарихи аймактарынын бiрi. Сарыарка ерекше табиFи бiтiм болмы-сымен, кене тарихымен дараланатын, бай-байтак мекеннщ бiрi. Сарыарка атауы «жер бетшдеп есiмдiктерi кYЙгендiктен, сарFайып жататын кен де, Yлкен жон, жалпак Yстiрт, сансыз адырлы кырка» YFымын бiлдiредi. СолтYстiгiнде Батыс Сiбiр жазы^ымен уштасып, онтYстiгiнде Балкаш келiне дейiн, шы^ысында ^алба жэне ТарбаFа-тай жоталарымен шектесiп, батысында ТорFай колатына дешн созылFан алып жонды халкы-мыз «Сарыарка» деп атаFан. Сарыарка 54°...46° с.е. жэне 66°...80° ш.б. араларында орналаскан,
жоFарыдан караFанда шыFыска карай жщш-кере, дурыс емес трапеция тшшдес болып ке-ледi. Онын батыстан шыFыска карай узындыFы 1200 км, шы^ыс белiгiнде енi 400 км, батысында 900 км-ге жуык. Ауданы 1 млн. км2-ге жуык. КараFанды, Акмола облыстарын толы^ынан, ШыFыс Казакстан облысынын басым белтн, Павлодар, Крстанай, СолтYстiк Казакстан облы-старынын бiраз жерiн камтиды [5].
Сарыарканын табиFи жаFдайын жаксы бшетш казак халкы жайылымдарды атау (номинация) каFидасы бойынша ажыратып, эр-бiр мал тYрiне арналFан жайылымдардын тYр-лiк курамын айкындаFанын байкауFа болады. Жайылым терминдерiнiн кемегiмен фитоним-дер мен ландшафттын ерекшелiктерi туралы кен акпарат алуFа болады. Уакыт санатындаFы жергiлiктi табиFи жаFдайлар езгеркке ушыра-са да, топонимдердегi жайылым терминдерi ландшафттын ерекшелiктерi туралы толык акпарат бере алады. Мал шаруашылы^ынын кешпелi сипаты мен жайылымдарды пайдалану ерекшелт жергiлiктi топонимдерде кершю тапты.
Зоналды жэне аймактык ерекшелiктерi бар жайылымдык жYЙелер белгiлi бiр физика-лык-географиялык жаFдайларда калыптасады. Казакстан территориясында жайылымдар ор-манды дала, дала, шелейт, шел ландшафтары-на непзделген. ТабиFи-климаттык жаFдайларFа байланысты кешпендшер жыл бойы маусымдык жайылымдарда мал жаЙFан. Жаз кезiнде дала немесе тау шабындыктарында, ал кыста шелейт жэне шел аймактарында коныстаFан. Эмiр сYPУ салты мен шарушылыкты жYргiзуiне байланысты адамдардын географиялык танымын кенейт-кен. СоFан байланысты казак халкынын кептеген географиялык терминдер мал шаруашылы^ымен (жайылым тYрлерi, мал суарудаFы су айдында-ры жэне т.б.) байланысты келедь Сонын iшiнде табиFи жаFдайы мен шаруашылыкты жYргiзу ерекшелiктерiне байланысты жайылымдык терминдер де бай болып келедь Казак халкынын улттык жер пайдаланудаFы терминдер iшiнде жайылымдык терминдерге байланысты ата-улар ерекше кезге тYседi. Жайылымдык тер-миндердiн калыптасуында жер бедерi, климат, су кез^ топырак жамылFысы, есiмдiктер жэне жануарлар дYниесi, кешпелi мал шаруашылы^ы ерекшелiктерiн сипаттайтын улттык географиялык терминдер манызды рел аткарады [14].
Сарыаркада таботат ^opFay шараларын уй-ымдастыру идеяларыныц казак коFамында ерте-ден калыптасканын топонимдер аркылы («Хан KopbiFbi», «Кецкорык», «Кулан Корык», «Yлкен корык», «Корык даласы» т.б.) ацFарyFа болады. М. Кашкаридыц ецбегiнде «корык» сeзiнiц маFынасы «тыйым салынFан жер», корFалатын KоршалFан аумак ретiнде айтылады. Казакстан мен Орта Азияныц табиFаты кeрiктi жайылымы мол жерлершде кене дэyiрлерде корыкка айнал-дырылFан орындардыц болFанын тарихи жазба деректерден кездестiрдiк [7].
Корыкшар - атауын (Жарма ауданы) Шар езеншщ мацында корFаyFа алынFан аумак деп топшылаyFа болады. ШыцFыстаyда Корыкбол езен, жайлау атауын кездестiрсек, Корымжай-лау езеш eзiнiц жайылым ерекшелiгi женшде мол экологиялык акпар бередi. Сондыктан та-биFат корFаyдыц халыктык тYрi казак жерiнде элдекайда ертеде калыптасканын ацFарyFа болады. Ацшылык курудыц кезецдерi, уакыты, орманда ац аулаудыц ережелерi болFан. Казак халкында таботат оныц нысандарын корFаy иде-ялары ертеден калыптасып, урпактан-урпакка мура болып бершш, экологиялык мэдениеттiц калыптасуына бiршама ыкпал еттi [1].
Казак халкыныц жайылымдык терминдер жэне олардыц жжтелуш зерттеудщ негiзiн F.K. Коцкашбаев калады. Ол eзiнiц «Казактыц улттык географиялык терминдеро» атты ецбегiнде «Кeшпелi мал шаруашылык Yшiн жергiлiктi жердщ табиFи жаFдайлары мацызды рел аткара-ды. ЯFни жергiлiктi жердiц жер бедерi элемент-терi, гидрография мен климат ерекшелжтер^ eсiмдiк жамылFысыныц курамы, жабайы ацдар септiгiн тигiзген» деп жазды [13].
ТабиFи ресурстарды тиiмдi пайдалану кeшпелi мал шарyашылыFында жайылымдарды маусым бойынша жiктеп жYргiзyде ете мацызды болып табылады. Fылыми эдебиеттерде жайылымдардыц 6 тYрi белгшк 1) кыстау; 2) жайлау; 3) кектеу; 4) ^зеу; 5) бшк таулы жайылым; 6) кумды жайылым. Жалпы халыкта жайылымды жерлердщ сапасын, eнiмдiлiгiн, ма-yсымдылыFын, сумен камтамасыз етiлyiн жэне т.б. жайылымдардыц курылымын сипаттайтын 40-тан астам жайылым тYрлерiнiц атаулары бар. Кыстауларды пайланyдаFы негiзгi терминдер: тебщ тепсен болып табылады. Тебiн (тебу етютшнен) - кармен жабылFан кыскы жабын. Жылкы кар астынан аякпен eзiнiц жемiн табады,
тебiн казакта жайылым децгейiне байланысты эртYрлi атаyFа келедi. Сарыаркада аyмаFында тебiн термин катыскан Тебiн коныс (Акмола облысы), Койтебiн кыстау (КараFанды облысы) аныкталды [13, 14].
Маусымдык жайылымдар терминдерiне ер-тен, жон жаткызылады. Эртец терминi - есю шeбi eртелiп, орнына кек шеп шыккан жер маFынасын бередi. Кейде ерт болFан жердi де келесi жылы ертец деп атай бередь Жон деп децес жерлердiц, таулардыц Yстiн, аркасын атайды. Эдетте, ой «темен» сезше карама-карсы мэнде колданылады. Сарыарка аyмаFында осы терминдер катыскан топонимдер: Арыктыжон (коныс), Жонадыр (тау), ЖYнжон2 (кел, тау) (Акмола облысы), Жон (ауыл) (КараFанды облысы), Маяжон (таулар), Сулужон2 (коныс, тау) (Павлодар облысы), Жонкызыл (тау), Маяжон (таулар), Сулужон (тебе), Эртецтау (тау) (Шъ^ыс Казакстан облысы) жэне т.б.
ЖоFарыда айтылFан терминдер жер бе-дерiнiц ерекшелжтерш сипаттайды. Сонымен катар, климат пен орографиялык ерекшелiктерiн коса сипаттайтын терминдер де бар. Мысалы: каFыл, бауыр, беткей, етек, кYнгей. КаFыл термиш таудыц желдi емес бектершде орналаскан жайылымды сипаттайды. Бауыр, беткей, етек, ^нгей терминдерi малдарды жаюдыц тэсiлдерiн сипаттайды. Бауыр терминi желдетшген, тем-пешiктiц корFалFан тeскейi, тау асты жазыктыFы дегендi бiлдiредi. Казактар кыста боран кездерi малды баурайда жайлайды. Бет - таулы жердщ кулама жаFы, беткейi мэнiн бередь Осы лексема-лар катыскан Сарыарка аyмаFындаFы топонимдер: Бауыркел (батпак), Ескi Карабауыр (ауыл), Жацакарабауыр (ауыл), Карабауыр (кел), Науа-етек (кел), Бет (коныс), БетаFаш (коныс), Беткудык2 (коныс, шокы), Беттiбулак (езен) (Акмола облысы); БаскаFыл (жота), КаFыл2 (аласа таулы жота, тебе), ОртакаFыл (жота), YшкаFыл2 (ауыл, тау), Акбауыр2 (ауыл, кыстау), Бауыр (кыстау), Бауырезен (езен), Беталыс (ауыл), Бетбулак (ауыл), Беткудык (ауыл), Жацабет (кыстау), Сарыбет (тау) (КараFанды облысы); БетаFаш (езен), Коянбет (кыстау) (Костанай облысы); Акбет (тау), Бет (тау), Келбет (коныс) (Павлодар облысы), Сарыбауыр (коныс) (СолтYстiк Казакстан облысы), Беткудык (кудык) (ШыFыс Казакстан облысы) жэне т.б. ^нгей - таудыц ^нге караFан оцтYстiк беткейi. Жайылымныц кектемде мал баFyFа болатынан хабар бередь
Ол жерлерде кысты кYндерi кар тез еритшджтен мал жайылады [12, 15].
Жер бедерiнiц тшшш сипаттайтын тау-лык жайылымдар терминдерше терiскей (терiс, солтYстiк жак), койын (желден корFалFан Yлкен емес шь^анак) жатады. Сарыарка аумаFындаFы осы терминдерге байланысты топонимдер: Аккойын (коныс), Койын (коныс2), Терiсаккан (езен), ТерiсбYтак (езен) (Акмола облысы); Ка-ракойын3 (кел, кумды алкап, кыстау), Терюай-рык (беген), Терiсаккан2 (ауыл, езен), Теркбутак (езен2), Терiскей-Жыланды (кыстау), Терiскен (кудык), Терiскенеспе (курFак арна) (КараFан-ды облысы); Бала Терiсаккан (езен), Терюаккан (езен) (Костанай облысы); Терiсайрык3 (кыстау, езен2) (Шъ^ыс Казакстан облысы) жэне т.б. ЯFни жайылымдар Yшiн мал желден, бораннан KорFан таба алатын жерлер (ойпат, таулы езен ануарлары, тау сайлары) болып табылады. Кыс кезiнде мал тоFайлы, коFалы жерлерде жай-ылFан. Сарыарка аумаFында кел, батпак, коныс жэне т.б. атауларында коFа терминi катыскан 25 астам топоним аныкталды. Мысалы: КаракоFа9 (ауыл орны, кел7, коныс), КоFалыкел (батпак), КоFаезек (сай) (Акмола облысы); КаракоFа2 (ауыл, коныс), КоFа2 (кел, кыстау), КоFалы-жайдак (булак), КоFалыжар (бешт), КоFалые-зек (езен) (КараFанды облысы); ЖалпаккоFа (кел), КоFа (кыстау3), КоFалы (кыстау), КоFа-лыкел (Мухамеджан) (ауыл), ¥зынкоFа (ауыл орны) (Костанай облысы); КаракоFа (коныс), КаракоFалы (кел), КоFалы (тузды кел), Куан-дыккоFа (коныс), ОртакоFа (ауыл) (Павлодар облысы); КаракоFа (кел) (СолтYстiк Казакстан облысы), КоFалы (кыстау) (ШыFыс Казакстан облысы) жэне т.б. [8, 10].
ЖайлауларFа есiмдiк жамылыFысынын мол есуiне эсерiн типзетш, ерiген кар суы мол жина-латын тау аралык шункырлардаFы жер бедерi басты рел аткарады. Сонын нэтижесiнде жер бедерi пiшiндерi мен есiмдiк жамылыFысынын тыFыз байланысы нэтижесшде жайылымдык терминдерге айналды. Бидайык жайылымы -кектемде ерiген кар суымен толтырылып, жазда кепкеннен кейiн жайылымFа айналатын шункыр тэрiздес, темен жаткан жерлер. Сарыаркада бидайык терминi катыскан топонимдер: Ка-рабидайык (езен), Бидайык5 (ауыл, коныс, кыстау, езен2) (КараFанды облысы); Бесбидайык2 (ауыл, коныс), Бидайык (ауыл), Инембидайык (коныс), Кенбидайык2 (ауыл, коныс), Караби-
дайык4 (коныс3, тузды кел), Кызылбидайык (коныс) (Акмола облысы); Алабидайык (кы-стау), Жарбидайык (жылFа), Карабидайык (кыстау) (Костанай облысы); Акбидайык (коныс2), Бидайык2 (кел, коныс), Еркебидайык (коныс), Жарыкбидайык (коныс), Карабидайык3 (кел, коныс, ескi журт), ^осбидайык (тузды кел), Сарыбидайык (коныс2), Тасбидайык (коныс), Yлкен Бидайык (коныс) (Павлодар облысы); Бидайык (коныс, ауыл) (Шъ^ыс Казакстан об-лысы) жэне т.б.
Кыстаулар негiзiнен биiктiгi адамнын бой-ымен бiрдей болатын, сонын есебiнен кар аз жиналатын камыс ескен аймактарда орнала-сады. Камыс лексемасы катыскан Сарыарка аумаFындаFы топонимдер: Камыскудык (кудык3), Камыстыкел (кел), Кыраукамыс (ауыл) (КараFанды облысы); Баскамыс (кыстау), Кiшi Камыс (тузды кел), Кеккамыс (кел), Камыс (коныс), Камысак (кел), Камысакты (кел2), Ка-мыскел2 (кел, тузды кел), Камыстыкел (кел), Сарыкамыс2 (кел, езен), Сулыкамыс (келдер) (Акмола облысы); Сарыкамыс5 (ащы тузды кел, кел3, есю арна), Камыстыкел (кел) (Павлодар облысы); Каракамыс2 (кел, ауыл орны), Yшка-мыс (кыстау) (Костанай облысы); Камысакты (езен), Каракамыс (ауыл) (СолтYстiк Казакстан облысы); Сарыкамыс (ауыл орны) (Шъ^ыс Ка-закстан облысы) жэне т.б.
Сонымен катар, кешпелi мал шаруашылыFы Yшiн манызды болып табылатын баска да есiмдiк жамыетысы терминдерi катыскан топонимдер бар. Мысалы, май сезi жер-су атын жаса-уда «мал семiретiн кунарлы, конды жер» маFы-насында жумсалады. Кия сезi «таудын, тебенiн т.б. нысандардын тiк бето> маFынасын бередь Атап айтканда, Майлы (шокылар), Майлыкел (кел), Майлыкара2 (езен, тау), Майлысор (ащы тузды кел) (Акмола облысы), Майлыбай (бейiт), Майлыбулак (булак), Майлыкел2 (кел, тебешiк) (КараFанды облысы); Майлыкара (тау) (Шъ^ыс Казакстан облысы), Аккияк3 (коныс, кыстау, езен), Киякты4 (коныс, езен, сор, туйык кел), Сарыкияк (кыстау) (КараFанды облысы); Кияк (кел), Сарыкияк (коныс) (Акмола облысы); Ки-яксай (езен) (Костанай облысы); Сарыкияк2 (есю журт, кыстау), Киякел (тузды кел) (Павлодар облысы); Аккияк (кел) (Шъ^ыс Казакстан облысы) жэне т.б. [12, 16].
Ши (чий) астык тукымдас шептесiндi есiмдiк тYрiне жатады. Бул жерде ши есiмдiгiне катысты
топонимикалын мэлiметтердi ландшафттын ин-дикацияда пайдалану мYмкiндiгi нызы^ушылын тудырады. Геоботаник Fалымдар С.В. Викторов пен А.Г. Чекишев ши жэне намыс eсiмдiктерiн гидроиндикатор ретiнде пайдаланFан жэне оныц кeмегiмен жер асты суларыныц терецдiгi мен минералдын нурамын анынтауда пайдалану мYмкiндiктерiн анынтаFан. Эсiресе шидiц тYрлерi бойынша жер асты суларыныц эр тYр-лi терецджтерш жэне минералдану дэрежесiн нанты есептеп керсеткен [3]. 1897 ж. Парижде шыннан «Жизнь киргизских степей» атты ец-бекте Б.Залесский назантардыц сайын далада су кeздерiн наулай ескен шиге нарап табатынын хабарлайды. «Ши» лексемалы топонимдер жер асты суын табу Yшiн индикатор нызметiн атна-рады деген оЙFа келедi [6]. АумаFыныц кеп бeлi-гiн шел ландшафтысы алып жатнан Сарыарна топонимдершде ши eсiмдiгi атауыныц шоFы-рлануы осындай индикаторлын нызметiнен туындауы эбден мYмкiн. Сарыарна аумаFын-да Анши (ауыл, нудын2, нурFан арна, ныстау4), Астауши (ныстау), Атанши (ауыл орны), Кара-ванши (бейiт), Сарыши (ауыл), Тасши ^зен), Yлкенши (нудын), Шинудын (нудын2), Шилi2 (булан, ауыл), Шилщудын (булан) (КараFанды облысы); Анши (^л), Жалтырши (кeл), Кeцши (ноныс), Караши (ноныс2), Шилi (eзен, ауыл), Шилюай (жыра, кeл), Шeлнараши (ноныс) (Анмола облысы), Шинамыс (кeл), Шилi ^зен) (Костанай облысы); Анши3 (ноныс2, ауыл), Баймырзашил (ноныс), Шилi (ауыл), Шилщу-дын2 (ноныс, ауыл) (Павлодар облысы); Анши2 (ауыл, ныстау), Арнаши (ныстау), Шы^аши (ныстау) (ШыFыс Казанстан облысы) жэне т.б. ши eсiмдiгi атауымен жасалFан басна да топонимдер кездеседь
Сол сиянты Казанстанныц шeлейт жэне шeл зоналарыныц топонимдерде кeрiнiс табуын си-паттау барысында кeкпек eсiмдiгiнiц шeлейттi нубылыстардыц индикатор нызметi туралы Кай-мулдинова К.К. eз зерттеулершде нарастырFан. Ол назанстандын геоботаник Б.А. Быковтыц зерттеулерше сэйкес, кeкпектiц шeлейт зонасын-да, сонымен натар шeлдiц солтYстiгiндегi сортац топырантарда таралFаны, доминанта eсiмдiк ретiнде «кeкпектi жайылымдар» налыптасты-ратындыFы туралы жазды [9]. Сарырана ау-маFында кeкпек eсiмдiгiнiц атауымен жасалFан Кeкпектас (тау), Кeкпектi ^зен2), Кeкпектi4 (ауыл, eзен3), Кeкпектi-Кызылнан (ноныс),
Кекпектжел (ауыл), Кекпекколат (ecKi арна) то-понимдeрi аныкталды жэне олар шелейт зонасы аймаFына сэйкес келедь
Жайылымдык терминдерде жайылым тYр-лерш ажыратуда кегал, кекорай, кек, боз, шубар, коныр сиянты тYcтiк аньщтауыштар колданы-лады. Номадтар Yшiн кек œ3i шынымен каси-eттi болатын ceбeбi: кек - аспан, кек - кектем, кек - жаз, мал тойынатын кез. Мал тойынса, кешпелшер де тойынатын кез. Топонимжасамда кек œ3i эртYрлi табиFи нысан атауларымен бiрi-rin, олардын кек, кекшш, кара кек, аспан кек, кейде жасыл тYcтeрiн бiлдiрeдi. Казак еciмдiк-тщ жасыл тYciн кек деп атай бередь Сарыарка аумаFындаFы осы терминдер нeгiзiндe керiнic тапкан топонимдeрдi карастырдык: Кекай-кынтомар (коныс), Кекалажар (курFак арна), Кекбайсор (ащы тузды кел), Кекбайтал (езен), Кеккел (тузды кел), Кеккамыс (кел), Кекелен (коныс), Кексай (ауыл), Кексор (ащы тузды кел), Кектомар (тоFан), Кектомпак (коныс), Кектебе (тебе), Кекшолак (коныс) (Акмола облысы); Жаксы Кекдомбак (тау), Кекалажар (езен), Кекбайтал2 (кудык, тау), Кекбелен (тау), КекбулакЗ (ауыл, булак, тау), Кекдомбакб (кы-рат, езен, тeмiр жол бeкeтi, тау2, шокы), Кек-денгелек (кыстау), Кекирек (кудык), Кеккудык (кудык2), Кеклексу (кыстау), Кекезек3 (кыстау2, езен), Кекелен2 (ауыл, кыстау), Кексай3 (ауыл, KурFак арна, езен), Кексенпр (таулар), Кексу (ауыл), Кектабан (кыстау), Кектал6 (ауыл, кыстау, езен4), Кектас6 (ауыл, езен2, тeмiр жол бе-кeтi, таулар, шокы), Кектау2 (тау, тебе), Кек-тщкелР (ауыл, кел, тeмiр жол бекеи), Кектебе5 (тау4, тебе) (КараFанды облысы); Кекелен (кыстау), Кектау (ауыл) (Костанай облысы); Кеке-зек2 (коныс, тузды кел), Кексор (тузды кел) (Павлодар облысы); Кеген (тау), Бала Кексала (езен), Кекрак (кудык) (Шъ^ыс Казакстан облы-сы) жэне т.б.
Жер-су атына катысты боз тeрминi «курFак сор жер» жэне селеульбетегел1 еciмдiктeр ба-сым ескен, астык тукымдасты еciмдiктeрдeн туратын далаларды аныктайды. Боз тeрминi катыскан Сарыарка аумаFындаFы топонимдер: БозаЙFыр4 (ауыл орны, кел2, кыстау), Бозарал (коныс), Бозашкыртау (жота), Бозбай2 (ecкi журт, езен), Бозтал (ауыл), Бозшакел2 (ауыл орны, кел), Бозшасай (езен), Бозшасор2 (ащы тузды кел, кел), Бозыкты (кел), Бозым (ауыл орны) (Акмола облысы); Бозай2 (кыстау, езен),
Боздак (ауыл), Боздаксай (езен), Бозшген (езен), Бозкел2 (кел, кудык), Бозкак (езен), Бозкудык (кудык), Бозтумсык (ауыл), Бозшакел (кел) (Ка-раFанды облысы); Бозшакел (кел) (Костанай облысы), БозаЙFыр2 (тау, кел), Бозбел (тау), Бозша (ауыл), Бозшакел3 (ащы тузды кел, темiр жол бе-кетi, ауыл орны), Бозшасор (ащы тузды кел, кел (Павлодар облысы); Боз (кыстау), Бозай (ауыл) БозкараFан (ауыл) (Шъ^ыс Казакстан облысы) жэне т.б.
Сонымен катар жайылымдарды шубар тер-миш де сипаттайды. F. Конкашбаевтын топшы-лауынша, кайынды-кектерект шоктар деген маFынаны бiлдiредi. «Ара-арасында ойдым-ой-дым жайылымы бар буталы ерю» аныктамасы шубар географиялык терминiнiн мэнiн дэл аша-ды. Кей жерде бута Fана емес, ойдым-ойдым ескен кайын, караFай т.б. есiмдiктер де «шубар» уFы-мын туFызады. Бул жерде географиялык нысан-нын ала-кула, тенбш-тенбш, шубар тYстi болып келуi басты ерекшелт. Шубарлар мал жайылы-мына аса колайлы болFандыктан, ерекше назарда болFан. Сарыарка жерiнде шубар терминi каты-суымен жасалFан топонимдер аныкталды. Мысалы: Атшубар (сай), Жаманшубар2, Кызылшубар, Yлкен Шубар (коныс), Шубар (ауыл), Шубаркел (кел), Шубарсор (сор); Жаманшубар (коныс), Наурызбайшубар (кудык), Ойшубар (коныс), ШубараFаш (кыстау), ШубараЙFыр2 (коныс, та-улар), Шубардала (коныс2), Шубаркел3 (кешш, кент, темiр жол бекетi, тузды кел), Шубарку-дык2 (коныс, кудык), Шубароба3 (кыстау, тау2), Шубарезек, Шубарсай (езен), Шубартау (ауыл), Шубартенiз (коныс), Шубартебе (кыстау), Шу-бартYбек (ауыл, тYбек); ШубараЙFыр, Шубаре-зек; Шубартау (коныс); Шубар (кыстау), Шу-бараЙFыр (тебе), Шубаркак (коныс), Шубартас (ауыл), Шубартебе3 (кел, коныс, тау) т.б.
Коныр термин F.К. Конкашбаевтын пiкiрi бойынша «кыстауларFа жаксы жер болатын есiмдiк жамылыFысы таралFан тебешжтер». Топонимжасамда коныр тYстi бута, караFа-ны мол есетш тау, тебелердi, «шебi тсш, сола бастаFан» табиFи нысандарды белгшей-дi. Ауыспалы маFынада малFа жайлы коныр салкын жон, жота биiктiктердi атайды. Коныр терминi негiзiнде калыптаскан топонимдер: Аяк конырден (коныс), Егшдщоныр (кел), Коныр (езен), Конырадыр (тау2), Коныржал (коныс), Коныркел3 (кел2, коныс), Конырепз (коныс), Конырсу (езен), Коныртебе (шокы3), Коны-
ртYбек (ауыл), Коныршокы (тау); Байконыр5 (ауыл, кел, кыстау, езен2), Жетщоныр (кумды алкап), Жуан Коныр (тау), Конырадыр (тау), Конырауыл (кудык), Конырбел (тау), Коныржал3 (жота, тау, тебе), Коныртемiршi (таулар), Коныртебе5 (кыстау2, тау2, шокы), Шелконыр (шокы); Конырбшк (тау), Коныртас (тау), Коныртау (тау), Косконыр (коныс); Байконыр2 (ауыл орны, кыстау), Коныр Сандыктас (тау), Коныраулыбешт (кыстау), Конырегiз (кыстау), Коныртау (ауыл) жэне т.б. Бул топонимдерде колданыетан тYстiк терминдер жайылымдык жердщ есiмдiк жамылFысын жэне ландшафт ерекшелжтерш сипаттайды [11, 12].
Кыстаулар кебше кумды жерлерде ор-наласкан. Кыс айларында кешпелi орта жYз казактары кумды алкаптарFа (Каратау, Мой-ынкум, Арал манындаFы кыстауларFа) кешiп отырFан. Эйткенi ылFалы аз болFандыктан кумды жерлердеп есiмдiктер кунарлы есептелш, мал тез салмак коскан. Кум жэне онын туын-дылары кумдыкел, кумкел, кумкосак, кумсуат терминдерi катыскан Сарыарка аумаFында 17 топоним аныкталды. Мысалы: Ащыкумкел (тузды кел), Кумай3 (ауыл, езен, шокы), Кум-дыкел7 (ауыл, беген, кел3, тузды кел2), Кумкел3 (ауыл, кел, коныс), Кумкосак (тау), Кумсуат (ауыл) (Акмола облысы); Аралкум (кыстау), Борлыкум (кыстау), Ботабайкум (кум), Жаркум (тебе), Жiнiшкекум3 (ауыл, коныс, кум), Ка-ракум (ауыл), Катынкум (кумды алкап), Ку-мадыр (тау), КумакказFан (кудык), Кумдые-спе (езен2), Кумдыкел2 (кел, кыстау), Кумжота (тYбек), Кумкел5 (артезиан кудыFы, кел2, кыстау, туйык кел), Кумкайнар (кудык), Куммо-ла (тау), Кумезек (езен), Кумтакыр (коныс), Мойынкум2 (кум, кумды алкап), Сарыапанкум (кум), Сарыкум3 (дала, кум, темiр жол бекеи), Yлкенкум (кум); Кумкешу (ауыл), Кызылкум (ауыл орны), Кумантау (тау), Кумдыкел (туз-ды кел), Кумкел (ащы тузды кел); Кумдыкел (кел), Кумтеккен (тау); Каракум (темiр жол бекетi), Кумадыр (тау, тебешiктер), Кумназар (кыстау) жэне т.б.
Жайылымды1к экожYЙенi зерттей келе, жай-ылымды1к терминдер топонимдерi кешпелi мал шаруашылыFын жYргiзудегi негiзгi белгiсi бо-луы мYмкiн. Жайылымдык терминдер катыскан топонимдер аркылы мал шаруашылыFын жYр-гiзудiн ежелп, умытылып калFан эдiстерi туралы акпараттар аламыз (1-кесте).
Кесте 1
Сарыарканын жайылымдык терминдер топтамасы (семантикасы)
Жайылымдык терминдер топтамасы
Терминдер
TYci бойынша Эciмдiгi бойынша Жер бeдeрi бойынша Жыл маусымы жэне KорFау шараларына байланысты
Ландшафттык eрeкшeлiгi жэне топырак жамылFыcы бойынша Су коры жэне физика-лык-химиялык каcиeтi бойынша
Ыеталдылы^ы бойынша
Кегал, боз, кекарай, шубар, коныр, кек, керала, алатамыр, актeбiн КоFа, бидайык, бeдeлiк, камыс, караот, шиыр, шiлiк, тал
тч • и U U U
Бауыр, тeрicкeй, беткей, KYнгeй, етек, койын
Кыстау (койтeбiн, тeбiн, каFыл, желкара, караш, бауыр), жайлау (жон, бидайык, соны), ^зеу (шакат, атжал), кектеу (ертен, борбас), корык
Кум, коныр, такыр, шалFын, шурат
Суат, булак, кудык, ащы, ащылауыт, тепсен, май
Бидайык, как, саз, копа, томар
Жайылымдык экожYЙeciн караcтырFанда суат терминш айта кеткен жен. Кез-келген су нысанынын мал cуаруFа ынFайлы жерш суат деп тайды. Ол кэдiмгi кудыктан бастап, iрi келдeрдiн мал су шуге жарамды жаFаларына дешн болуы мYмкiн. Мал шаруашылыFын кэсш еткен кешпeлi казак халкына суат ерекше манызды кызмет аткарFан. Бул термин
Сарыарка жершде жиi кездеседк Аксуат2 (кел, езен), Бiрcуат8 (беген, ауыл3, коныс, езен2, тоFан), Жарсуат (ауыл, сор), Койсуат (ауыл орны), Кумсуат (ауыл), Кызылсуат (ауыл), Суатбарсор (тузды кел), Суаткел (кел), Тассуат3 (ауыл2, кел); Бiрcуат (езен), Суат (кыстау), Тассуат (ауыл кел); Аксуат кел, Аксуат (ауыл орны) жэне т.б. (2-кесте) [10].
Кесте 2
Жайылымдык терминдердщ топонимдер курамындаFы белсендшт
Жайылым атауы
Топонимикалык белсендшт
Ащы
Бауыр
Батыс КаFыл
Ащылы4 - ауыл, жылFа, езен2, Ащылыайрык3 - езен, Ащылык - коныс, Ащылыезек3 - коныс, езен2, Ащылысай3 - езен, Ащысай2 - езен, Ащысор2
- тузды кел, Жаманащы2 - ауыл, разъезд, Жаращы - тау, Жарыкащы2 -коныс, Кiшi Ащылы - езен, Такыращы - коныс, Тузащы - ащы тузды кел, Шолакащы - езен, Шункыращы - кел (Акмола облысы); Ащыайрык - езен, Ащылыб - кыстау, езен4, тебешж, Ащылыайрык - езен, Ащылысай2 - коныс, Ащылысай - езен, Ащыезек3 - ауыл, езен2, Ащысор - кел, Ащышиезек -езен, Кызылащы - езен (КараFанды облысы); Ащытасты - беген (Костанай облысы); Ащылыезек2 - коныс, езен2, Караащы2 - ауыл, коныс (Павлодар облысы); Кенащы - ауыл (СолтYcтiк Казакстан облысы); Ащыайрык - езен, Ащыбай - кыстау, Ащыезек - езен, Тузащытебе - тебе (Шъ^ыс Казакстан облысы).
Бауыркел - батпак, Еcкi Карабауыр - ауыл, Жанакарабауыр - ауыл, Карабауыр - кел (Акмола облысы); Акбауыр2 - ауыл, кыстау, Бауыр
- кыстау, Бауырезен - езен (КараFанды облысы); Сарыбауыр - коныс (СолтYcтiк Казакстан облысы).
Батыстау - ауыл (КараFанды облысы).
БаcкаFыл - жота, КаFыл2 - аласа таулы жота, тебе, ОртакаFыл - жота, YшкаFыл2 - ауыл, тау (КараFанды облысы).
Жайылым атауы Топонимикалык белсендшт
Кайкан Yшкайкан - езен (КараFандьI облысы).
Коныр Аяк конырден - коныс, Егшдщоныр - кел, Коныр - езен, Конырадыр2 - тау, Коныржал - коныс, Конырепз - коныс, Коныртебе3 - шокы, КоныртYбек -ауыл, Коныршокы - тау (Акмола облысы); Байконыр5 - ауыл, кел, кыстау, езен2, Жетщоныр - кумды алкап, Жуан коныр - тау, Конырадыр - тау, Конырауыл - кудык , КонырбаЙFул - тау, Конырбел - тау, Коныржал3 -жота, тау, тебе, Коныртемiршi - таулар, Коныртебе5 - кыстау2, тау2, шокы, Шелконыр - шокы (КараFанды облысы); Конырбшк - тау, Коныртас - тау, Коныртау - тау, КоСолтYстiк Казакстан облысыныр - коныс (Павлодар облысы); Байконыр2 - ауыл орны, кыстау, Коныр Сандыктас - тау, Конырепз - кыстау, Коныртау - ауыл (Шъ^ыс Казакстан облысы).
Кен Кенши - коныс (Акмола облысы); Жаксы кен - езен, Жаман кен - езен, Кен - езен (КараFанды облысы).
Эртен Эртентау-тау (ШыFыс Казакстан облысы).
Такыр Такыращы - коныс (Акмола облысы); Кептакыр - коныс, Костакыр - тау, Кумтакыр - коныс, Табаккентакыр (Кентарлау) - анFар, Такыртебе - тау, Терттакыр - коныс (КараFанды облысы); Актакыр - коныс, Такыркел -кел, Такырсор - ащы тузды кел (Павлодар облысы); Такыр - кыстау, езен, Такыртума2 - булак, коныс (Шъ^ыс Казакстан облысы).
Шубар Атшубар - сай, Жаманшубар2 - коныс, Кызылшубар - коныс, Yлкен Шубар - коныс, Шубар - ауыл, Шубаркел - кел, Шубарсор - сор (Акмола облысы); Жаманшубар - коныс, Наурызбайшубар - кудык, Ойшубар - коныс, ШубараЙFыр2 - коныс, таулар, Шубардала2 - коныс, Шубароба3 - кыстау, тау2, Шубарезек - езен, Шубарсай - езен, Шубартау - ауыл, Шубартещз -коныс, Шубартебе - кыстау, ШубартYбек2 - ауыл, ШубартYбек - тYбек (КараFанды облысы); ШубараЙFыр - коныс, Шубарезек - коныс (Павлодар облысы); Шубартау - коныс (СолтYстiк Казакстан облысы); Шубар - кыстау, ШубараЙFыр - тебе, Шубаркак - коныс, Шубартас - ауыл, Шубартебе3 -кел, коныс, тау (Шъ^ыс Казакстан облысы).
Таботат пен коFам арасындаFы кYPДелi ка-рым-катынастарды зерттеудщ географиялык негiздерi табиFи ортанын казiргi жаFдайларына баFа беру, болашактаFы жай-кYЙiн болжау жэне таботатты корFау мэселелерiнде камтиды. Казiр-гi кезде географиянын манызды мэселелерiнiн бiрi табиFат корFаудьIн тиiмдi жолдарын iзде-стiру жэне таботи ландшафттык жайылымдар-дын езгерiсiн аныктау баFытын болжауFа каты-сты аныкталды. Жайылымдык жэне ан аулайтын жерлердi корFаудьIн дэстYрi Казакстан жерiн кола дэуiрiнде мекендеген тайпалардын езш-де болFандыFы женiнде деректер бар. «Корык» сезiнiн тYбiрi «кор», коры (корFау) корFалатын жердiн байлыFын атауFа болады. Корык сезiмен кездесетiн жер-су аттарында бурынFы кор-шалFан жайылым, шабындык деген маFынасын-да карастырдык. Сарыарканын жайылымдык терминдерi аркылы фитонимдер жэне ландшафт
ерекшелiктерi мен езгерiстерi женiнде мол акпа-раттар алуFа болады. Атап айтсак, боз, коныр, шубар, кум, шакат, тескей, ^нгей, каFыл, саз, камыс, тоFай, штк, ши, алан, кектеу, жайлау, ^зеу, кыстау, корык жэне т.б. жайылымдык терминдер ландшафт ерекшелжтерш накты си-паттайды.
Жайылым атауларынын курамында есiмдiк атаулары кептеп кездеседi. Жайылым атаула-рынан жайылым жэне шабындыктарды тиiмдi пайдалану жэне корFау мэселелерi женiнде акпарлар алуFа болады. Жайылым атауларын зерттеу жэне эртYрлi маусымдарFа байланысты топтастырудын Fылыми-колданбалы манызын атап кету орынды деп бiлемiз. Жайылым атауларын казак халкы дэстYрлi шаруашылыкта ландшафттык ерекшелiктерi аркылы кенiнен пайдаланFан жэне географиялык атаулардын фи-зикалык-географиялык жэне этнографиялык не-
пзде калыптасканын aH;FapTaflti. Эйткеш уа^ыт ете келе жергiлiктi жердеп тaбиFaт жaFдaйлa-ры езгерiске yшырaуы mymkíh жэне лaндшaфт турaлы мэлiмет берерi ce3ci3. Агрaрлык-eнер-кэсiптiк кешендеп эколог мaмaндaр ^OFaM мен тaбиFaт aрaсындaFы осы зaмaнFы мэселелердiн MaHbi3biH жете тYсiне бiлу керек, HaKrbrnbi шaру-aшылык кызметшщ сипaтын, коршaFaн ортaFa деген эсерлердiн жYктемесi мен 6aFbnbiH aл,дын aлa болжaй бшу ^жет. Сонымен жaйылым aтa-угарын зерттеудщ, олaрдын Кaзaкстaннын эр белтнде мaFынaлaрын aжырaтудын топоними-кa Yшiн Fылыми-колдaнбaлы мэнi бaр деп коры-тынды жaсaймыз.
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1. Айдаров О. Шъ^ыс Арaл ещршде ко-рыкгар yйымдaстырудын кейбiр мэселелерi // Геогрaфия жэне тaбиFaт. - Алмaты, 2004. - №6. - Б. 17-20.
2. Бейсенова Э.С. ^a3aK елшщ экологиялык aхуaлы. Моногрaфия: - Алмaты: Абaй aтындaFы К^зУПУ, 2018. - 392 б.
3. Викторов С.В., Чекишев А.Г. Лaндшaфт-мя индикaция и ее прaктические применение. -М.: Издaтельство МГУ, 1990. - 200 с.
4. Госудaрственный кaтaлог геогрaфических нaзвaний Республики Ka3axCTan Том 6, чaсть I. Кaрaгaндинскaя облaсть. - Алмaты, 2006. - 232 с.
5. Егинбаева А.Е. Сaрыaркa топоними^^. Моногрaфия. - Алмaты: ССК, 2019. - 224 б.
6. Залеский Б. Жизнь киргизских степей: Описaния, рaсскaзы, с^зки. Текст и иллюстрa-ции, выполненные в технике офортa, Бронислaсa Зaлеского. - Пaриж: Ж.-Б. Вaссёр, Книготорго-вец-издaтель, ул. Пти-Лион, 36, 1865. - 56 с.
7. Исцацов М. XamK кaлендaры. - Алмaты: Кaзaк мемлекет бaспaсы, 1963. - 210 б.
8. Кадырбаев М.К., Курманкулов Ж. Культу-рa древних скотоводов и метaллургов Сaры-Ар-ки. - Алмa-Атa, 1992. - 264 с.
9. Каймулдинова К.Д. Кaзaкстaннын aрид-тi aймaктaрынын топонимиясы. - Алмaты: Te-Color, 2010. - 208 б.
10. Керимбаев Е.А. Кaзaхскaя ономaстикa в этнокультурном, номимтивном и функцио-нaльном aспектaх. - Алмaты, 1995. - 248 с.
11. Керимбаев Е.А. Этнокультурные основы номимции и функционировния кaзaхских собственных имен: aвтореф. ... док. филол. нaук. -
Алма-Ата, 1992. - 61 с.
12. Конкашпаев Г.К. Географические названия монгольского происхождения на территории Казахстана // Изв. АН КазССР. - 1959. -Вып. 1(11). - С. 85-98.
13. Конкашпаев Г.К. Казахские народные географические термины: автореф. ... канд. географ. наук. - Алма-Ата, 1949. - 15 с.
14. Конкашпаев Г.К. Казахские народные географические термины // Изв. Ан Каз ССР. Серия географическая. - 1951, - №99. - Вып. 3.
- С. 3-47.
15. Маканова А.У. Экосистемы наземные (пастбищные) на примере Акмолинской области // Вестник КазНУ. Серия географ. - 2004. - №1.
- С. 44-49.
16. Местные географические термины // под ред. Е.М. Поспелова, Н.И. Толстого. - М., 1970.
- 220 с.
17. Талжанов С.А. ЭртYрлi коFамдык жYЙе жаFдайында Орталык Казакстан жер ресурста-рын мал шаруашыль^ыныц жайылымы ретш-де пайдалануын экономикалык-географиялык тyрFыдан талдау: географ. Fыл. канд. ... автореф.
- Алматы, 2004. - 27 б.
REFERENCES
1. Aidarov O. Shygys Aral onirinde koryktar uiymdastyrudyn keibir maseleleri // Geografiya zhane tabigat. - Almaty, 2004. - №6. - B. 17-20.
2. Beisenova A.S. Kazak elinin ekologiyalyk akhualy. Monografiya: - Almaty: Abai atyndagy KazUPU, 2018. - 392 b.
3. ViktorovS.V., ChekishevA.G. Landshaftnaya indikatsiya i ee prakticheskie primenenie. - M.: Izdatel'stvo MGU, 1990. - 200 s.
4. Gosudarstvennyi katalog geograficheskikh nazvanii Respubliki Kazakhstan. Tom 6, chast' I. Karagandinskaya oblast'. - Almaty, 2006. - 232 s.
5. Eginbaeva A.E. Saryarka toponimikasy. Monografiya. - Almaty: SSK, 2019. - 224 b.
6. Zaleskii B. Zhizn' kirgizskikh stepei: Opisaniya, rasskazy, skazki. Tekst i illyustratsii, vypolnennye v tekhnike oforta, Bronislasa Zaleskogo. - Parizh: Zh.-B. Vasser, Knigotorgovets-izdatel', ul. Pti-Lion, 36, 1865. - 56 s.
7. Iskakov M. Khalyk kalendary. - Almaty: Kazak memleket baspasy, 1963. - 210 b.
8. Kadyrbaev M.K., Kurmankulov Zh. Kul'tura drevnikh skotovodov i metallurgov Sary-Arki. -
Alma-Ata, 1992. - 264 s.
9. Kaimuldinova K.D. Kazakstannyn aridti aimaktarynyn toponimiyasy. - Almaty: Te-Color, 2010. - 208 b.
10. Kerimbaev E.A. Kazakhskaya onomastika v etnokul'turnom, nominativnom i funktsional'nom aspektakh. - Almaty, 1995. - 248 s.
11. Kerimbaev E.A. Etnokul'turnye osnovy nominatsii i funktsionirovniya kazakhskikh sobstvennykh imen: avtoref. ... dok. filol. nauk. -Alma-Ata, 1992. - 61 s.
12. Konkashpaev G.K. Geograficheskie nazvaniya mongol'skogo proiskhozhdeniya na territorii Kazakhstana // Izv. AN KazSSR. - 1959. -Vyp. I(II). - S. 85-98.
13. Konkashpaev G.K. Kazakhskie narodnye geograficheskie terminy: avtoref. ... kand. geograf.
nauk. - Alma-Ata, 1949. - 15 s.
14. Konkashpaev G.K. Kazakhskie narodnye geograficheskie terminy // Izv. An Kaz SSR. Seriya geograficheskaya. - 1951, - №99. - Vyp. 3. - S. 3-47.
15. Makanova A.U. Ekosistemy nazemnye (pastbishchnye) na primere Akmolinskoi oblasti // Vestnik KazNU. Seriya geograf. - 2004. - №1. -S. 44-49.
16. Mestnye geograficheskie terminy // pod red. E.M. Pospelova, N.I. Tolstogo. - M., 1970. - 220 s.
17. Talzhanov S.A. Arturli kogamdyk zhuie zhagdaiynda Ortalyk Kazakstan zher resurstaryn mal sharuashylygynyn zhaiylymy retinde paidalanuyn ekonomikalyk-geografiyalyk turgydan taldau: geograf. gyl. kand. ... avtoref. - Almaty, 2004. - 27 b.Alma-Ata, 1992. - 264 s.
РОЛЬ СИСТЕМЫ ПАСТБИЩНЫХ ТЕРМИНОВ И ТОПОНИМОВ САРЫАРКИ В ОПРЕДЕЛЕНИИ ЛАНДШАФТНЫХ ОСОБЕННОСТЕЙ
А.Е. Егинбаева1 PhD, К.Т. Сапаров1 д.г.н., З.К. Мырзалиева2 к.г.н., М.А. Аралбекова1 к. г-м. н.
1 Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева, г. Нур-Султан, Казахстан E-Mail: aeginbaeva@mail.ru, k.sapar67@yandex.ru, mari14.12@mail.ru
2 Международный университет SILKWAY, г. Шымкент, Казахстан E-Mail: zabira2011@mail.ru
В рыночных условиях одним из ключевых вопросов хозяйствования является эффективное использование имеющихся природных ресурсов. В сельскохозяйственном производстве таковыми являются проблемы использования земельных ресурсов. Актуальной задачей является рациональное использование пастбищных ресурсов по сезонам года для ведения отгонно-пастбищного животноводства. В статье рассматривается отражение в географических названиях названий пастбищ и терминов, используемых в традиционном животноводстве, дающих важную информацию об особенностях ландшафта. Кроме того, определены закономерности использования природных условий этносом, населявшим данную территорию, пространственного распределения пастбищных терминов, характерных для определенного ландшафта.
Ключевые слова: ландшафтная топонимика, почвенный и растительный покров, эффективная организация, природные ресурсы, рациональное использование, экологический подход
THE ROLE OF THE SYSTEM OF PASTURE TERMS AND TOPONYMS OF SARYARKA IN
DETERMINING LANDSCAPE FEATURES
A.Ye. Yeginbayeva1 PhD, K.T. Saparov1 doctor of geogr. sciences, Z.K. Myrzalieva2 candidate of geogr. sciences, M.A. Aralbekova1 candidate of geological and mineralogical sciences
1 L.N. Gumilyov Eurasian National University, Nursultan, Kazakhstan E-Mail: aeginbaeva@mail.ru, k.sapar67@yandex.ru, mari14.12@mail.ru
2 SILK WAY International University, Shymkent, Kazakhstan E-Mail: zabira2011@mail.ru
In market conditions, one of the key issues of management is the effective use of available natural resources. In agricultural production, these are the problems of using land resources. An urgent task is the rational use of pasture resources according to the seasons of the year for the management of pasture cattle breeding. The article considers the reflection in geographical names of pasture names and terms used in traditional animal husbandry, which provide important information about the features of the landscape. In addition, the regularities of the use of natural conditions by the ethnic group that inhabited this territory, the spatial distribution of pasture terms characteristic of a particular landscape are determined.
Keywords: landscape toponymy, soil and vegetation cover, effective organization, natural resources, rational use, ecological approach
