CC BY
22НАУЧНЫЕ СТАТЬИ
Гидрометеорология и экология №4 2009
ЗЭК 91:801.311 (574)
Э.М. МУРЗАЕВТЬЩ ГЕОГРАФИЯЛЬЩ ТЕРМИНОЛОГИЯГА ЦАТЫСТЫ ЗЕРТТЕУЛЕР1НЩ МАЦЫЗЫ
К.Д. Каймулдинова
Мацалада Азия табигатын зерттеуш1 географ Э.М. Мурзаевтъщ географиялыц терминология мен топонимиканыц байланыстарын зерттеуте цатысты басты ецбектерте шолу жасалынган. Талданган деректер нег1зтде автор шлымныц осы саладагы басты цорытындыларын Цазацстан топонимиясыныц материалдарытен байланыстырады.
Топонимиканьщ географиялыц багытын дамытуга Yлкен Yлес цосцан эйгш географ Э.М. Мурзаевтьщ басты ецбектершщ бiр тобы географиялыц терминологияныц топоним цалыптастырушы ролiне цатысты жYргiзген зерттеулерше арналган. Fалым топонимикада б^рын болмаган жаца багытца - жергткт1 географиялыц терминдердщ топоним цалыптастырудагы жетекшг мацызына суйенген зерттеулерге жол ашты. Б^л багыт галымныц ^зац жылгы Азияныц кептеген аумацтарында жYргiзген географиялыц зерттеулерi барысында жинацтап, зерделеген жергiлiктi географиялыц терминдердщ атаулармен байланысына негiзделген болатын. Кейiннен езi негiздеген б^л т^жырымдар кептеген ецбектерiнде кещнен царастырылып, талданган болатын [1-3].
Халыцтыц географиялыц терминдердщ топонимикалыц зерттеулердегi мацызын Э.М. Мурзаев былайша тYЙiндейдi: «Терминдер-топонимиканыц непз^ олар географиялыц атаулардыц магыналыц мазм^нын аныцтайтын белiгi болып табылады... кез келген топонимикалыц зерттеу халыцтыц географиялыц терминдердi талдаудан басталуы цажет жэне цазiргi, сол сияцты тYбiрлi (субстратты) жергiлiктi терминология мiндеттi тYрде ескерiлуi цажет» [4]. Э.М. Мурзаевтыц жергшкп географиялыц терминологияга цатысты ецбектервде талданган мэселелердщ Казахстан топонимикасын дамытудагы мацызы туралы мынадай тYЙiндер жасадыц.
Бiрiншiден, Э.М. Мурзаев жергшкп географиялыц терминдердщ еш езгермеген цалпында, сол кYЙiнде бiрден географиялыц нысан атауына айналуын кептеген дэлелдер арцылы негiздеп бердь Б^л т^жырымдаманыц цазац халцыныц климаттыц терминологиясына да цатысы бар. Бiз жергiлiктi жердщ климат жагдайын бейнелейтш топонимдерге талдау жасау 134
барысында езгерюаз куйде географиялык атау тузетш терминдер катарын аныктадык. Мысалы, «кектем мезгiлiндегi жацбырлы кезец» дегендi бiлдiретiн амал терминi СолтYCтiк Казахстан облысында екi коныс атауына негiз болган. Сонымен катар, осы топтамага жащызуга болатын Боран (ауыл, Шыгыс Казакстан обл.), Б^рша^ (коныс, СолтYCтiк Казакстан обл.), Дауыл (езен, Актебе обл.), Жылымшык (к^м, Мацгыстау обл.), Несер (кыстау, Атырау обл.), Суык (тебе, Актебе обл.), Т^ман (коныс, Актебе обл.), Ызгар (ауыл, Кызылорда обл.) атаулары тiркелдi.
Екiншiден, Э.М. Мурзаевтыц атап керсеткенiндей, жергiлiктi географиялык терминдер кYрделi топоним к^рамына енген жагдайда, оныц магыналык негiзiн к¥райтын аппелятивке айналады. К¥рамында м^ндай термин болмайтын атаулар уакыт ете келе кыскарган немесе ецделген топонимдер болуы мYмкiн.
Б¥л идея кейiннен географиялык атаулар к¥рамындагы индикатор-терминдер туралы жаца зерттеулерге негiз болды. Кейде кYрделi атау к¥рамында екi немесе Yш халыктык терминнщ катар кездесуi мYмкiн. Б¥л ез кезегiнде географиялык атаудыц сипатын нактылай тYседi. Мысалы, Шыгыс Казакстан облысыныц физикалык-географиялык атаулары арасында осы тектес атаулар тобы тiркелдi (кесте).
Кесте
Шыгыс Казакстан облысындагы кYPделi топонимдердщ к¥рылымдык топтары
Географиялык Косарланган Yш к¥рамды
терминдер атаулар атаулар
Жон Жоншокы Каражонтас
бзек Белезек Ащыезеккел
Сай Сайасу врсайколат
Табан Табансала Тастабанб¥лак
Тау Тастау вркешкыртау
Yшiншiден, Э.М. Мурзаев жергiлiктi географиялык терминнщ бастапкы магынасы табигат жагдайларыныц ауысуына, ландшафттагы алмасуларга, т¥ргын халыктыц шаруашылык эрекетшщ езгерiстерiне байланысты езгерiске тYсуi мYмкiн екендiгi туралы идея ¥сынды. Б¥л терминдердщ миграциясы деп аталынган к^былыспен тYсiндiрiледi, ол кещспкпк т¥ргыда немесе т1лдш жагынан бiр-бiрiнен алшак жаткан топонимикалык жYЙелердщ байланыстарын аныктауга кемектеседь
Казакстан аумагындагы ландшафттык айырмашылык жасайтын аумактардыц географиялык терминдерiн семантикалык т¥ргыда
135
салыстырып, талдау барысында осы к¥былыстыц шындыгында да накты керiнiс табатынын таркедш. Казак топонимиясында дала салыстырмалы тYPде белсендi термин болып табылады [5]. Терминнщ негiзгi магынасы «ашык жазык жер» (Конкашпаев, 1951) болганымен, ландшафттык т¥ргыда тауалды жазыктарындагы Жусандала (жазык, Алматы, Жамбыл обл.), Кекпекдала, Карадала (коныс, Алматы обл.) атауларыныц к¥рамындагы дала жазык ещрлердеп Акдала (коныс, Актебе обл.), Сарыдала (коныс, Ощуспк Казакстан обл.), Сарыдала, Сордала (коныс, Батыс Казакстан обл.) топонимдерi к¥рамындагы терминнен семантикалык тургыда айырмашылык жасайды. Осы ретте бiз «цызыл» сезше катысты Шыгыс Казакстан облысындагы оронимдерге талдау жасаган болатынбыз. Бiр ерекшелш, бул ещрдеп кейбiр оронимдер к¥рамындагы цызыл тYCтi емес, «тебе», «тау» магынасында семантикалык ыгысуга ¥шыраганы аныкталды.
«Кызыл» сезiн кенiстiктi багдарлауга катысты термин ре^нде карастыру да жок емес. Дегенмен, б¥л топтамадагы атауларды бiз тау жыныстарыныц тYсiмен байланыстырган шындыкка жанасады деген пiкiрдемiз. Бастапкыда тау жыныстарыныц тYсiне байланысты б¥л географиялык нысандар атрибутивтi Yлгiдегi топоним к¥ралу зандылыгына сэйкес, номинатив кызметш аткаратын аныктауыш пен зат еимнщ (географиялык аппелятив) байланысуынан калыптаскан Кызылтау, Кызылтебе деп аталуы мYмкiн. Кешннен коршаган ортадагы осы тектес баска географиялык нысандардан айырмашылык жасайтын доминантты белгi болып табылатын тYC атауы (кызыл) аталган таудыц жалкы еимше айналган деп топшылауымызга эбден непз бар. Б¥л Кызыл деген атаулар тобын (4 тау атауы, 3 кыстау атауы) калыптастырган.
Бiртiндеп бiр Кызылды екiншiсiнен айыру, даралау максатында аныктауыштар немесе меншiк сипатын бiлдiретiн антропонимдер косарласа бастаган. Б¥л ретте бiз Шыгыс Казакстан аумагы бойынша Бткккызыл (тау), Болаткызыл (тау), Борлыкызыл (тау), Епзкызыл (тау жэне тебе), Жекекызыл (тау), Юндшкызыл (тау), Ксайынкызыл (тау), Сабырбайкызыл (тау), Таскызыл (тау), ТYлкiк;ызыл (тебе), ¥лыобакызыл (тау), Шэкеннщ Кызылы (тебе), Шоцкызыл (тау) деген оронимдердi мысалга келтiре аламыз.
Твртiншiден, Э.М. Мурзаев географиялык терминдердщ таралу ареалы бар екендтн аныктау непзвде олардыц ландшафттык шогырлануы туралы зандылыкты негiздеп бердi. Б¥л ез кезепнде географиялык терминнiн гана емес, оныц негiзiнде калыптаскан
136
топонимдердщ ареалдарын аныцтауга кемектеседi. Осы т^ргыда Э.М. Мурзаев эндемик-терминдер деп атаган таралу ареалы шектеулi географиялыц терминологияны зерттеуге мYмкiндiк туады.
Аталган зацдылыцтыц Казацстанныц физикалыц-географиялыц нысандары атауларында кершю табуын талдау барысында бiз бiрнеше нацты айгацтар таптыц. Кызылорда облысында Сырдария езеншщ сол жац жагалауында Кармацшы жэне Жалагаш аудандарындагы цара сексеуш араласцан б^йыргынды, тасб^йыргынды-царажусанды-с^ржусанды есiмдiктер ескен, ц^м араласцан тацыр топырацтардагы шел ландшафтысы тэн аумацта асар (тебе магынасында) терминi непзшде цалыптасцан 16 атаудыц шогырлануы; ал Батыс Казацстан облысындагы б¥талы-терiскендi ешмдштер ескен ц^мды цоцыр топырацты тещздш жазыцтыц шел ландшафтысы мен эртYрлi шептi-бидайыцты, ацжусанды есiмдiктер ескен ашыц курен топырацты шелейт ландшафтысы таралган аумацта шагыл терминi негiзiнде цалыптасцан 89 топоним шогырлангандыгы аныцталды.
Эндемик-терминдер цатарына Yстiрт аумагында кец тараган шыц, Сырдария езенi алабында кездесетш ыза терминiн жатцызуга болады. Алгашцы термин негiзiнде Мацгыстау облысында Талшыц, Тармацшыц, Тещрекшыц атаулары цалыптасцан. ТYптеп келгенде, Yстiрттiн ернектерiне цатысты орыс географиялыц эдебиеттерiнде цолданылатын чинк терминш де осы ещрде кец цолданыста болган шыц терминiмен байланыстыруга болады. Оцтуспк цазацтарында еспе суларды ыгза деп атайтыны белгiлi. Еспе сулардыц жер бетiне жацын жатцан аудандарын осы терминнщ негiзiнде цалыптасцан атаулармен белгшеу оцтуспк облыстарда тiркелдi: Ыза (цудыц, Оцтуспк Казацстан жэне Кызылорда обл.), Ызабулац (булац, Оцтуспк Казацстан обл.), Ызакел (кел, Оцтуспк Казацстан жэне Кызылорда обл.), Ызацудыц (цум, Оцтуспк Казацстан обл.), Ызацыр (цудыц, Жамбыл обл.), Ызалысай (ц^ргац арна, Жамбыл обл.).
Бесiншiден, Э.М. Мурзаев географиялыц жагдайлар, табигат ортасы, шаруашылыц багыттары эр халыцца тэн географиялыц терминологияныц жiктелуiне жэне езiндiк сипатца ие болатындыгы туралы тезис усынды.
Fалым бул зандылыцты дэлелдеу мацсатында эртYрлi табигат ортасында эртYрлi шаруашылыц тYрiмен айналысатын халыцтардыц географиялыц терминологиясын келтiредi: славян халыцтарында батпац терминологиясы, тYркi-монFOл халыцтарында жайылым тyрлерi мен жер
137
бедершщ микропiшiндерiне катысты терминология жаксы жштелген сипат алган, шел т¥ргындарында гидрографиялык, ал суармалы егiншiлiкпен ежелден айналысатын халыктарда ирригациялык терминология кYштi жетшген [3].
Осы багытта Казакстанныц жеке белштерщдеп географиялык терминдер негiзiнде жасалган топонимдердщ топтары аныкталды. Б¥л терминология аумактардагы ландшафт ерекшелiктерi жэне табигатты пайдалану сипатына байланысты калыптаскан. Жазык жер бедерi тэн Казакстанныц батыс енiрiнде ой терминiнiн кщысуымен жасалган 50-ден астам атау, ал аласа таулы жер бедерi тэн Мацыстау облысында баска аумактарда ете сирек кездесетш твртюл терминi негiзiнде калыптаскан 10 топоним тркелда.
Сонымен, Э.М. Мурзаев негiзiн салган географиялык атауларды кешендi топонимикалык зерттеу оларды аумактыц географиялык сипаты мен оны игерудi бейнелейтiн рухани м¥ра ретiнде танып-бшуге жол ашады. Б¥л топонимиялык жYЙенi лингвистика, география жэне тарих т¥ргысында зерттеудi т¥тас топонимикалык таным YPДiсiнiн эр кыры ретiнде багалауга алгышарт бола алады.
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1. Мурзаев Э.М. Местные географические термины // Транскрипция географических названий. - М.: 1960. - С. 69-77.
2. Мурзаев Э.М. Значение местных терминов в образовании географических названий // Питання топонiмiки та ономастики. - Киев, 1962. - С. 37-44.
3. Мурзаев Э.М. Местные географические термины и их роль в топонимии // Вопросы географии. Сб. 81: Местные географические термины. - М.: Мысль, 1970. - С. 16-35.
4. Мурзаев Э.М. Очерки топонимики. - М.: Мысль, 1974. - 380 с.
5. Конкашпаев Г.К. Казахские народные географич. термины // Изв. АН Каз. ССР, Серия географич., вып. 3, 1951. - № 99. - С. 3 - 47.
Абай атындагы Каз¥ПУ
ЗНАЧЕНИЕ ТРУДОВ Э.М. МУРЗАЕВА, ПОСВЯЩЕННЫХ ГЕОГРАФИЧЕСКОЙ ТЕРМИНОЛОГИИ
К.Д. Каймулдинова
В статье анализируется значение трудов исследователя природы Азии Э.М. Мурзаева, посвященных географической терминологии. Основные научные результаты исследований знаменитого ученого связываются с топонимическим материалом Казахстана.
138
