CC BY
21
•ШШ:-
ж
ш-
ж
mm шш
УДК 81 373. 21
И Ф.А. ЩЕРБИНАНЫН ЕНБЕКТЕР1НДЕ
ПАВЛОДАР УЕ31ТОПОНИМДЕР1Н1Н И ТАБИГАТ ЖАГДАЙЛАРЫНДА KGPIHIC
11 ТАБУЫ
К.Т. Сапаров, Б.А. Ахметова
С. Торайгыров атындаш Павлодар мемлекеттк Ш университет!'
В трудах Щербиной Ф.А. характеризуется передача природных явлений в топонимах Павлодарского уезда.
Ф.А. Щербинаныц ецбектершде Павлодар уез1 топонимдер\н1ц табигат жагдайларында кергнгс табуы
■аШ.
сипатталган.
In the Sherbin's FA. worcs are characterise the transfer of the nature fs appearences in the toponyme of Pavlodar region.
Кептеген география дьщ атаулар еткен гасырларда халык, ем1ршде ке-щнен к;олданыс тапкан, i;a3ipri кезде басым кепшшп умытылып, ез ор-нын жогалтып алды. Оларды вдлпына кел'Пру ушш ол кездеп жасалган ецбектерге шолу жасау мацызды болып табылады. Павлодар уез! тура-лы деректер С.У. Ремезовтщ (1699-1701) «С1б1рдщ сызба ютабында» кездеседь С.У. Ремезовтщ ецбектерш Кдзакстан аумагыныц геогра-фияльщ (картографияльщ) т^ргыдан зерттелушщ алгашкы кезещне жатцызуга болады. ILR Рычковтщ 1762 ж. жазылып, 1887 ж. жарык керген «Орынбор губерниясыньщтопографиясында», АЛ. Левшиннщ (1832), М. Красовскийдщ (1868), Г.Ф. Миллерд1ц, H Я. Коншиннщ ецбектершде кептеген географиялык мэл!меттерд1 алуга болады. П.С. Паллас-тьщ «Россия империясыньщ эр турл1 провинцияларына саяхат» (1734) деген ецбепнде Павлодар уезшщ жер бедер1, гидрографиясы, климаты, топырагы, жануарлар мен еамдк дуниеа туралы деректер кездеседг Эйгш елкетанушы-этнографтар Г.Н. Потаниннщ, М.Ж Кепеевтщ («Са-
№2, 2005 г.
37
рыарка к!мдш екендш»), М. Шормановтьщ жазбалары К¥ВДЫ машмет-тер П.П. Семеновтщ «Россия империясыньщ тольщ географияльщ си-паттамасы» (1903) к1табында керше тапты. Сол сиякты 1903 жылы жарык керген Ф.А. Щербинаныц ецбепнде Семей облыеы Павлодар уезше карасты жерлердеп жайлау, кыстау, сай, езен, К¥дьщ атаулары кептеп кездесед! /1 /.
1986-1993 жылдар аралыгындаФ.А. Щербина баскарган санакшылар экспедициясы Акмола, Семей облыстары т^ргындарыньщ кешпел1? жар-тылай кэш пел 1 шаруашылыкгарына зертгеу журпздг Экспедицияньщбас-ты максаты - казактарыныч басы артык, бос жерлерш аныктап, оган Ресей-ден коныстанушыларды орналастыру еда. Б^л экспедицияныц мэл!мет-тер\ бойынша Павлодар уезше карасты болыстар казактарыныц саны 119156 адам болган. XIX гасырдын аягында осы экспедиция ед>асгыр-ган «Павлодар уезшщ кыргыз жерщ пайдалану жзне жайылымдык аудан-дар картасында» (масштабы 15 верст) 180-гежуьщ географияльщ нысан-дардьщ казак тшндеп атаулары бейнелешп керсетшген./2/ Ал есеп беру кггабында 3363 топонимдер тгзгмх жазылган кестеа оджстырылган.
Ф.А. Щербина ез ецбегшде Павлодар уез1 жайлы кептеген мшпметтер бередг Зертгеу журпзу нэтижесшде ол казакгардьщ шаруашылыгын ег-жей-тегжешп сипаттап, оньщ езгеше жактарын аныктап, статистикалык акпараттарга толы эр турл1 кестелер кздэастырган. Мысалы, кыргыздар-дьщ жерд1 пайдалану бойынша мэл1меттер, жалпы шаруашылык жагдай-ын сипаттайтын кестелер, мал шаруашылыгына кажетп жем келем15 эр б1р болыстагы ауылдар саны, эрб1р ауылдагы шаруашыльщгар саны жэне тагы сол сиякты экономикальщ керсепаштерд1 бейнелейтш кестелерден баска, элеуметтк сипаттамалар да бершедг Кдзактардьщ т^рмысы, -пршшк ету1 мшез-кулыктары, тарихи мэл!метгер кеп келт1ршедг Олардьщ шзвде Ф.А. Щербина рулык бел1мдерге ерекше назар аударды. ©йткеш сол кез-деп казактардьщ мекен слуг рулык белплер бойынша жузеге асырьшды. Ягни кай ауылда кай рудьщ екшдер1 т^ратынын аныктап керсетп. Т\ггп казактардьщ улттыктагамдарына да кещл белдг Мше, осындай мэтмет-тердщ алуан турлшг! шинде географияльщ атаулар кептеп кездеседе.
Павлодар уезшщ физикалык-географияльщ жагдайларына сипаттама бере отырып, Ф.А. Щербина географияльщ атауларды ^кыпты жинактап, ауьшдар бойынша статистикалык мэл1меттер кестесшде б^р жуйеге келт!р-ген. Бул кестеде эр болыстыц ауылдар саны, эрб1р ауылда кай рудьщ
жайлаулардьщ атаулары бершмей, олар белгш б!р нешр аркылы -пркелген жэне болыстьщ еашмен аталган. Темендеп кестеде эрб!р болыстатопо-нимдер туршщ санын керуге болады.
Ф.А. Щербинаньщ ецбепнде кездесетш топоним турлершщ саны
Болыс КОМОНИМ лимноним потамоним микрогид рошш гелоним Барлыгы
Аккедш 212 8 21 136 - 377
Аккел 92 32 24 34 7 189
Акбеттау 182 - - - - 182
Аксу 52 14 17 20 2 105
Алкакел 108 - • - - 108
Алтыбай 111 8 24 2 • 145
Аташзы 149 8 7 62 3 229
Баянауыл 148 15 20 109 - 292
Далба 172 5 8 48 2 235
З^арамола 264 - 1 75 - 340
Кызылагаш 148 5 1 1 2 157
К^ызылтау 206 1 5 25 2 239
Маралды 111 23 7 9 - 150
Терецкел 164 12 - - 1 177
¥рьщ 149 8 3 1 - 161
Шакшан 163 13 8 93 - 277
Барлыгы 2431 152 146 615 19 3363
Бул кестедеп мэл!меттер тольщ болмаганымен де, езшщ мацыздылы-гынан айырылмайды, ейткеш м^нда ^сак; жергшкп атаулар жинакталып, олардьщ мулдем ^мытылып калмауына мумкшдж бередг Эаресе, белгш б1р ауыл орналаскан коныстар атаулары кеб1рек. Ягни казактардыц зрб!р жерге, ^сак болсын, не гр\ болсын эрб1р географиялык нысанга оньщ ерек-шел!пн тауып, оган сипаттама бере алатын сэйкеста атау берген. Сол си-ящы ^сак гидронимдер, ягни микрогидронимдер кептеп жинакталган. Олардьщ ец кеб! каз1рп Баянаула ауданына карай шогырланган. Осылай-ша, казактардьщ географиялык нысандарга атау коюы оньщ физикалык-географиялык кврсеткштерш бейнелеу мысалы болып табылады./З/
К,азактардьщ географиялык атауларында нысанньщ сипатгамасын керсететш индикатор-терминдер орын алады. Олардьщ б1ркатарына да Ф.А. Щербина аныктама берген. Мысалы, «корык» дегенугымга- корга-латын багалы жайылым, «кой-белек» дегенге белгш б!р рудьщ малды жаятын жер1, «кауга» - б^л узын таякка шнген терщен жасалган шелек
No2, 2005 г.
39
тусшжтерд1 сипаттады./4/ Булар топонимдердщ к^рамында кездесш, олар жайлы мацызды аппарат бередг
Рулардыц таралуына назар аудару топонимияльщ зацдылыктарыныц oipiH ашу болып табылады. Сондыктан Ф.А. Щербинаньщ рульщ кауым-дастыктарыныц орналасуына сипаттама беру географияльщ атаулардыц таралуын зерттеуде кемек керсетед!. вйткеш кептеген жер-су аттары сол жерд1 коныс ететш рудьщ атауына байланысты койылады.
Осылайша, ата-бабаларымыз эр oip географияльщ кубылыска, нысанга мэн берш, оларды географияльщ атауларга енпзш отырган. Бул казав^ар-дьщ кешпел1 мал шаруашылыгын журпзуце ете мацызды, вйткеш кешпе-лшер табигатпен тыгыз байланыста болган. Eipaic каз1рп тацда, ез!м1з сол кездеп казак сиякты eMip сурмесек те, олардыц калдырган бай мурасын, табигат жайлы мэл1меттерш, урпактан - урпакка кешетш аппарат жуйесш сактап калуымыз керек. Ал буган осындай Ф.А.Щербинаныц аныкгама-льщ-статистикальщ ецбепн зерттеу зор мумкшдк береда.
ЭДЕБИЕТ
1. Сапаров K^.T. Павлодар облысы топонимдершщ калыптасуыныц reo-экологияльщ астарлары. Г.г.к. дэрежесш алуга дайындалган диссертация. -Алматы, 2004. -206 б.
2. Карта землепользования и пастбищных районов киргизов Павлодарского уезда (масштаб 15 верст), 1903
3. Щербина Ф.А. Материалы экспедиции по исследованию Павлодарского уезда Семипалатинской области, - Воронеж, 1903. 348 с. //
В рамках программы «Этнокультурные исследования Павлодарского Прииртышья», 2001-2003.
4. Каймулдинова К. Е^азак топонимдершщ этноэкологияльщ непздер1 / оку куралы. -Алматы: Fылым, 2001. -92 б.
