CC BY
44GEOGRAPHICAL SCIENCES
ТУРИЗМ ЗЕРТТЕУЛЕР1НЩ ГЕОГРАФИЯЛЬЩ-РЕСУРСТЬЩ НЕГ1ЗДЕР1
Докторант Изенбаев Бекщр Жусупович География магистрi Нурумова Гульмира Хамродинцызы География 2-курс магистранты Кабышева Жайна С%лтанбещызы.
Л.Н.Гумилев атындагы Еуразия ¥лттьщ Университетi, Астана цаласы, Цазащстан Республикасы.
Abstract. Geographic and resource bases of tourist of research. Natural resource factor - one of the classic factors of placement and development of tourism, which is devoted to the consideration of many works of domestic and foreign geographers. In this scientific article based on the analysis identified the classification natural tourist resurov. In addition to the specific example given resource tourism opportunities. By reasoning identified the term tourism and recreational resource.
Туризмде географиялык аспектiлердi зерттеуге деген кызыгушылык географияньщ тYрлi салаларында пайда болды. Б!рак-та ец мацыздысы - туризм географиясыньщ белек саланьщ объекпс гана емес, ipi кешендi бел!мдердщ объектiсi де болып табылады. Туризм мэселелерi салалык гылым мен белiмдерiнен белiнiп, оларды синтетикалык т^ргыдан карастыру кажет болды [1].
Эрине, кафй туризм - б^л спецификалык кооамдык крзгалыс жэне де зср шдени-тэрбиелк, гылыми-таньщдьщ жэне спорттьщ-сауыщыру мацызы бар белсецщ демалыстыц тYрi болып табылады. Сондьщган оны зерттейт1н география туризмнщ б^ньщ бэрш ескериу кажет [2].
Демалысты жаксы керетiндер сапарга барып, эр тYрлi максаттарын кездейдi. Бiреулер мемлекеттщ керiктi жерлерiмен танысады, екiншiлер табигаттыц с^лулыгымен эсемдейдi, таза орман немесе тау ауасымен тыныс алгысы келедь Yшiншiлерге жаяу сапар - б^л спорттык окига. Баска сезбен айтканда, рекреацияда жэне туризмде Yш непзп функцияларды белуге болады: танымдык, спорттык-сауыктыру жэне емдiк. Кейбiр авторлар б^л негiзгi Yш функцияларды б!ршт1рш, "ецбекке жарамдыкты калпына келудщ максаттары" деген ^гымга жалпыланады, ягни адамныц физикалык жэне психологиялык кYштерiн калпына келт!ру! [3].
Барлык авторлар танымдык функцияларга ец б!ршшщен кещл белед!. Танымдык - б^л психологиялык кYштерiн калпына келирудщ ерекше тYрi. Турист келген территорияга кызыгушыльщты талаптану бере отырып оныц ойлары ж^мыс туралы болады, ягни, танымдык адамды ойлауга итеред! б^л аркылы ол адам миыныц жиналган психологиялык шаршауынан босатады. Танымдык функция турист барган ауданныц табиги, мэдени-тарихи, этнографиялык, шаруашылык жэне де баска керши жерлерге деген кызыгушыльщта кершед^
Табиги-климаттык факторларга кершт жерлер, колайлы климаттык жагдайлар: б!р калыпты ауа температурасы, к^ргак, кYн жэне желшз ^ндердщ кеп болуы; эдем! табигат кершск ормандар, таулар, езендер, келдер, Yцгiрлер, тещздер жэне т.б жатады. Мэдени-тарихи кершт жерлерге тарихи, археологиялык, архитектуралык ескертюштер, м^ражайлар, сурет галереялар, театрлар жэне т.б объектшер жатады.
Ал этнографиялык кершт жерлерге халык шыгармашыльщтыц салт-дэстYP, рэшмдер, ^лттык кшм, тамак, фольклор жэне т.б жаткызуга болады. Шаруашылык кершт жерлер туралы айтсак, шаруашылыкты ерекше эдюпен юке асыру немесе оныц белгш б!р аудандагы ете жогары дамып келу! дамыган кызмет керсету сферасы жатады.
Турист белгшьб!р территорияга келгенде оныц б^л себептер! де болуы мYмкiн -жергшкп окигалар, мысалы, театрлык жэне музыкалык фестивальдар, кинофестивадьдар, слеттер, конгресттер, жэрмецкелер, карнавалдар, спорттык жарыстар т.б.
Халыктыц мэдени децгешнщ дамуы туризмнщ танымдык жагыньщ ^лгаюын кажет етед! ейткеш, туризм когамныц ец мацызды максаттарын - адам мэдениетш тэрбиелеуд! юке
асыруга кемектесед1
Туризм ар^ылы сауыщтыру - б^л адамныц физикалыщ пен психологиялыщ жэне ендiрiстiк пен ендiрiстiк емес шаршандау мэселелерiн шешу эдютершщ 6ipi болып келедi. Жа^сы ^йымдастырылган жэне белсендi демалысты кец ^олдануы (жаяу сапар, кеме, велосипед, моторлыщ емес келiк ар^ылы сапарлар) адамдарды физикалыщ жагынан кYштi етш, олардыц жагымды емес жагдайларга ^арсы к;арсыласуды кYшейтедi.
Сауы^тыру-спортты^ туризмде адамныц денсаулыщты жа^сарту жэне жалыгудан бас тарту Yшiн жалпы шаралар ^олданылады. Сондай жагдайларда серуендер, жаяу сапарлар, экскурсиялар, эртYрлi о^игалар, ауа жэне ^н серуендер, тещз бен кел шомылулар жэне т.б шаралардыц мацызы зор болып келедi.
Б^л функциялардыц элеуметпк-экономикалыщ мацыздылыгы ете зор, ейткеш, ол мыцдаган адамныц денсаулыгын жа^сартуына багытталган, ягни, олардыц ецбеккке жарамдылыгы жогарылайды. Эсiп т^рган ^рпа^тыц Yйлесiмдiк дамуын сауыщтыру мен спорттыщ шараларсыз iске асыруы мYмкiн емес. Мемлекеттщ элеуметтiк саясатыныц ец мацызды мшдеттершщ бiрi - хал^ыныц денсаулыгын са^тау мен жа^сарту жэне ецбек жарамдылыгын кетеру. Б^л мiндеттi iске асырудагы белгiлi-бiр сауыщтыру функцияларын орындайтын жэне демалыстыц белсендi тYрi болып табылатын туризм мацызды орын алады. Демалыс пен ецбек - ^алыпты емiрлiк процессiнiц ею жагы болып, ал жа^сы ^йымдастырылган демалыс - ецбек етудщ жогары децгейде болуыныц ец керекп шаралардыц бiрi болып табылады. 1с эрекеттiц бiр тYрiнен екшш^е ауыс^анда, адам жа^сы демалады [1].
Fылымда рекреацияныц ^огамдыщ функциялардыц классификациясы элi жо^ болуына ^арамастан, олларды бес негiзгi топтарга белуге болады: медико-биологиялыщ, элеуметпк-мэдени, экономикалыщ, саяси жэне экологиялыщ [2].
Медико-биологиялыщ функция санаторлыщ-курорттыщ емдеу мен сауыщтыруга жатады. Туризм ар^ылы сауыщтыру - адамныц шаршау мэселелерiн шешу эдютершщ бiрi болып табылады. Бiра^ б^л жалгыз жол гана емес. Мысалы, галымдар болаша^ ^аланыц оптималды территориялыщ жоспарлауды iзденуде, б^л жагдайдагы адам мен ^оршаган орта арасындагы ^арым-^атынас бiр децгейде болар едi.
Элеуметпк-мэдени функция - б^л рекреацияныц бас^арушы функциясы болып есептеледi. Мэдени немесе рухани ^ажеттшк - б^л кец магынадагы танымдылыщ ^ажеттшп, ^оршаган ортаныц жэне ондагы езiнiц орныныц танымдылыгы, езiнiц мэндiлiгi мен тагайындаудыц танымдылыгы болып табылады.
Рекреацияныц экономикалыщ функциялардыц шшде ж^мыс кYшiнiц жай жэне кец ^айта ендiрiсi мацызды орын алады. Рекреация ^ажетп ^огам уа^ытын са^тап отырады. Саяси Yнемдеу кез^арастан Караганда ецбек демалыс сферасында жина^талады, кейiн материалдыщ ендiрiс сферасыныц ж^мыскерлер ар^ылы заттандырылады.
Экономикалыщ кез^арастан Караганда тауар мен ^ызмет керсету с^раныстыц жаца формасы ретiнде рекреацияныц мацызы зор, рекреация шаруашылыщ iс эректшщ бiр тугас сферасыныц ^¥рылуына экелш сокгырады, ол ауыл шаруашылыщ пен енеркэсштщ дэстYрлi салалардыц енiм саныц кенейтедi.
Тауар-а^ша ^атынас жагдайдагы рекреация бас^а функцуияларды да орындайды. Олар мынадай:
• мемлекеттiц белгiлi бiр белiгiнiц шаруашылыщ к¥рылымныц шапшац дамуы;
• рекреациямен байланысты салалардагы ререациялыщ ^ызмет керсетудiц ар^асында
хал^ыныц айналысу децгейiнiц жогарлауы;
• мемлекеттiц территориясындагы рекреациялыщ ауданга пайда экелуге багытталган
хал^ыныц а^ша шыгысы мен табысыныц к¥рылымына эсерi;
• шет капиталды табудыц ^айнар кезi ретiнде шетел туризмнщ эффектiлiгiн кетеру.
Халыщ денсаулыгыныц кYшейту, са^тау жэне белсендi емiр CYPуiнiц ^за^тыгын
Yлкейтумен байланысты туризмнщ экологиялыщ функциялар тiршiлiк эрекетiнiц табанды экологиялыщ ортаныц к¥рылуында аныщталады.
Халыщтыц денсаулыщ жагдайына эсер ететiн демалыс пен туризм ^оршаган табиги ортаныц ^алпына келтiру жэне са^тау Yшiн стимул ететiн факторлар ретiнде болады [4]. Жер пайдаланудыц жалпы к¥рылымында туризмдi дамуы мен рекреациялыщ ^ажеттiлiктердi ^анагаттандыру Yшiн табигаты езгермеген магыналы территориялар айырылады жэне
корланады, орман парктер жэне т.б жабдыкталынады .
Туризм даму ушш белгш^р территорияныц кундылыгы мен жарамдылыгын аныктаудыц максаты туриснк-рекреациялык ресурстардыц зерттеу1 болып табылады. Аталган туриснк-рекреациялык ресурстар емдш, сауыктыру-спорттык жэне танымдык туризмдеп туристердщ кажеттшктерш канагаттандыратын туриснк-экскурсиялык кызметш ецщруге жарамды коршаган ортаныц табиги жэне антропогендш объектшер мен кубылыс жиынтыгын курайды. Туриснк-рекреациялык ресурстар - дегешм1з бул белгш^р децгейде езгерген табиги жэне антропогендш жер бедершщ уйлесу^ булар когамдык кажеттшк эсершщ аркысында технологиялык децгейге экелшген жэне де оларды туриснк-экскурсиялык кызметте тура колдануга болады [2].
К^рп уакыттагы туризм бул ресурстарды орналастырудыц ерекшелН мен олардыц сапаларын б1рге караймыз. Барлык туриснк-рекреациялык ресурстардыц жиынтыгын ею 1р1 топка белуге болады: табиги жэне элеуметпк-экономикалык (бурын мэдени-тарихи деп аталынган).
Л.А Багрова, Н.В Багров жэне В.С Преображенский (1977) айтуынша "табиги-рекреациялык ресурстар" дегешм1з бул рекреациялык iс эрекет ушш ыцгайлы касиеттерге ие жэне де белгш бiр адамныц денсаулыгын жаксарту жэне демалысты уйымдастыру ушш бiраз уакыт iшiнде колдануы мумкш табигаттыц табиги жэне табиги-техникалык геожуйелер, заттар мен кубылыстар болып саналады.
Рекреациялык ресурстардыц кешенiнде мекендеген аудандарда территорияда орналаскан элеуметтiк-экономикалык ресурстар ерекше орын алады, олар экскурсиялык маршруттардыц багытын жэне рекреациялык агымын орналастарып, танымдык туризмнiц дамуына себеп болады.
"Элеуметпк-экономикалык рекреациялык ресурстарга" тарихи-мэдени объектiлер (ескерткiштер, муражайлар, галереялар жэне т.б.) жэне кубылыстар (этнографиялык, саяси, ецщрюнк жэне т.б.) жатады. Элеуметпк-экономикалык рекреациялык ресурстар материалдык жэне рухани - бiр жактан, екiншi жактан- козгалмалы жэне козгалмалы емес деп белшедь
Материалдык ресурстар когам дамуыныц тарихи сатыдагы баска да когамдагы материалдык кундылыктыц ендiрiс амал жиынтыгын камтиды, ал рухани ресурстар -мемлекетлк жэне когамдык емiрдi уйымдастырудагы, ецбек етудегi, турмыс пен бшм, гылым, енер жэне эдебиет сферасындагы когам жетiстiктерiнiц жиынтыгы болып келед^
Жылжымалы емес ресурстарга тарихи ескертюштер, археологиялык жэне монументалды енер ескертюштер жэне т.б. соныц iшiнде архитектураныц ажыратылмайтын белiктiц енер ескерткiштерi жатады. Ал жылжымалы ресурстар болса, оган енер ескертюштер^ археологиялык казбалар, минералды, ботаникалык жэне зоологиялык коллекциялар, дерекн ескерткiштер жэне т.б. жылжитын заттар жатады. Бул топ ресурстарын тутынуы муражайларга, кiтапханаларFа, архивтерге баруымен байланысты (эдетте сондай ресурстар шогырланады).
Тарихи жэне мэдени ескертюштердщ негiзгi сипаттарына байланысты бес турге белiнедi: тарихи, археологиялык калакурылыс пен архитектуралык, енер, дерекн кужаттар. Тарихи ескерткiштерге когамныц мацызды тарихи окигалармен, когам мен мемлекеттщ дамуымен, халыкаралык карым катынас кушейтуiмен, халыктыц мэдениетi мен турмыстыц жэне гылым мен техниканыц жаксаруымен, атакты саяси, мемлекеттiк, эскери, халык каhармандардыц жэне енер, эдебиет жэне гылым екшдершщ емiрiмен байланысты гимараттар, iргетастар жэне умытылмайтын жерлер мен заттарды жаткызуга болады.
Археологиялык ескертюштер - бул коргандар, калашыктар, ежелп коныстанган жерлер корганыстар, ендiрiстер, каналдар мен жолдардыц калдыктары, жерлеген жерлер, тас суреттер, ежелгi заттар, ежелп мекендеген тарихи, мэдени аймактар [5].
Калакурылыс пен архитектураныц ескертюштерше келес объектiлер тэн: архитектуралык кешендер мен ансамбшер, тарихи орталыктар, аудандар, алаидар, кешелер, калалар мен коныстанган пунктшердщ ежелгi планировкалардыц калдыктары; азаматтык, енеркэсш, эскери, табынушылык архитектураныц жэне халык енерi гимараттарын, жэне де олармен байланысты саябактык, сэндiк-колданбалы, монументалдiк, бейнелеу енершщ шыгармалары. Энер ескерткiштерге монументалд^ бейнелеу, сэндiк-колданбалы жэне т.б. енер шыгармалары жатады.
Элеуметтiк-экономикалык рекреациялык ресурстарга тарих пен мэдениет, адамныц казiргi уакыттагы ю-эрекеттермен байланысты баска да объектiлердi жаткызуга болады:
енеркэсш, ауыл шаруашылыщ жэне келш кэсiпорандар, гылыми кецселер, театрлар, спорт гимараттар, ботаникалыщ бау-ба^шалар, зоопарктер, океанарийлер, этнографиялыщ жэне фольклорлыщ керши жерлер, жеке кэсштер, жэне де сакгалган эдет-г^рып пен мерейтой рэамдер жэне т.б.
Бiраrç-та туризм ушш жайлы табиги жэне элеуметпк-экономикалыщ жагдайларга ие болган территориялар ез безмен туристiк ресурстар бола бермейтiнiн ескершу ^ажет. Туристiк шаруашылыщ белгiлi-бiр ^ажеттшк пен мYмкiндiктердi игерiлген соц б^л ресурстар туристiк ресурстарга айналады.
Табигат кешеншщ туриспк-рекриациялыщ ресурстарга айналуы келес сызбы бойынша iске асырылады:
• табигат кешендер табиги к^рылымы ретшде бола бередi, олар туристiк с^раныс жо^ болуынан ресурс сипатына тэн емес.
• туристiк с^раныстыц пайда болуы табигат кешеншщ зерттеуiн жэне багалауын ^ажет етедi.
• ^огам ^ажеттшктер^ адам ецбеп жэне амал-к^ралдардыц бар болуыныц ец ^ндылыщты табигат кешендер ресурстарына айналады.
Элеуметик-экономикалыщ объектшер экскурсиялыщ-рекреациялыщ ресурстарга айналганда да дэл сондай процесс бола береди
Туризмнщ эр тYрiнiц ресурстары езiне гана тэн спецификалыщ сипаты болады. Санаторлы^-курортты^ демалыс Yшiн эр тYрлi минералды сулар мен ем балшыщтар ^олданылады; емдiк эффектiсiн беретiн ауа райы мен климат; ерекше езiндiк микроклиматы бар YЦгiрлер мен т^з келдер (спелеотерапия). Сауыщтыру демалысы емдiк эффекпсш беретiн климаттыц жайлы жэне ыцгайлы кезецдер негiзiнде жэне су, еимдш, жер бедерi жэне де ландшафтыныц бас^а элементтер мен ^асиеттершщ непзшде дамып отырады.
ПАЙДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР
1. Веденин Ю.А. Социально-экономические и географические аспекты исследования территориальных рекреационных систем. М., 1980
2. Ердавлетов С. Р. Алиева Ж.Н.Туризм географиясы // ^аза^ университетi 2011г. 20,75стр
3. Тихонова Т. Ю. Природно-рекреационные ресурсы туризма - составляющая часть туристских ресурсов. М., 2004
4. Погодина В. Л. Теоретические основы туристско-рекреационного ресурсо-ведения. СПб., 2005.
