"жасыл" экономика аясында ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды бағалау негіздері Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

«ЖАСЫЛ» ЭКОНОМИКА АЯСЫНДА ЕРЕКШЕ ЦОРГАЛАТЫН ТАБИГИ АУМАЦТАРДЫ БАГАЛАУ НЕГ1ЗДЕР1

э.г.к., доцент СатбаеваГ. С., ага оцытушы Тлеуберлина О .Б.

К^азацстан Республикасы, Алматы цаласы Нархоз университет1

ABSTRACT_

The article deals with the basics of assessing specially protected natural areas. A specially protected natural area is an important element in the development of a "green" economy. Because specially protected areas not only maintain a natural balance, but also serve as a source of normal life for people. The article considers various ways of assessing specially protected natural areas. With the help of ecological and economic evaluation of specially protected natural areas, their values are increased. However, for this assessment there are a number of obstacles. In particular, some elements of specially protected natural areas need to be assessed not only economically, but also their spiritual value. And spiritual values can not be measured economically. The article also highlights key indicators of the effectiveness of specially protected natural areas.

Kipicne. Крршаган табиги орта жагдайынын нашарлауы - элем елдершщ назарын табигат;а, табиги нысандарга кещнен аударуды талап етуде. Сонды;тан болар, табигаттын эсем байлыгын са;тау Yшiн ерекше ;оргалатын табиги аума;тарды ;^рудын манызы да ерекше. Ерекше ;оргалатын табиги аума;тарды ^йымдастыру ар;ылы биоалуандылы;ты са;тау мэселес гана емес, шектеулi табиги байлы;тарды моргай отырып, келешек ^рпа;;а ;алдыру мэселесi де шешiмiн таба алады.

ХХ1-гасыр - б^л экология гасыры. Себебi, осы уа;ыт;а дейiн адам взiн табигаттын ;ожайыны ретiнде сезiнiп, табиги ортага алуан тYрлi зардабын тигiздi. Нэтижесшде ;оршаган орта ластанып, адам баласынын ;олайлы вмiр CYPуiне кедергi кел^руде. Табиги ортанын апатты жагдайын болдырмас Yшiн, адамзат баласы ендi табигатты са;тау, ;оргау мэселелерiне басты назарды аудара бастады. Осылайша, жана гасырда тугынушылы; экономикадан «жасыл» экономикага вту агыны басталды. «Жасыл» экономика табиги ортаны са;тау, ;оргау гана емес, адамзат баласынын табигатпен Yйлесiмдi вмiр CYPуiн ;амтамасыз етуге багытталган. Жасыл экономика жагдайында ерекше ;оргалатын табиги аума;тарды багалаудын маныздылыгы жогары. Себеб^ ерекше ;оргалатын табиги аума;тар (ары ;арай - Е^ТА) табигатты са;таудын: ^дайы вндiрудiн негiзгi квзi. Соган ;арамастан, ерекше ;оргалатын табиги аума;тардын рвлiн арттыру Yшiн оны экономикалы;, экологиялы; жэне элеуметтiк т^ргыдан багалау элi де жеткiлiксiз. Дегенмен де, бiз ерекше ;оргалатын табиги аума;тарды багалау Yшiн, ;ажетп тиiмдi эрi ;олайлы н^с;аларын салыстырды;.

Зерттеу нэтижелерь Тэжiрибе жYзiнде ЕК^ТА-ды экономикалы;, экологиялы; жэне элеуметтiк багалау жолдары толы; ашылмаган. Себебi, ;оргалатын аума;тардын кейбiр бвлiктерiнiн экономикалы;, экологиялы;, элеуметтiк ;ызметтерiмен ;атар рухани ;ызметтерд1 ат;арады. Рухани ;ызметтердщ ;^нын аны;тау, багалау вте ;иын. Онын рвлiн тек табиги ортанын сауыгуынан, адамнын рухани дYниесiнщ жанаруынан т.с.с бай;ауга болады. Квбше зерттеушi галымдар ;оргалатын аума;тын экологиялы; ;ызметш багалауга назар аударады. Ал экономикалы; багалау барысында ;оргалатын аума;тын басты ;ызметтерi толы;;анды есепке алынбай жатады. Мысалы, П.П.Второв Е^ТА экожYЙесiн эталон ретiнде багалы айма; деп багалаган. Сонды;тан экожYЙенiн осындай ;асиетш багалауда антропогендi эсерлердiн жагдайы, бiрегейлiлiгi, т^ра;тылыгы, взiн-взi ;алпына келтiруге ;абшеттшп, байлыгы мен биоценоздын маныздылыгы ескерiлуi керек деп есептейдi. Бiра;, автор табиги ;ордын на;ты багалау кврсетюштерш, критерийлерiн ашып кврсетпейдi.

ARTICLE INFO_

Received 02 April 2018 Accepted 21 April 2018 Published 01 May 2018

KEYWORDS

nature,

specially protected natural territories, ecology, green economy, economic efficiency, value

© 2018 The Authors.

Ф. Сен-Марк ерекше коргалатын аумактарды багалауда оньщ бузылуы, к;айта калпына келу жэне коргау кундылыктарын б1р-б1р1мен салыстыра отырып карастырган. Автордыц салыстырмалы талдауын талкылай келе, б1зге ец тшмд^ унемд1 нускдсы коргау эдю болып табылады [1].

Ю. Г. Пузаченко ЕКТА-га катысты мэселелердi жан-жакты зерттей отырып, багалау принцитн керсетш гана коймай, ЕКТА-дыц келем1 мен оцтайлы орналасуын экономикалык тургыдан багалау жолдарын керсеткен [2]. Сондыктан да бул багалау эдiстерi ЕКТА-ц релш. кундылыгын жан-жакты сипаттауга толыкканды мYмкiндiк бермейдi.

ЕКТА багалау жоспарлау, уйымдастыру, баскару, жет1лд1ру жолдарымен жYзеге асырылады. Ягни, максаттык кызметгерш жYзеге асыру ресурс элуетш терещрек зерттеуге непзделед1 Нэтижесiнде мына факторлар ескерiледi.

А) Корыктыц экономикалык багасы тукым корын сактау шыгынын керсетедi. Ол багаланатын корык пен корыктагы бiр шартты тYрдi сактау шыгындарын салыстыру жолымен аныкталады. Бiр шартты тYрдi сактауга кететiн шыгын былай бейнеленедi:

С

З = С , (1)

N

мундагы С - сирек жэне жогалу каyпiндегi тYрлердi сактау шыгындары;

N - сирек жэне жогалу каушндеп тYP саны.

Корык аумагында мекен ететш сирек жэне жогалу каушндеп тYрлердi сактау барысында корыктардагы шыгындар (Ci, С2,...Сп,) кажеггi барлык шыгындардан алдын-ала белек есептелiнедi. Оны корыктагы (N1, N2 ... Nn) сирек жэне жогалу каушндеп тYP санына сэйкес беле отырып, корык зонасындагы бiр шартты тYрдi сактауга (C1/N1, C2/N2...Cn/Nn) кажеггi шыгын шамасы аныкталады. Олардыц арасындагы айырмашылык рентаны, косымша табысты бередi, ягни тукым корын сактау ресурстары накты табиги yчаскелердi пайдалану мYмкiндiгiн керсетедi. Осы рентаны дисконт коэффициенпмен есептегендегi косындысы накты ресурстыц экономикалык багасын керсетедi.

Э) "Шартты тYр" керсеткiшi келесiдей тYсiндiрiледi. ТYPдi сактауга шыгындарды жумсай отырып табиги жагдайда тYPдi удайы ешру мен колайлы мекенi Yшiн, оныц жогалуына жол бермеу аркылы популяция санын каyiпсiз жагдайга жеткiзy болып табылады. Барлык биотYрлердi ескере отырып, когам жогалу каyпiндегi тYрлер мен оныц популяциясын сактауга кажеггi шыгындарды алдын-ала есептейдi жэне мунда кандай жагдайда, кандай тYрдi сактау керектшн накты бiлy Yшiн "тYрдi сактау багасы" C/N колданылады. Бул бага (C1/N1, C2/N2...Cn/Nn) когам накты уакыт аралыгында кандай тYPдi сактауга канша шыгын жумсайды немесе жумсау керек Cz/Nz екендiгiн керсетедi. Бiрак корыктыц табиги кешенi барлык тiрi агзалар кауымдастыгын сактаса, ал корыктыц утымды торабы - жогалу каyпi тенш турган тYрлердi коргауга багытталуы керек. Сондыктан да, Cz/Nz-Ck/Nk арасындагы айырмашылык корыктыц коргалатын аумагындагы nk тYP санына кебейтiлiп, багаланатын белiктегi тукым корын сактау ресурсы ретiнде корыктыц табигат кешенiнiц экономикалык багасын бiлдiредi. Бул багалауды келесi формуламен ернектеуге болады:

а, =

fC. О

yNk Nk j e

1

(2)

мундагы Cz/Nk - жалпы тYPдi сактау шыгындары;

Cz/Nk - сирек жэне жогалып бара жаткан тYPдi сактау шыгындары;

nk - корык аумагындагы жалпы тYP саны;

e - дисконт коэффициентi.

ЕКТА-гы тYрлердi сактауда шартты тYP керсеткiшiн пайдалану тшмдь Cебебi, жогалу немесе жойылу каyпi тенiп турган тYрлердi сактау шыгындары ескершед^ Сол себегсп. "шартты тYр" керсеткiшiн "биоалуандылыкты сактау к¥ндылыгы" деп алмастырган жен. Cебебi, мунда бiр гана гYрдi сактауга кещл аударылмай, жалпы тYрдi сактау керсетюштер1 колданылады жэне корык биоалуандылыгын экономикалык багалауга мYмкiндiк бередi. Карастырылган кызметп толык жузеге асыруЕКТА -ныц жогары децгейi - корыктарга гана тэн, ал улттык парктер мен каумалдарда ол сирек колданылады. Сондыктан ЕКТА-ды жумыс iстеyiн ресурстык багамен талдау барысында накты алынган нэтиже пайдаланылады: ягни

Kbi3MerTepgi ^y3ere acbipygaFbi Ha;TM (HeMece ^ocnapnaHFaH) 6aFa ^binga ecem-enmegi. On 6aFanaHaTMH EKTA-gbiR ^yMbic icTeyiH ;aMTaMacM3 eTeTiH Typgi ca^Tayra kmjäm^ mbiFbiHgapgbi yHeMgeygi KepceTegi.

3) E^TA-gMR ^yfienep MeH ygepicrepgi eMipniK ;ongay KM3MeTiH экономнкanbIк 6aFanay YmiH, Ta6HFH opTacM Hamap aygaHgapgbiq mapyambinbi; gaMybi экономнкanbIк TypFbigaH KapacTbipbinagbi. Ta6HFH opTaHbiR HamapnayMH meKTeÖTm экономнкanbIк H9TH^e 6yn Ta6HFH pecypcrapgbi naöganaHy 6apbicbmga KypbinaTbiH gн$$epeнцнangbI Ta6bic neH pem-aHbiH TeMeHgeyiH meKTey 6onbin Ta6binagbi. PeHTa 6oMbiHma Ta6HFH pecypc 6aFanaHagM ^9He ohmh e3repici экономнкanbIк 6aFa MSHgepimR ecKeHgirm HeMece KeMireHgirm KepceTegi. ^hckohttmk maMa 6oöbmma gн$$epeнцнangbI Ta6biCTbiR TeMeHgeyiH angMH-any kopmktmr MaRbi3gbi KM3MeTiH (^yöenep MeH ypgicrepgi eMipniK ;ongay ;M3MeTi) ^y3ere acbipygaFbi экономнкanbIк H9TH^effl Kypaögbi. PecypcTbi; Kb^Merri THiMgi naöganaHy 6apbicbmga anbrnaTbm экономнкanbIк 6aFa KopFanaTbrn ayMaKTMR MaRbi3gbinbiFbm aHbiKTaMgbi ^9He agaMgapgbiR eMipiHe Konaönbi

^aFgaönapgbi TyFbi3agbi [3]. EKTA KemeHiHe acep eTeTiH aygaHHbiR Ta6HFH opTacbiHbiH HamapnayMH angMH-anyga KapacTbipbinbm OTbipFaH ;M3MeT Heri3 6onagM. Экономнкanмк TypFbigaH ohmr Ma3MyHbi 6ongbipMaHTbrn экономнкanbIк 3H3Hgbi KepceTegi.

flereHMeH 6i3re Keperi, ocm Kbi3MeTTiR pecypcrbi; 6aFanbinbiFbi, ohmr pecypcrbi; 6aFacbHbR maMacb. CoHgbi;TaH 6ongbipMaHTbiH 3hah maMacbH y3a; Mep3iMMeH pecypcTbi naöganaHy Ke3eqme ;ocy KepeK. ^fhh, gucKOHT ece6iMeH ;oca OTbipbin, 6i3 ocm KM3MeTTiH pecypcTbi; 6aFacbiH anaMM3. Ocm ^aFgaöga, mmhshm ecKepy KepeK: ecenKe KocbinaTbiH 6ongMpMaÖTMH 3hah iprenec ayMa;TaFM pecypcTapgbi ^OFapFbi mapyambinbi; naöganaHy ^aFagÖMHga aHMKTany KepeK - TeK ocm Ke3ge FaHa 6i3 ypgicrep MeH ^yöenepgi eMipniK ;ongay KM3MeTiH pecypcTbi; 6aFanaM anaMM3.

E) KopM^TMR FMnMMH-3epTTey ^9He aKnaparTMK KM3MeTTepiH экономнкanbIк 6aFanay aKnaparTMK ManiMerTepgi KongaHy MeH ;ongaH6anbi 3eprTeynepgi ^ypri3ygeri THiM 6oöbmma ^y3ere acbipbinagbi. KppbiKTaFbi FbinbiMH-3epTTey MeH 6aKbinayFa KeTKeH mbiFbmgap экономнкanbIк TypFbigaH, ohmr H9TH^enepiH eHgipicriK T9Mpu6enepge KongaHy 6apbicbmga ^HHa^TanMn OTbipagbi. FbinbiMH-3epTTey ^yMbicTapbm (F^3) ^ypri3yre KeTKeH mbiFbmgap mapyambinbi; memiMgepgi ^y3ere acbipygaFbi «hhhtm^ mMFMHHHg KypaMbma Kipegi, coHgbi;TaH ga экономнкanbIк THiMgeri FMnMMFa KaTbicTbi ynec aHbi; 6onagM. 3epTTey ^ypri3yre Kadern Ta6nFaT KemeHi, fhjhmh Kagpnap, FbinbiMH ^a6gM^ ^opM kopm^tmr fhjhmh anyeTmifl pecypcTMK 6aFacMH aHM^TangM.

FbnMMH-3epTTey Kbi3MeTTepimR экономнкanмк 6aFanay KepceTKimTepiH aHM^Tayga ^ypri3inreH ^9He ^ocnapnaHFaH fmahmh ^yMMcTapMHMR H9TH^ecmifl THiMi ^a^eT. ^annM FMnMMH-3epTTey ^yMbicTapbiH экономнкanмк 6aFanay Keneci ^opMynaMeH ^ypri3inegi [4]:

^ n m ^

0H = K ';, (3)

E

MyHgaFM 3, - Tipi Ta6uFaTTM naöganaHyMeH 6aönaHMcTM mapyambinbiK cananapMHa 3epTTeygiq i TypiHgeri 3epTTeygi eHri3ygeri ®MngM^ ynecTiK THiM;

3j - Tipi Ta6uFaTneH 6aönaHMcTM eMec, cananapga j TypiHgeri 3epTTeygi eHri3ygeH anMHFaH »MngMK; ynecTiK экономнкanмк THiM.

Ka3ipri Taqga, E^TA-gMR экономнкanмк ^a;TapbiMeH ;aTap, aneyMeTTiK ;M3MeTTepi ge 3epTTeny ycTiHge, ynTTM; napKTepgeri TypFMHgapgMR geManbicbi MeH TypH3M MyMKiHgiri KeqiHeH KapacTbipbinyga (1-KecTe). Ipi pe3epBaTTap MeH ynTTbi; napKTepgeri geManMc agaM eMipiHi« ageTTeri aneyMeTTiK-ncuxonoruanM; opTacMH ca;TayFa, eq6eK ernMginirrn apTTMpyFa MyMKiHgiK 6epeTiHgiri T9^ipu6e ^y3mge aHMKTanMn otmp [5]. MbcanM, ^anoHHaHMR ipi MamHHa ^acay KacinopMHM eq6eK eHiMginiriH KeTepy ^9He eq6eKKe gereH KynmMHMcTM apTTMpy MaKcaTMHga, ^yMMcmMnapgM ^yMbic 6acTanapgaH 6ip caFaT 6ypMH ;ana MaqMHgaFM napKKe geManyFa ^i6epegi.

1-кесте. Ерекше коргалатын табиги аумактардыц элеуметпк - экологиялык -экономикалык тиiмдiлiгi

Тшмдшк тщ турлер1 Керсетшштер

Элеуметпк тшмдшп - адам денсаулыгыньщ жаксаруы

- ецбекке деген кабшетшщ артуы (жасыныц ^лгайгандыгына карамастан)

- рухани, эстетикалык байлыктардыц сакталуы

Экологияльщ тшмдшп - ауа, су, жер кездерш ластанудан сактау

- биоалуандылыктыц жойылуыныц алдын-алу

- экологиялык тепе-тендiктiц орныгуы

- табиги-рекреациялык элуеттiц кетерiлуi

Экономикальщ тшмдшп - коршаган ортаныц сапасын жаксарту аркылы экономикалык керсетк1штерд1ц артуы

- табигат коргау шыгындарыныц Yнемделуi

- экологиялык кызмет керсету нэтижесiнде халыкшаруашылык табыстардыц артуы

- экосервис салаларыныц дамуы

Ескерту - авторлармен к¥растырылган

Ерекше коргалатын табиги аумактарды экономикалык багалау сол аумактыц элеуметпк-экономикалык жэне экологияльщ мацызын кврсетедi. Экологиялык-экономикалык шыгындарсыз журпзу барысында алынатын нэтижелер коргалатын аумактыц кез-келген кызметшщ тиiмдiлiгiн багалауга мумкшдш бередi. Осы жагдайда, ЕКТА-ны куруга жэне гылыми-зерттеу жумыстарына кететiн теракты шыгындармен байланысты табиги корынын куны жыл сайын артып отырады.

^орытынды. Коргалатын аумактарды уйымдастыру жэне дамыту - «жасыл» экономика саясатын жузеге асырудыц бiрден-бiр куралы. Себебi, коргалатын аумактар экологиялык тепе-тецщкп сактай отырып, биоалуандылыктыц жойылуыныц алдын-алуга мYмкiндiк береди Биоалуандылыктыц жойылуыныц алдын—алу ушш гылыми- зерттеу жумыстары шынайы тургыда жYргiзiлуi керек.

ЕКТА багалау аркылы олардыц кундылыгы мен когамдагы рвлiн арттыру кажет. Себебi, ЕКТА адам демалатын орын гана емес, ол гылыми-зерттеушшк, танымдык, акпараттык орталык ретiнде урпактан-урпакка калады.

ЭДЕБИЕТТЕР

1. Сатбаева Г. С. Ерекше коргалатын табиги аумактардыц элеуметпк-экологиялык-экономикалык тиiмдiлiгi // Т.Рыскулов атындагы КазЭУ Хабаршысы. . - Алматы, 2004. - С. 307-313.

2. Пузаченко Ю. Заповедники России - гарант самовостановительного потенциала природы. - М., 1996. - вып. 1. - С. 8-22.

3. Бобылев С. Н., Захаров В. М. Экосистемные услуги и экономика. - М.: ООО «Типография ЛЕВКО», Институт устойчивого развития/Центр экологической политики России, 2009. - с.215-234.

4. Сарсембаева М. Экономическая оценка экосистемных услуг ООПТ: актуальность, подход и методы оценки [Электрон. ресурс]. - 2013. - URL: www.guide.kz/files/BPNTS_Bishkek_Sarsembayeva.pdf (дата обращения: 03.2018)

5. Сатбаева Г. С., Анисимова Н. М. Экономическая оценка экосистемных услуг особо охраняемых природных территорий // Вестник КазЭУ. -Алматы: Экономика. -№1.-2015. с. 21-29