CC BY
4ЦАЗАЦСТАННЬЩ ТУРИЗМ1НДЕГ1 ТУРИСТ1К КЛАСТЕРДЩ ЦАЖЕТТ1Л1Г1
1Мазбаев О. Б.;
2Исаков А. А.
1Еуразия улттыц университет1, география гылымдарыныц докторы,
профессор, Астана ц;
2Еуразия улттыц университет1, магистрант, Астана ц;
Abstract. In this article describes the cluster approach for the management and sustainable development of tourism in Kazakhstan, reviewed by the main advantages of using the cluster approach. Analyzed and the current state of tourism and author gives recommendations.
Keywords: tourism, travel agencies, tourist multiplier effect, cluster, infrastructure, investment.
Туризм элемдш экономикада мацызды релге ие. Элемдеп ap6ip онбiрiншi ж^мыс орны туризм аркылы ^¥Рылган. Элемдш Ж1О-де туризмнщ Yлесi 9,4%-ды ^¥Райды, ягни 6,8 трлн. долларга сай келедь Халыкаралык туристiк келулер жыл сайын артып, 2013 жылы 1,1 млрд. адамга жеттi. Туризм - ж^мыс орындарын к¥ру, темен жэне орта бiлiктiлiктi кызметкерлердi ж^мыспен камту, экономиканы жан-жакты дамыту, экономиканыц аралас салаларын арттыру шарттарын к¥рушы мультипликативн эсерi аркылы элеуметпк-экономикалык дамудыц мацызды козгалткышы болып табылады[1].
Kазiргi кезецде туризмдi дамытудагы кедергi болып отырган басты мэселе туристiк бизнестщ жYЙелендiрiлмеуi, ол дамымаган инфрак¥рылымда айкын кершед^ атап айтар болсак:
- мемлекетпк к¥рылымда жеке министрлiк, акпараттык-аналитикалык гылыми орталыктыц жоктыгы;
- туризм саласында кызмет аткаратын салалардыц арасындагы алшактык, акпараттык «вакумнщ» болуы;
- туриспк фирмалар кызметшщ ретсiздiгi;
- конак YЙ саласындагы бага саясатыныц шектен шыгуы;
- келiк инфрак¥рылымыныц, оныц iшiнде эуе, темiржол тасымалы кызметшщ т^раксыздыгы жэне сенiмсiздiгi;
- туриспк нарыкка кажетп жогары бiлiмдi жэне кэшби мамандарды окыту мен дайындаудыц д^рыс багытта ^йымдастырылмауы.
Осы багытта гылыми т^жырымдалган авторлык багдарламаларды жYзеге асыруга баса назар аударуымыз кажет. Ец алдымен б^л - туриспк индустрияны дамыту бойынша гылыми непзделген накты мемлекеттiк багдарлама болуы тшсн. Оныц жYзеге асырылуы туристiк кызмет аясына салынган капитал салымыныц тшмдшпн арттырып, елiмiздегi туристiк ресурс-тарды мейлiнше тиiмдi пайдалануга мYмкiндiк береди
Туристiк енiмнiц жэне туризм индустриясыныц бэсекеге кабшетплшн кластерлiк дамыту аркылы арттыру кластерлiк буындар к¥ру, олардыц езара ю-кимылын жаксарту жэне ю - кимылдыц республикалык шебер-жоспар туршде ^сынылган басым жоспарын жYзеге асыру процесiн жылдамдатуга кемектеседi. Облыстар келемiндегi шебер-жоспарлар жасалынганымен олардыц орындалу децгешн кадагалайтын мекемелердiц жоктыгынан ^азакстанда туриспк кластерлер к¥ру мен оларды дамыту шецбершде казакстандык туристiк енiмдi элемдш нарыкка жылжыту маркетингтiк саясат жYргiзу элiде болса жолга койылмаган [2].
Азия-Тынык м^хит аймагында жетекшi орынга ие «Abacus International» брондау жахандык жYЙесi мен ^Р Инвестициялар жэне даму министрлiгiнiц туризм индустриясы департаментiнiц бiрiгiп еткiзген маркетингiлiк зерттеулер туризм индустриясындагы шетелдiк жэне отандык сарапшылар Казакстанныц туристiк потенциалына оц бага беретшш керсетедi.
Зерттеулерге сэйкес б^л оптимизмнiц себептерi «толык тусшшн», себебi кэсiпкерлер эрдайым жагдайды оц багалауга тырысады жэне кедергiлерге карамастан мYмкiндiктердi iздейдi. «Сауалнамага катысушылардыц жартысынан астамы шетелдiк мемлекеттер екiлдерi
^9He Ka3a^CTaHgH Hapw^ peTiHge ^apacTbipagw, TuiMgi MapKeTuHriniK caacar ap^Hnw och HapwKTH urepygi ^apacTbipagw», - gen 3epTreynepge KepceTinreH.
0TKi3inreH MapKeTHHrriK 3epTreynep Hara^eciHge cayanHaMara ^arbicymbi 94 agaMHHR 4-i HeMece 4% FaHa Ka3a^CTaH TypucTiK HapwFHHgaFH ^aFgaMgw ^arwMCH3 gen caHaMgw eKeH. C^xöaTKepnepgiq 23% Hapw^TaFw ^aFgaÖFa ^aHaFaTTaHapnw^ 6aFa 6epegi. KaTwcymwnapgwR 56% TypucTiK Hapw^ ^aFgaaTH ^a^cw gen ecenreMgi, an TypucriK KOMnaHuanap eKinmifl ^anFaH 14% HHgycTpuagaFw MYMKiHgiKTepre Y3giK 6aFa 6epegi. Ei3giq 0MHMH3ma cayanHaMaFa ^aTbicymbinap caHw a3, ^aHgaM opTaga ^pri3inrem 6enrici3.
KYTinreHgeM, c¥x6arKepnepgiq 6acwM 6eniri Ka3a^craHga Typu3Mgi TOnw^ gaMWTygwq 6acTH Kegeprici peTiHge ^a^eT HH^paK¥pwnwMHHR 6onMayw (38%) ^aHe TypucTiK KH3MeTrep MeH ohh ^¥paymw эneмeнттepgiц: aBua6uneT, ^OHa^ YMre opHanacy, экcкypcнanн^ ^H3MeT KepceTygifl KHM6ar 6onywHaH (37%) gen ecenreMgi. KepceTinreH cayanHaMa ^aya6wMeH Tonw^TaM Kenice anaMH3. MapKeTonorrapgHR oMbmma, ocwHgaM ^aFgaM 6onapw KYTinreH, ce6e6i opTanw^ MeMneKeTTiK opraHgap MeH ^epriniKTi ar^apymw aKiMminiKTep eKingepi HH^paK¥pwnwMHHR TeMeH geqreöi MeH ohh gaMHTy ^a^eTriniri Typanw Ken aÖT^aH 6onarbrn. Corfh ^bingapgaFH en npe3ugeHTi 6acraMacHMeH «Hpnw ^on» 6aFgapnaMacwHWR 6acranyH och Macenere TiKeneM ^aTwcw 6ap.
TypucTiK 6u3Hec HapwFH 6oMwHma Ka3a^cTaHgaFH Typu3Mgi gaMHTygwR потeнцнangн Kegeprinepi BH3a 6oMwHma KYpgeni c^pa^rap MeH мнгpaцнanн^ paciMgep, TypucTiK paciMgeynepgiq Tepic ^a^TapwHHR 6acwMgwnHFH, KagpnapgwR TeMeH 6iniKTiniri MeH, TypucTiK opTa ^9He maFHH 6u3HecTi MeMneKeTTiK ^ongaygwfl a3gwFHHa 6aMnaHwcTH.
Ka3a^cTaHga «2020 ^wnFa geMiHri TypucTiK canaHH gaMHTy концeпцнacн» aacwHga ayMa^ 6oMwHma 6ec KnacTep aHH^ranFaH: AcTaHa, AnMaTw, fflwFwc Ka3a^cTaH, Ortyctk Ka3a^cTaH ^9He Earwc Ka3a^cTaH. Mmfho Ka3a^craH экоnогнanн^ Typu3Mgi gaMHTygwR opTanwFH peTiHge, an AnMaTw Tay Typu3Mi opTanwFH peTiHge, coHHMeH ^arap, AcTaHa MeH AnMaTw icKepniK Typu3Mgi gaMHTy opTanwFH peTiHge ^apacTwpwnagw. Ortyct« Ka3a^cTaHHHR ayMaFH MageHu TyproMmR opTanwFH peTiHge, an EaTwc Ka3a^craH MageHu ^aHe «^aFa^aönw^» geMany opHH 6onwn aHw^Tangw [3].
Och KnacTepnep aacwHga ^nTTH^ ^o6anapgw icKe acwpy ^apacTwpwnFaH. KypopTTH^ aÖMa^TH ^anwnTacTwpy KanuTangw^ mbiFbrngapgwR Ym TYpni эneмeнтiн ^aMTugw: cwpT^w MarucTpangw^ uH^paK¥pwnwM, imKi uH^eHepniK ^aHe TypucTiK uH^paK¥pwnwM, коммepцнanн^ o6teKTinep. CbipT^w uH^pa^^pwnwMgw gaMHTy 6ac^a MeMneKeTrepgiq Ynrici 6oMwHma Tonw^TaM MeMneKeT ece6iHeH ^aMTaMacw3 eTinyi KYTinegi. An uHBeCT^uanapgwR экономнкaFa ^aMTyw 6rog^eTKe TYcKeHge ^aqa x^mho opwHgapwH ^^py ap^wnw opwH anagw gen ^apacTwpwnagw, ^annw K¥pwnwMgaFH KanuTangw^ mwFHHgapgwR Yneci 15-25% ^paMgw.
КонцeпцнaFa caMKec, TeMeH Ta6wcTwnw^^a ^9He Mep3iMgiK ^aMTapwMFa 6aMnaHwcTw imKi uH^eHepniK TypucTiK uH^paK¥pwnwMFa MeMneKeTTiK ^eKe apinTecTiK T^pFwga ннвecтнцнanap Tanan eTinyi mymmh. CoHHMeH, 6^n cerMeHTTe mwFHHgap Yneci ^annw mwFHHHHR 20-35% peTiHge ^apacTwpwnagw. An ^wn^wMaMTHH MYniK K¥pwnwcwHa ^^McanFaH mwFHHgap maMaMeH 50-60% ^¥paMgw.
Ka3a^cTaHgaFH Typu3M canacw gaMywH ^aMTaMacw3 eTyre 6aFHTTanFaH TypucTiK KnacTepgi K^py pecny6nuKagaFw экономнкaннц 6onamaFH 30p canaHwq 6ipi 6onwn Ta6wnagw. EyponagaFw ^annw imKi eHiM (^10) K¥pwnwMHHgaFH Typu3MHifl Yneci ^10 ^annw KeneMiHifl maMaMeH 6ecTeH 6ip 6eniriH ^^paMgw. 1998 ^Hnw EYKinaneMgiK BanroTa ^opwHHR cTaTucTuKacHHa caMKec TypucTiK cana экcпоpт 6oMwHma aBT0M06unb ^^py canacwH 6acwn 03wn, ^eTeKmi opwHFa mw^TH. An EYKinaneMgiK TypucTiK ^Mhmhhr 6on^aMHHa caMKec 2020 ^wnFa geMiH aneM 6oMwHma caaxaT ^acaygwR caHH Ym ece apTagw. 2002 ^wnw och canagaFH aMHanwM 474 Mnpg A^ffl gonnapwH K^pagw, an 2003 ^^inw 6^n KepceTKim 514 Mnpg A^ffl gonnapwHa ^emi. ^annw aMHanwMHHR 54,8% EyponaFa Tuecini, 22,5% AMepuKaFa, an A3ua-THHH^ m^uth aMMaFHHa 17,2% Tuecini[4].
AHanuTuKTepgiq 6on^aMH 6oMwHma, Typu3MHifl gaMyw ^aqa aMMa^TapgwR ece6iHeH opwH anagw, ce6e6i aneMgiK TypucTiK Hapw^THR gacTYpni aMMa^Tapw e3 meKTepiHe ^eTTi. CoHgw^TaH Ka3a^cTaH aneMgiK TypucTiK Hapw^Ta e3 opHHH anyFa KepeMeT MYMKiHgiKKe ue.
Ka3ipri Taqga Ka3a^cTaHHHR TypucTiK KemeHiHge Typu3M emMi TypucTiK onepaTopnw^TH, TypucTiK areHTTiKTi, coHHMeH ^aTap geManwc neH caaxaT ^acaygw ^MwMgacTwpy 6oMwHma ^H3MeT KepceTy, aFHu cwpT^w Typu3M ^opMacwHga KepiHic Ta6agw. Corfh ^wngapw cwpT^w Typu3M
белсецщ есу YPДiсiне ие. Казакстандык туристердщ ец кеп баратын аймактары ТYркия (16952 адам немесе 25,6%), КХР (16778 адам немесе 58,2%), Германия (9360 адам немесе 70%), БАЭ (2991 адам немесе 4,9%) болып табылады [4].
Казакстандагы туристiк кластердi калыптастыру мен дамыту бiрiншi кезекте туризмнiц келесi секторларына багытталган: сырткы туризм жэне шю туризм, себебi iшкi туризм Казахстан iшiндегi табыстыц Yлкен белiгiн прайды. «Маркетингпк-аналитикалык зерттеулер орталыгы» АК эзiрлеген туристiк кластер картасына сэйкес Казакстандагы туристiк кластер ядросы - кызмет керсетушiлер, ягни Казакстанга шетелдiк туристердi шакыру бойынша кызмет керсетушi туриспк агенттiктер. Конак Yйлер, демалыс орындары, келiктiк компаниялар туристiк бизнестiц мацызды белш болып табылады жэне туриспк агентпктер керсететiн кызметтер пакетiне юредь
Туристiк орындар туристiк кластер картасыныц мацызды белiгi болып табылады, себебi олар туристердiц с^раныстарына жауап берумен катар эрбiр жеке мемлекеттiц ерекшелштерш керсетедi. Казакстанныц бэсекелестiк артыкшылыгы - оныц кайталанбас мэдениетi (тарихи туризм), эдемi табигаты (экологиялык туризм), сонымен катар, спорттык туризм жэне экстремалдык туризм секiлдi, белсендi демалыс тYрлерiмен айналысу мYмкiндiгi болуы. Дегенмен, екшшке орай, бYгiнгi тацда туристiк операторлар туризмнщ накты кандай тYрiн дамыту керекнпн бiлмейдi.
Сарапшылардыц ойынша, туризм мазм^нын тYсiнбеу салдарынан ез клиентш тYсiнбеу, ягни оныц элемiн тYсiнбеу проблемалары пайда болады. Келушiлер туриспк кластердщ ете мацызды белiгi болып табылады, себебi тапсырыс берушiнiц с^ранысына карай туристiк кластер картасы да езгеред1 Туристтердiц каушаздшмен айналысатын ^йымдар мен мейрамханалар жанама туристiк кызмет керсетушiлер болып табылады. Казiргi танда осы сектордыц туристiк агенттiктермен езара байланысы жеткiлiктi тYрде дамымаган.
Сонымен катар, Казакстанда туристiк кластердi дамыту Yшiн кажетп к¥раушылары болып табылатын бiлiм беру мекемелерiн, салалык ассоциациялар мен мемлекетпк жетекшшк етушi органдарды к¥ру кажетплш туындап т^р. Бшм беру мекемелерi туристiк кластерге мамандарды дайындаумен айналысады. Казакстанда институттардыц туриспк операторлармен байланысы элаз дамыган, себебi белгiлi бiр салалар бойынша мамандар жепспеушшш байкалады. Индустрия катысушылары мен мемлекетпк сектор арасындагы диалог «проблема -осы проблеманыц мYмкiн шешiмi» режимiнде iске асатынын сарапшылар да констатациялайды. Дегенмен шынайы емiрде индустрия катысушылары мен мемлекетпк сектор арасындагы интерактивпк диалог пен олардыц кызметтершщ анык белiнiсi болуы керек, себебi кейбiр с^рактар бiрiншi кезекте индустрияныц екiлдерi катысуымен шешiлуi тиiс. Осындай с^рактар катарына келесi кiредi: сатылатын енiм маркетингi, ейткенi сала катысушылары элемдш нарыкта кандай енiм бэсекеге кабшетп болатынын, кандай тугынушы оган кызыгушылык тудыратынын анык бiлуi керек.
Б^лардан баска «жанама» мемлекеттiк органдар болады, олар туриспк саланыц кызметше эсер етедi. Эсiресе, ауыл шаруашылыгы министрлiгi, орман жэне ац шаруашылыгы комитетiнiц кызметiне жетекшiлiк етедi. Ал экологиялык туризмнiц белiгi болып табылатын ^лттык парктер осы комитетке карайды. Казакстан аумагына кiретiн шетелдiк туристердi тiркеу жэне оларга виза беру мэселеамен Сырткы iстер министрлiгi айналысады, б^л салады визалык режим бойынша шарттарды жаксарта алатын бiркатар шешшмеген проблемалар бар.
Саланыц калыптасуына жергшкп нарыкта бэсекелестiктiц болуын талап еплетшш ескеру кажет, ез кезегiнде, олар бэсекелеспк артыкшылыктары жинакталуыныц теракты Yдерiсiн тугызады. Осыган байланысты Казакстандагы ^лттык экономиканыц дамуында жаца багыт болып табылатын туриспк кластердщ калыптасуы зерттеуд жэне оныц бэсекелестiк артыкшылыктарын жеке талдауды талап ететiн, шешiмi табылмаган проблемалармен катар жYредi.
Казакстанда туриспк кызыгушылык тугызатын жэне бэсекелестiк артыкшылык болып табылатын объектiлер саны жеткшкп. Компаниялар келесi туризм тYрлерiн ^сынады: мэдени, этностык, экологиялык, сауыктыру, спорттык жэне ацшылык. Сонымен катар, б^л активтi толык дамыган деп айтуга келмейдi, себебi туристiк объектiлердiц жаца тYрлерi дамуы Yшiн потенциал мол.
Республика аумагында шамамен 1000 астам туриспк компаниялар бар, бiрак олардыц тек 10% -ы гана мемлекетке сырттан туристердi шакыру мен шю туризм бойынша кызмет керсетед^ ал калгандары сырткы туризм саласында кызмет етедi. Бул салада мамандар жетiспеушiлiгi сезiледi, эсiресе, экскурсия журпзуш^ тарихшы жэне аудармашы мамандар женспейдь Туризм инфракурылымы жетiспеушiлiгi де байкалады: арзан конак уйлер (2-3 жулдыз) жетiспеушiлiгi бар, келiктер (туристiк пойыз, ыцгайлы автобустар) жэне т.б.
Сонымен катар казакстандык компаниялар кеп жагдайда нарыкты зерттеудi ез кYшiмен журпзедь Туристiк объектiлердi (мысалы, ойын-сауык парю курылысы) дамытуга кабшетп компаниялардыц жоктыгы да бiлiнедi. Казахстан усына алатын туристiк кызметтерге деген халыкаралык сураныс аз зерттелген жэне Казакстанга келетш туристердщ сураныстары да кеп карастырылмайды. Туризм саласыныц бiлiм беру институттары бул саланы зерттеулер мен дамыту жумыстарын жYргiзуге кабшетп мамандармен камтамасыз етпейдi.
Статистикалык мэлiметтерге сэйкес, казакстандык туристiк операторлар элемнщ 80 мемлекепмен кызмет аткарады. Олардыц басым белш сырткы туризм саласында кызмет керсетед^ ал Казакстанныц туристiк нарыгы шетелде дамымайды. Кейбiр компаниялар шетелдiк туриспк кермелерге катысады, кеп жагдайда оларга Казакстанныц туристiк ассоциациясы кемек керсетедь
Сырткы жэне iшкi туризмге келетш болсак, туристiк компаниялар саны салыстырмалы тYрде ете аз. Сырткы жэне шю туризм саласында кызмет керсететш туристiк компаниялар екшдершщ айтуынша, олар шетелге еткiзу каналдарына катысты проблемаларга жиi кезiгедi. вте аз компанияларда жарнама мен шетелдiк клиенттердi шакыруга арналган езшщ Веб-сайттары бар. Халыкаралык нарыкта казакстандык туристiк енiмдi тарату стратегиясы дамымаган. Сондыктан Казахстан туризм орталыгы ретiнде халыкаралык кауымдастыкка танымал емес.
Дегенмен, негiзгi проблема дамыган сервиспк кызметтщ жеткiлiксiздiгi екенiн мойындау керек, эаресе кызмет керсету саласыныц халыкаралык стандарттарга сай келмеуi, сапалы маркетинг жепспеушшп мен маркетингпен айналысатын арнайы институттардыц жоктыгы Казакстанныц туризм объекта ретшде халыкаралык нарыкка белгiсiз болуына эсер етедi [5].
Туризм инфракурылымы дамуыныц негiзгi проблемаларын шешу Yшiн келесi ю-шараларды орындау кажет деп есептеймiз: облыстыц табиги, тарихи-мэдени жэне рекреациялык ресурстарын игеруге, туриспк-рекреациялык жэне курорттык саланыц объектiлерiн реконструкциялау мен модернизациялауга багытталган жеке капиталды тарту Yшiн жагдайлар жасау; туриспк жэне курорттык салада халыкаралык ынтымактастыкты кецейту; отандык пен элемдiк туриспк кызмет керсету нарыгында туристiк-рекреациялык аймактарды жарнамалау мен акпараттык эйгiлеудi кецейту; туриспк-рекреациялык пен курорттык салалар Yшiн бiлiктi кадрларды дайындауга мемлекеттiц тапсырысын кецейту; туристiк-рекреациялык саланы облыстык, аудандык, калалык децгейде баскару жYЙесiн жетiлдiру.
Элемдiк туризм дамуыныц Yштен екшн бiздiц кершiлес мемлекеттерiмiз камтамасыз етенндшн айта кеткен жен, бул 200 млн. турист курайды.
Бiздiц элеуетп нарыгымыз - ол ец алдымен дамып келе жаткан iшкi нарык, сондай-ак Ресей, Кытай, Еуропа жэне Таяу Шыгыс елдерi мемлекеттерi . Сондыктан да кершi жаткан елдердщ туристерiн шамамен 10млн. жуыгын Казакстанга келтiру галамдык кYЙзелiстен шыгар жолдыц бiрi деп санаймыз.
ПАЙДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР
1. КР Премьер-Министрiнiц орынбасары - Индустрия жэне жаца технологиялар минис^ Э.в.Исекешевтiц КР Парламент Мэжiлiсiнде 2014 жылгы 16 маусымында еткен Yкiметтiк сагаттагы баяндамасы. www.parlam.kz
2. Казакстан Республикасыныц «Туриспк кызмет туралы» зацы 2001 жыл 13 маусым, №211.
3. 2020 жылга дейiнгi туризмдi дамыту тужырымдамасы, Астана, 2013.
4. Туристический кластер Казахстана. Дарын Актанов www.bnews.kz
5. Официальная статистическая информация Комитета по статистике Министерства национальной экономики РК, раздел туризм www.stat.gov.kz.
