Научная статья на тему 'Жамғариб бориладиган пенсия тизими даромадлари ва харажатлари мутаносиблигини таъминлаш'

Жамғариб бориладиган пенсия тизими даромадлари ва харажатлари мутаносиблигини таъминлаш Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
434
24
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
пенсия / пенсия таъминоти / жамғариб бориладиган пенсия таъминоти / иш ҳақи / жисмоний шахсларнинг даромад солиғи / Халқ банки / иш билан банд аҳоли / демографик омиллар / пенсия / пенсионное обеспечение / накопительное пенсионое обеспечение / заработная плата / налог на доход физических лиц / Народный банк / занятое население / демографические факторы

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Маматов Бахадир Сафаралиевич, Аметова Фотима Розматовна

Мақолада Ўзбекистонда жамғариб бориладиган пенсия таъминоти тизими маблағларининг шаклланиши ва сарфланиши мутаносиблигини таъминлашга таъсир этувчи омиллар аниқланган. Тадқиқотлар асосида жамғариб бориладиган пенсия тизими тараққиётига йўналтирилган таклиф-тавсиялар ишлаб чиқилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ОБЕСПЕЧЕНИЕ СБАЛАНСИРОВАННОСТИ ДОХОДОВ И РАСХОДОВ НАКОПИТЕЛЬНОЙ ПЕНСИОННОЙ СИСТЕМЫ

В статье определены факторы, влияющие на обеспечение сбалансированности формирования и расходования средств системы накопительного пенсионного обеспечения в Узбекистане. На основе исследования разработаны предложения и рекомендации, направленные на развитие накопительного пенсионного обеспечения.

Текст научной работы на тему «Жамғариб бориладиган пенсия тизими даромадлари ва харажатлари мутаносиблигини таъминлаш»

МАМАТОВ Бахадир Сафаралиевич,

Тошкент молия институти «Пенсия иши»

кафедраси мудири;

АМЕТОВА Фотима Розматовна,

Тошкент молия институти «Пенсия иши» кафедраси укитувчиси

ЖАМГАРИБ БОРИЛАДИГАН ПЕНСИЯ ТИЗИМИ ДАРОМАДЛАРИ ВА ХАРАЖАТЛАРИ МУТАНОСИБЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШ

УДК 336.13

МАМАТОВ Б.С., АМЕТОВА Ф.Р. ЖАМГАРИБ БОРИЛАДИГАН ПЕНСИЯ ТИЗИМИ ДАРОМАДЛАРИ ВА ХАРАЖАТЛАРИ МУТАНОСИБЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШ

Маколада Узбекистонда жамFариб бориладиган пенсия таъминоти тизими маблаFларининг шаклланиши ва сарфланиши мутаносиблигини таъминлашга таъсир этувчи омиллар аникланган. Тадкикотлар асосида жамFариб бориладиган пенсия тизими тараккиётига йуналтирилган таклиф-тавсиялар ишлаб чикилган.

Таянч иборалар: пенсия, пенсия таъминоти, жамFариб бориладиган пенсия таъминоти, иш х,ак,и, жисмоний шахсларнинг даромад солиFи, Халк банки, иш билан банд ах,оли, демографик омиллар.

МАМАТОВ Б.С., АМЕТОВА Ф.Р. ОБЕСПЕЧЕНИЕ СБАЛАНСИРОВАННОСТИ ДОХОДОВ И РАСХОДОВ НАКОПИТЕЛЬНОЙ ПЕНСИОННОЙ СИСТЕМЫ

В статье определены факторы, влияющие на обеспечение сбалансированности формирования и расходования средств системы накопительного пенсионного обеспечения в Узбекистане. На основе исследования разработаны предложения и рекомендации, направленные на развитие накопительного пенсионного обеспечения.

Ключевые слова: пенсия, пенсионное обеспечение, накопительное пенсионое обеспечение, заработная плата, налог на доход физических лиц, Народный банк, занятое население, демографические факторы.

MAMATOV B.S., AMETOVA F.R. ENSURING THE BALANCE OF INCOME AND EXPENDITURE OF THE ACCUMULATIVE PENSION SYSTEM

In the article are defined the factors influencing to ensuring balanced formation and expenditure of means of accumulative pension system provision in Uzbekistan. On the basis of a research the offers and recommendations aimed at the development of accumulative pension provision are developed.

Key words: Pension, pension provision, accumulative pension provision, wages, personal income tax, the Xalk Bank, the employed population, demographic factors.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 2

Мамлакатимизда пенсия таъминоти тизимининг цуцуций асос-ларини такомиллаштириш, иш берувчиларнинг пенсионерлар-нинг моддий ацволини яхшилашдаги масъулиятини кучайтириш, пенсионерларга давлат пенсия туловларига цушимча равишда даромад олиш манбаларини яратиш, шунингдек, кексалик чогида фуцароларнинг уз фаровонлиги учун шахсий жавобгарлигини ошириш мацсадида ислоцотлар олиб борилди. Натижада 2005 йилдан бошлаб республикамизда фуцароларнинг жамгариб бориладиган пенсия тизими амалиётга жорий цилинди1. Унинг ташкил этилиши жами-ятда ижтимоий адолатни таъминлаш, ижтимоий кафолатларни тацдим этиш, сиёсий барцарорликни вужудга келтириш ва таъмин-лаб туришнинг асосий шарт-шароитларидан бири булиб, пенсия таъминоти тизимининг янги шакли сифатида жамият цаётида муцим ацамият касб этди.

Жа1^ариб бориладиган пенсия таъминотининг манбасини фуцароларнинг шахсий жамFариб бориладиган пенсия хисоб рацамларига мажбу-рий хар ойлик бадаллари ташкил цилади. Бунда жисмоний шахсларнинг цонун хужжатларига муво-фиц хисоблаб чицарилган даромад солиFи сум-масидан тегишли равишда чицариб ташланган холда ходимнинг хисобланган иш хаци (даромади)нинг бир фоизи хисобига жамFариладидан пенсия маблаFлари шаклланади. Таъкидлаш жоизки, ходимларнинг шахсий жамFариб бориладиган пенсия хисобварацларига хар ойлик бадаллар тулаш 2005 йилнинг январь ойи учун хисобланган иш хаци (даромад)дан бошланган. ЖамFариб бориладиган пенсия тизимида пенсия жамтарма-ларини фуцаролар ва хужалик юритувчи субъект-ларнинг маблаFлари хисобига эмас, балки давлат бюджетига туланиши лозим булган маблатлардан ажратмалар хисобига шакллантириш механизми амал цилмоцда. Бунда фуцароларнинг якка тар-тибдаги жамFариб бориладиган пенсия хисобварацларига мажбурий бадаллар жисмоний шахс-лар даромад солиFининг бюджетга йуналтири-ладиган бир цисми хисобидан амалга ошири-лади.

Хорижий мамлакатлар пенсия тизимларида фуцароларни пенсиялар билан таъминлашда пенсия режаларидан фойдаланилади. Давлат пенсия режалари бир вацтнинг узида иш берувчи хомийсига боFлиц равишда хар хил турларга булиниши мумкин: 1) бир иш берувчи; 2) бир цатор иш берувчи ва 3) йирик доирадаги иш

1 Узбекистан Республикасининг 2004 йил 2 декабр-даги «Фуцароларнинг жамFариб бориладиган пенсия таъминоти туFрисида»ги Конуни.

берувчи режаси харажатларини тацсимлашга асосланган2.

1. Бир иш берувчига асосланган режа. Бу фацат бир иш берувчи амалдаги ва собиц ходимларни уз ичига олган бир пенсия режасидир. Мисол учун, бир туман ёки шахар хукумати фацат округ ёки шахар ходимлари иштирок этувчи режасини белгилайди. Бу холда округ ёки шахар хукумати пенсия режасини молиялаштириш учун тулиц жавобгар булади. Махаллий даражадаги пенсия режаларининг купи бир иш берувчининг режа-ларидир.

2. Иш берувчининг бир цанча режаси (ёки агент режаси). Бу бир иш берувчи режаларининг йиFиндиси хисобланади. Хар бир режа ва актив-лар режаси бошцариш ва инвестиция мацсадла-рида жамланади. Шунга царамасдан, хар бир режа бошца режалардан нафацалар хисоби, активлар-нинг жамланиши ва молиявий харажатлар нуцтаи назаридан алохидалаштирилган. Бошцача цилиб айтганда, хар бир иш берувчи учун алохида хисоб-китоблар сацланади, шунинг учун иш берувчининг бадаллари фацатгина уларнинг ишчи ходимлари учун туловларни таъминлайди. Агент режасининг асосий мацсади шундан иборатки, пенсия режасида бошцарув ва инвестиция хара-жатлари камаяди. Бу асосан кичик пенсия режалари учун ахамиятлидир, чунки бошцарув ва инвестиция харажатлари белгиланган булади, бу эса улар учун циммат булишига олиб келади.

3. Харажатларни тацсимлашга асосланган бир цанча иш берувчилар режаси. Бу иш берувчилар учун умумлаштирилган (харажатлар тацсимланган) ягона режа хисобланади. Барча молиялаштириш-

2 Jun Peng. State and Local Pension Fund Management. - USA.: «Auerbach Publications», 2008. -Р. 12.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 2

1-расм. Фукароларнинг жамfариб бориладиган пенсия тизимидаги иштироки1.

лар ва инвестициялар риски, мукофотлар ва пенсия режаси харажатларини кушган холдаги хара-жатлар умумий хисобланиб, индивидуал тартибда иш берувчиларга кайд этилади. Агент режасида хисобларнинг таксимланиши туфайли хар бир иш берувчи уз ходимларига турли пенсия туловларини таклиф этиши мумкин. Харажатларни биргаликда амалга ошириш маъносида иш берувчиларнинг хар бирининг алохида хисоблари мавжуд эмас. Барча иш берувчилар уз ходимларига уша пенсия туловларини таклиф этишлари лозим. Биргаликда харажатларни амалга ошириш режасига куши-лишда, иш берувчи пенсия туловларини ишлаб чикишда мустакилликни йукотади. Давлат тар-моFида агентлар режаси кам учрайди ва харажатларни таксимлашга асосланган режалари куп таркалган. Штатлар даражасидаги купгина пенсия режалари харажатларни таксимлашга асосланган режаси хисобланади ва махаллий даражада ва штат хукумати иш берувчилари кушимча равишда куплаб иш берувчиларни таркибига олиши мум-кин.

Албатта, жамFариб бориладиган пенсия тизими маблаFларини шакллантириш учун, аввало, ушбу тизимга аъзоликни таъминлаш керак. Аъзолик эса 2 хил тарзда булиши мумкин: мажбурий ва ихтиёрий. Мехнат фаолиятини мехнат шартномаси асосида амалга оширувчи фукароларнинг жам-Fариб бориладиган пенсия тизимида мажбурий тартибда, бирок якка тартибдаги тадбиркорлар, юридик шахс ташкил этмаган холда фаолият юри-тувчи дехкон хужаликларининг аъзолари, шунинг-дек, бошка фукаролар жамFариб бориладиган пенсия тизимида ихтиёрийлик асосида иштирок этишлари мумкин (1-расм).

Жисмоний шахсларнинг конун хужжатларига мувофик хисоблаб чикарилган даромад солиFи-нинг тегишлича камайтирилган суммаси хисобига жамFариб бориладиган мажбурий пенсия бадал-ларини иш берувчи хар ойда тулаб боради.

Халк банки томонидан фукароларга шахсий жамFариладиган пенсия маблаFларининг уз вактида ва тулик микдорда туланиши, уз навба-тида, банкнинг молиявий холатига хам боFлик булади. ЖамFариб бориладиган пенсия таъмино-тини амалга оширувчи Халк банкининг сунгги йиллардаги молиявий курсаткичлари баркарор суръатларни кайд этмокда. Жумладан, 2017 йил 1 сентябрь холатига, Халк банкининг 198 та филиали, шунингдек, 27 та мини-банк, 2855 та жамFарма, махсус, коммунал ва кучма (сайёр) кас-салари, 183 та халкаро пул утказмалари ва 54 та валюта айирбошлаш шохобчалари ахоли ва мижозларга хизмат курсатмокда. 2017 йил 1 сентябрь холатига банк капитали 566,7 млрд сумни, депозит базаси 3540,7 млрд сумни, ахоли омо-натлари 2696,7 млрд сумни, банкнинг кредит портфели 2832,5 млрд сумни ташкил к,илиб, утган йилнинг шу даврига нисбатан сезиларли тарзда ошган1. Бу эса ик,тисодиётни модернизация к,илиш нуктаи назаридан ижобий холат хисобланади.

Юк,оридагилардан келиб чик,иб, шахсий жам-Fариб бориладиган пенсия хисобваракларида маблаFларни шакллантириш манбаларини 2-расм асосида тасвирлаш мумкин.

ЖамFариб бориладиган пенсия тизими маб-лаFларидан жамFариб бориладиган пенсия туловлари тулаш учун фойдаланилади. Маълумот-ларга кура, 2015 йилда жамFариб бориладиган пенсия таъминоти тизимидан 9256100 нафар фук,аро фойдаланган2. Конун хужжатларида бел-гиланганидек, Халк банки фукароларнинг жам-Fариб бориладиган пенсия таъминоти тизимида куйилган маблаFларни марказлашган холда узок, муддатли активларга инвестиция ва кредит ресурслари сифатида жойлаштириб келмокда.

1 https://www.xb.uz.

2 www.xb.uz.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 2

2-расм. Шахсий жамгариб бориладиган пенсия ^исоб-варацларида маблагларни шакллантириш

манбалари1.

Шахсий жамгариб бориладиган пенсия х,исобваракларида маблагларни шакллантириш манбалари

ЖaмFapиб бориладиган мажбурий

пенсия бадаллари

Жаг/^ариб бориладиган ихтиёрий пенсия бадаллари

I

Шахсий жамгариб бориладиган пенсия *исоб-вараклари маблагларига хисоблаб чикарилган фоизлар

Крнун х,ужжатларига зид булмаган бошка маблаглар

Бугуги кунда пенсия ёшига етган кекса ёшдаги фукаролар хар ойда олинадиган давлат пенсия-сига кушимча равишда бирданига ёки кисман олиш йули билан хисобваракларидаги маблаF-ларни Халк банки филиалларидан олишмокда.

Халк банки ва махаллий хокимият органлари томонидан жамFариб бориладиган пенсия тизи-мининг самарадорлигини таъминлаш буйича ишлар олиб борилмокда. Республиканинг барча минтакаларидаги Халк банки булимларида хужа-лик юритувчи субъектларнинг такдимномаси буйича фукаролар учун якка тартибдаги жамFариб бориладиган пенсия хисоб-вараклари очилди, шахсий жамFариб бориладиган пенсия дафтар-чалари берилиб, жамFариб бориладиган пенсия тизимида хисобга куйишнинг электрон маълумот-лар базаси шакллантирилди.

Узбекистан Республикаси Марказий банки Халк банки билан биргаликда иш берувчилар томонидан фукароларнинг якка тартибдаги жамFариб бориладиган пенсия хисоб-варакларига мажбурий бадалларни кушиб тулаш тартибини амалга оширади. Фукароларнинг жамFариб бориладиган пенсия хисоб-варакларига бадаллар уз вактида ва тулик утказилмаганлиги учун айбдор шахсларга нисбатан соликка оид амалдаги конун хужжат-ларига мувофик таъсир чоралари кулланилади. Албатта, бундай чоралар жамFариб бориладиган пенсия тизимини тартибга солишда мухим аха-миятга эга.

Хужалик юритувчи субъектлар, шу жумладан, иш берувчилар томонидан ходимларнинг шахсий жамFариб бориладиган пенсия хисобваракларига бадалларни тулаш тартиби «Иш берувчилар томонидан ходимларнинг шахсий жамFариб борила-

1 Узбекистон Республикасининг 2004 йил 2 декабр-даги «Фукароларнинг жамFариб бориладиган пенсия таъминоти туFрисида»ги Конуни, 11-модда.

диган пенсия хисобвараFига бадалларни тулаш тартиби туFрисида йурикномавий хати»2 асосида амалга оширилади.

Фукароларнинг шахсий жамFариб бориладиган пенсия хисобваракларига мажбурий ойлик бадаллар микдори ходимнинг хисобланган иш хакининг 1 фоизини ташкил этади ва бунда ходимнинг иш хаки деб, жисмоний шахсларнинг даромадига солинадиган соликка тортилиши лозим булган жами даромад тушунилади. Мехнат шартномаси буйича мехнат фаолиятини амалга оширувчи барча фукаролар (шу жумладан, ишлаётган пен-сионерлар) жамFариб бориладиган пенсия туловларини олувчи сифатида жамFариб бориладиган пенсия тизимида иштирок этувчилар хисобланади. Барча юридик шахслар - иш берувчилар ходим учун мазкур юридик шахс асосий иш жойи хисобланиши ёки у уриндошлик, соатбай хак тулаш, вактинчалик мехнат келишуви, бир марталик ишларни бажариш ва хоказо шартларда ишлашидан катъи назар уз ходимларининг шахсий жамFариб бориладиган пенсия хисобваракларига бадалларни утказишлари шарт. Барча юридик шахслар ходимлар билан уриндошлик, соатбай хак тулаш, бир марталик ишларни бажариш шартларида мехнат шартномалари тузишда, гонорар ва бошка туловларни тулашда хисобварак раками, Халк банки филиали ва банкнинг ушбу филиали коди курсатилган холда шахсий жамFариб бориладиган пенсия хисобвараFи мавжудлиги туFрисида маълумотномани талаб килиши шарт. Юридик шахслар иш берувчилар иш хаки, муал-лифлик хаки ва бошка туловларни хисоблашда ушбу мехнат шартномалари буйича мехнатга хак

2 Узбекистон Республикаси Молия вазирлиги, Марказий банки, Давлат солик кумитаси, Бандлик ва мехнат муносабатлари вазирлигининг кушма Карори асосида 2005 йил 31 январда тасдикланган.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 2

тулаш сифатида хисобланган суммадан 1 фоиз микдорида ушбу ходимнинг асосий иш жойи буйича очилган шахсий жамFариб бориладиган пенсия хисобвараFига утказиши шарт. Юридик шахсни ташкил этмаган холда якка тартибдаги тадбиркорлик фаолияти билан шуFулланувчи фукаролар, юридик шахсни ташкил этмаган дехкон хужаликларининг аъзолари, шунингдек, мехнат фаолияти билан вактинчалик банд булмаган шахслар жамтариб бориладиган пенсия тизимида ихтиёрийлик асосида иштирок этади-лар.

Мехнат шартномаси буйича мехнат фаолия-тини амалга оширувчи ва Солик кодексига мувофик жисмоний шахсларнинг даромадига солинадиган соликни тулашдан тулик озод к,илинган фукаролар жамFариб бориладиган пенсия тизимида ихтиёрийлик асосида иштирок этишга хакли. Солик кодексига мувофик жисмоний шахсларнинг даромадига солинадиган солик, буйича имтиёзга ега булган (хар бир ой учун энг кам иш хакининг турт баравари микдорида солик, солинмайдиган) фукаролар жамFариб бориладиган пенсия тизимида умумий асосда иштирок этади, яъни иш берувчилар ушбу ходимлар иш хакининг соликка солинадиган базасидан 1 фоизни шахсий жамFариб бориладиган пенсия XисобвараFига утказиши шарт.

ЖамFариб бориладиган пенсия тизими маблаFларидан жамFариб бориладиган пенсия туловлари тулаш учун фойдаланилади ва жам-Fариб бориладиган пенсия тизими билан боFлик, булмаган мажбуриятларни бажариш учун фой-даланиш мумкин эмас.

Халк банки жамFариб бориладиган пенсия тизими маблаFларининг алохида хисобини юри-тади. ЖамFариб бориладиган пенсия тизими маблаFларини купайтириш хамда уларни пул к,адрсизланишидан химоя этиш мак,садида бундай маблаFлардан инвестиция ва кредит ресурслари сифатида, шунингдек, молиявий воситаларга жой-лаштириш учун фойдаланиш мумкин. ЖамFариб бориладиган пенсия тизими маблаFларидан инвестиция ва кредит ресурслари сифатида фойдаланиш Узбекистан Республикаси Молия вазир-лиги билан келишилган холда Халк банки томо-нидан амалга оширилади. ЖамFариб бориладиган пенсия тизими маблаFларини молиявий воситаларга жойлаштириш тартиби Узбекистан Республикаси Молия вазирлиги ва Узбекистан Респуб-

ликаси Марказий банки томонидан белгила-нади.

ЖамFариб бориладиган пенсия бадаллари шаклида тушган пул маблаFлари кейинчалик фукароларнинг шахсий жамFариб бориладиган пенсия хисобвараFига утказиш учун Халк банки филиали томонидан махсус транзит хисобвараFига утказилади. Халк, банки филиали жамFариб бориладиган пенсия бадаллари тушган кундан кейинги иш кунидан кечикмай маблаFларни хосил булган мажбуриятлар микдорида Халк банкининг марказий операция филиалига утказади. Филиаллар-дан олинган маблаFлар Халк банкининг марказий операция филиали томонидан белгиланган тар-тибда жойлаштирилади.

Расм маълумотларидан куринадики, фукароларнинг жамFариб бориладиган пенсия таъми-ноти харажатлари икки кисмга булинади. Бирин-чиси, фукароларга конунчиликка кура пенсия ёшига етганларида улар учун очилган Халк бан-кидаги шахсий жамFариб бориладиган пенсия хисобваракларидан маблаFларнинг туланиши булса, иккинчиси, Халк банки томонидан жам-Fариб бориладиган пенсия тизими маблаFларининг инвестиция ва кредит ресурслари сифатида, шу жумладан, молиявий воситаларга йуналтирили-шидир.

Шахсий жамFариб бориладиган пенсия хисобваракларидан жамFариб бориладиган пенсия туловларини олиш учун фукаролар «Фукароларнинг шахсий жамFариб бориладиган пенсия хисобваракларидан маблаFларни тулаш тартиби туFрисида»ги Низом асосида тасдикланган шакл буйича Гувохнома бериш туFрисидаги ариза билан жамFариб бориладиган пенсия туловларини олув-чининг яшаш жойидаги бюджетдан ташкари Пенсия жамFармаси булимига мурожаат киладилар.

ЖамFариб бориладиган пенсия тизимининг катнашчиси булган ходим томонидан вакил килинган иш берувчининг мансабдор шахси ариза берувчи булиши мумкин. Бу холда ариза жамFариб бориладиган пенсия туловларини олувчининг яшаш жойидаги бюджетдан ташкари Пенсия жамFармаси булимига берилади.

Шуни алохида таъкидлаш жоизки, жисмоний шахслар иш хакининг тахминан 19-20 фоизи солик ва бошка мажбурий туловлар куринишида ушлаб колинади; жисмоний шахсларнинг иш хаки мик-дори канчалик юкори булса, ушланма фоизи хам шунча катта булади ва аксинча; жамFариб бориладиган пенсия тизимига юкори ажратма килган

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 2

3-расм. Жамfариб бориладиган пенсия таъминоти харажатларининг таркиби ва тузилиши.

Жамгариб бориладиган пенсия таъминоти харажатлари

Фукароларга Халк банкида очилган фукароларнинг шахсий жамгариб бориладиган пенсия хисобваракларидан маблагларнинг туланиши

Жамгариб бориладиган пенсия туловлари бюджетдан ташкари Пенсия жамгармасининг туман

(ша^ар) булими томонидан берилган жамгариб бориладиган пенсия туловларини олиш хукуци тугрисидаги гуво*нома асосида бундай туловларни олувчининг

яшаш жойидаги Халк банки филиали томонидан туланади. Жамгариб бориладиган пенсия туловлари уларни олиш учун мурожаат етилган ойдан кейинги ойдан еътиборан, лекин бундай туловларни олувчида давлат пенсиясини олиш хукуки юзага келгач, туланади.

Халк банки томонидан жамгариб бориладиган пенсия тизимидаги вактинча буш пул маблагларининг инвестиция ва кредит ресурслари сифатида жойлаштирилиши

Узбекистан Республикасининг давлат кимматба^о когозларига жойлаштириш

Ипотека облигацияларига жойлаштириш

Узбекистан Республикасида муомалага чикарилган ва листингдан утган корпоратив кимматба^о когозларга

жпйпящтипиш

Банклардаги миллий ва чет ел валютасидаги муддатли депозитларга

шпйпаштыпшм

К|онунчиликда белгиланган бошка объектларга жойлаштириш

фукаролар юкори пенсия олиш имкониятига эга буладилар; жамFариб бориладиган пенсия таъминоти конунчилигига биноан, тизимга жисмоний шахсларнинг иш хакидан ихтиёрий утказиладиган даромадлар даромад солиFига тортилмайди ва юкори фоизли даромадлилик асосида капитализация килинади. Ишловчи фукаролар мана шу омиллар хисобига пенсия даврида узларининг ижтимоий таъминотлари учун катта микдорда даромад жамтариш имконига эга буладилар; белгиланган ставкалардан келиб чикиб хисобланган, бюджетга туланадиган жисмоний шахслардан олинадиган даромад солиFи суммаси фукаро-ларнинг шахсий жамFариб бориладиган пенсия хисобваракларига утказиладиган, жисмоний шахслардан олинадиган даромад солиFи солинадиган даромадларидан «0» ставка буйича солик солинадиган даромад (энг кам иш хакининг бир бара-

вари) чегирилган холда 1 фоиз микдорида хисоблаб чикариладиган хар ойлик мажбурий бадаллар суммасига камайтирилади.

ЖамFариб бориладиган пенсия тизими маб-лаFларининг шаклланиши ва сарфланиши мута-носиблигини таъминлашга бир канча омиллар таъсир курсатади. Жумладан:

- иш билан банд ахоли сони;

- жисмоний шахслар иш хакиларининг мик-дори;

- демографик жараёнлар;

- жамFариб бориладиган пенсия тизимида ихтиёрий асосда иштирок этувчилар учун раF-батлантирувчи омилларнинг мавжудлиги;

- Халк банки томонидан жамFариб бориладиган пенсия маблаFларига фоизлар туланиши.

1. Иш билан банд ахоли сони ва унинг усиши, уз навбатида, жамFариб бориладиган пенсия

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 2

маблатлари микдорининг ошишига олиб келади. Чунки амалдаги конунчиликка кура иш берувчи-лар, шунингдек, мехнат фаолиятини мехнат шарт-номаси асосида амалга оширувчи фукароларнинг жамтариб бориладиган пенсия тизимида иштирок этиши мажбурийдир.

2. Уз навбатида, жисмоний шахслар иш хак,лари микдорининг ошиши хам пенсия маблат-лари микдорининг ошишига туртки булади. Сабаби, 2005 йил 1 январдан бошлаб фукароларнинг шахсий жамтариб бориладиган пенсия хисоб ракамларига мажбурий хар ойлик бадаллар жисмоний шахсларнинг конун хужжатларига мувофик хисоблаб чикарилган даромад солиFи суммасидан тегишли равишда чикариб ташланган холда ходимнинг хисобланган иш хакининг 1 фоизи микдорида амалга оширилиши белги-ланган. 2018 йилнинг 1 январидан бу микдор 2 фоиз килиб белгиланди1. Демак, жисмоний шахс иш хаки микдори канчалик юкори булса, жам-Fариб бориладиган пенсия тизимига ажратма микдори хам шунчалик катта булади ва аксинча.

3. Демографик жараёнлар хам жамтариб бориладиган пенсия тизими маблатларининг шаклла-ниши ва сарфланиши мутаносиблигини таъмин-лашда мухим урин тутади. Сабаби, ахоли сонининг усиши хам, уз навбатида, истикболда уларнинг мехнат килишлари эвазига ойлик иш хак,ларининг 1 фоизини жамFариб бориладиган пенсия тизимига ажратма килиш имконини беради.

Бирок, хозирги кунда дунё ахолисининг усиш суръати пасайиб бормок,да. Бирлашган миллатлар ташкилоти маълумотларига кура, у 2016 йилда 1,20 фоизни ташкил этмокда. Вахоланки 1960-йилларда бу курсаткич 2,04 фоизга тенг булган эди. Авлоднинг давомийлигини таъминлаш ва ахоли сони усишига эришиш учун тутиш ёшидаги аёлларга 2,6 нафардан бола тутри келиши керак. Узбекистонда кейинги йилларда барк,арор демографик вазият пайдо булиб, доимий холда ахоли сонининг табиий ва умумий кушимча усиши содир булмокда. Узбекистонда тугилишнинг умумий коэффициенти 1985 йилда 37,2 промиллени ташкил килган булса, у 2015 ва 2016 йилларда мос равишда 23,5 ва 22,8 промиллегача пасайган.

1 Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 29 декабрдаги «Узбекистон Республикасининг 2018 йилги асосий макроиктисодий курсаткичлари прогнози ва давлат бюджети параметрлари туFрисида»ги 3454-сонли к,арори, 6-банди.

Беларусь, Канада, Германия, Буюк Британия, Япония тутилиш коэффициенти ута паст мамлакатлар хисобланса, жуда юк,ори гурухга Нигер ва Уганда давлатлари тегишлидир. Узбекистон, Туркманис-тон, Хиндистон, Индонезия, Мексика мамлакат-ларида туFилиш уртача даражададир. Республи-камизда вафот этиш коэффициенти хар уртача 1000 киши хисобига 1985 йилда 7,2 киши чегара-сида булиб, 2016 йилда уртача 4,8 промиллени ташкил этган. Республикамизда ахолининг уртача ёши 28 йилга тенг булиб, демография борасида эришилган энг катта ютуклардан бири гудак (1 ёшгача булган)лар улимининг 1990 йилдаги 34,6 промилледан 2016 йилда 10,5 промиллега пасайишидир.

Давлат статистика кумитасининг маълумотига кура, 2017 йилнинг 1 январь холатига кура, Узбекистоннинг доимий ахолиси сони 32,121 миллион кишини ташкил килди. Иктисодий фаол ахолининг бандлик даражаси эса (иктисодиётда банд ахолининг иктисодий фаол ахоли сонига нисбати) 2017 йил январь-июнь ойларида 94,8 фоизни ташкил этган2. Хозирда Узбекистонда яшовчи ахолининг 30,1 фоизини 15 ёшгача булган болалар, 60,5 фоизини 16 ёшдан 60 ёшгача булган мехнатга лаёкатли кишилар, 9,4 фоизини 55-60 ёшдан катта булганлар ташкил этади3. Бирлашган миллатлар ташкилотининг стандартларига кура, куйидаги холатларда мамлакат ахолиси кекса хисобланади: 65 ёшдан ошган ахоли сони жами ахолининг 7 фоизини ташкил килса; 14 ёшгача болалар сони жами ахоли сонининг 30 фоизидан кам микдорни ташкил этса4. Узбекистонда ахоли сонининг усиши, жами ахолининг 60,5 фоизини мехнатга лаёкатли кишилар ташкил этиши каби-лар жамFариб бориладиган пенсия тизимида маблаFларининг фаол шаклланиши нуктаи наза-ридан ижобий холат хисобланади.

4. ЖамFариб бориладиган пенсия тизимида ихтиёрий асосда иштирок этувчилар учун ратбат-лантирувчи омилларнинг мавжудлиги ёки унга доир таъсирчан механизмнинг амал килиши мухим хисобланади. Чунки ана шундай омилларнинг мавжудлиги фук,ароларни ихтиёрий равишда жамтариб бориладиган пенсия тизимида иштирок

2 http://www.stat.uz/press-sluzhba/novosti-gks/1419-o-7Ьек^оп-геБриЬПкаБттд^етодгаАк-|-ю1а1>4.

3 Уша ерда.

4 http://www.goodchina.ru/v-kopilku-turista/229-pensii-v-kitae-ili-na-chto-zhivut-kitajskie-pensionery.html.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 2

этиш имконини беради ва бу хол ушбу тизимнинг молиявий баркарорлигига ижобий таъсир кур-сатади.

Узбекистон Республикаси Адлия вазирлиги томонидан 2010 йил 4 июнда 2111-сон билан дав-лат руйхатига олинган «Узбекистон Республикаси Халк банкидаги фукароларнинг шахсий жамFариб бориладиган пенсия хисобваракларига ихтиёрий равишда йуналтириладиган маблаFларга жисмо-ний шахслардан олинадиган даромад солиFи буйича имтиёзни куллаш тартиби туFрисида»ги Низомга1 асосан 2010 йилнинг 1 январидан бош-лаб фукароларнинг Узбекистон Республикаси Халк банкидаги фукароларнинг шахсий жамFариб бориладиган пенсия хисобваракларига ихтиёрий равишда йуналтириладиган суммаларига жисмо-ний шахслардан олинадиган даромад солиFи солинмайди. Бунда жисмоний шахслардан олинадиган даромад солиFи буйича имтиёз жисмоний шахсларнинг солик солинадиган даромадларини Узбекистон Республикаси Халк, банкидаги фукароларнинг шахсий жамFариб бориладиган пенсия хисобваракларига ихтиёрий равишда йуналтириладиган суммаларига камайтириш (солик чегир-маси)тарзида берилади.

5. Маълумки, фукароларнинг шахсий жамFариб бориладиган пенсия хисобваракларига мажбурий киритилган бадалларига инфляция даражасидан кам булмаган микдорда даромадлар кушиб келин-мокда. Узбекистонда 2016 йилда инфляция дара-жаси 5,7 фоизни ташкил килди2. Демак, Халк банки жамFариб бориладиган пенсия маблаFларига хар йили 6-8 фоизгача даромад кушиб боради. Колаверса, ихтиёрий киритилган маблаFларга 2011 йилдан бошлаб Марказий банк кайта молия-лаш ставкасидан (хозирда бу ставка йиллик 14 фоизни ташкил килади) юкори микдорда даро-

^ Узбекистон Республикаси Молия вазирлиги ва Узбекистон Республикаси Давлат солик кумитасининг 2010 йил 3 майдаги «Узбекистон Республикаси Халк банкидаги фукароларнинг шахсий жам^ариб бориладиган пенсия хисобваракларига ихтиёрий равишда йуналтириладиган маблаFларга жисмоний шахслардан олинадиган даромад солиги буйича имтиёзни куллаш тартиби туFрисидаги низомни тасдиклаш ихакида»ги кушма Карори ва шу асосда тасдикланган «Узбекистон Республикаси Халк банкидаги фукароларнинг шахсий жамFариб бориладиган пенсия хисобваракларига ихтиёрий равишда йуналтириладиган маблаFларга жисмоний шахслардан олинадиган даромад солиFи буйича имтиёзни куллаш тартиби туFрисида»ги Низом.

2 http://www.cbu.uz/uzc.

мадлар кушиб келинмокда. Бу хол Халк банки томонидан ахолига кулай ва манфаатли булган хизматларни таклиф этаётганлигини хамда сифатли хизмат курсатиш оркали турмуш фаровонлигини янада юксалтираётганлигини курсатади.

Хулоса килиб айтганда, жамFариб бориладиган пенсия тизими тараккиётини таъминлашда куйи-дагиларга эътибор каратиш максадга муво-фикдир:

- ахоли бандлигини таъминлаш максадида кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик фаолия-тини янада ривожлантириш зарур;

- инфляция суръатларидан юкори турувчи паст риск ва даромадга эга булган хамда пенсия маблаFларини инвестиция килиш имкониятини берувчи диверсификациялашган молия бозор-лари ва активларнинг мавжуд булишини таъмин-лаш керак;

- жамFариб бориладиган пенсия тизими даро-мадлилигининг инфляция даражасидан юкорили-гини таъминлаш ва маблаFларни жойлаштиришда мукобил манбаларни яратиш лозим;

- якка тартибдаги тадбиркорлар, юридик шахс ташкил этмаган холдаги дехкон хужаликларининг аъзолари, бошка фукаролар жамFариб бориладиган пенсия тизимида мажбурий асосида ишти-рок этиши зарур;

- фукароларнинг жамFариб бориладиган пенсия таъминоти тизимини бюджетдан ташкари Пенсия жамFармасининг маълумотлар базаси билан интеграциялаш юзасидан чора-тадбирлар ишлаб чикиш максадга мувофик;

- жамFариб бориладиган пенсия тизими тараккиётини таъминлаш максадида 2018-2030 йил-ларга мулжалланган «Узбекистонда жамFариб бориладиган пенсия таъминоти тизимини ривожлантириш концепцияси» ишлаб чикилиши лозим. Ушбу концепцияда жамFариб бориладиган пенсия таъминотининг меъёрий-хукукий базасини янада такомиллаштириш; жамFариб бориладиган пенсия маблаFларини инвестиция килиш хисобига Халк банкининг ресурс базасини мустахкамлаш; жам-Fариб бориладиган пенсия таъминоти монито-рингини кучайтириш йуналишларида фаолият олиб борилиши максадга мувофикдир.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 2

Aga6ué™ap pyuxaTM:

1. Y36eKucToH Pecny6nMKacMHMHr 2004 Mun 2 geKa6pgaru «OyKaponapHUHr xaMfapu6 6opu-naguraH neHcufl TatMUHoTU TyipucMfla»™ K,oHyHU.

2. Y36eKMCTOH Pecny6nuiKacu npe3MgeHTMHUHr 2017 Mun 29 geKa6pgaru «Y36eKucToH Pecny6-nuKacuHuiHr 2018 Mumm acocufi MaKpouKTucoflutf KypcaTKurnnapu npomo3u Ba gaBnaT 6ro,gxe™ napaMeTpnapu TyfpucuAa»ru 3454-coHnu K,apopu.

3. Y36eKucoH Pecny6nuiKacu Mo^ua Ba3Mpnuru Ba Y36eKucTOH Pecny6nuiKacu flaBnaT conuiK KyMMTacMHMHr 2010 Mun 3 MaMgaru «Y36eKucTOH Pecny6nuiKacu XanK 6aHKugaru ^yKaponapHUHr maxcutf xaMfapu6 öopunaguraH neHcua x,uco6BapaKnapura uxTuepuM paBumga MyHanTupunaguraH Ma6naFnapra xmcmohum maxcnapgaH onuHaguraH gapoMag conufu 6yMi/ma uMTué3Hu Kynnam TapTu6u TyFpucugaru hu3omhu TacguiKnam x,aKUfla»ru KymMa Kapopu Ba my acocga TacguKnaHraH «Y36eKucToH Pecny6nuKacu XanK öaHKugaru ^yKaponapHUHr maxcuM xaMfapu6 öopunaguraH neHcua x,uco6BapaKnapura uxTuépuM paBumga MyHanTupunaguraH Ma6naFnapra xmcmohum maxcnapgaH onuHaguraH gapoMag conufu 6ytfuma uMTué3Hu Kynnam TapTu6u TyfpucuAa»ru HU3OM.

4. https://www.xb.uz.

5. http://www.stat.uz/press-sluzhba/novosti-gks/1419-o-zbekiston-respublikasining-demografik-holati-4.

6. http://www.stat.uz/press-sluzhba/novosti-gks/1419-o-zbekiston-respublikasining-demografik-holati-4.

7. http://www.goodchina. ru/v-kopilku-turista/229-pensii-v-kitae-ili-na-chto-zhivut-kitajskie-pensionery.html.

8. http://www.cbu.uz/uzc.

9. Jun Peng. State and Local Pension Fund Management. - USA.: «Auerbach Publications», 2008.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 2

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.