Научная статья на тему 'Хорижий мамлакатларда ижтимоий ҳимоя харажатларини молиялаштиришнинг ўзига хос хусусиятлари'

Хорижий мамлакатларда ижтимоий ҳимоя харажатларини молиялаштиришнинг ўзига хос хусусиятлари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
909
193
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ижтимоий соҳа / ижтимоий ҳимоя / пенсия тизими / пенсия дастурлари / бeлгилaнгaн тўлoвли пенсия режаси / бeлгилaнгaн бадалли пенсия режаси / пенсия фондлари / боғлиқлик кўрсаткичи / ўртача умр кўриш давомийлиги / жамғариб борилувчи пенсия таъминоти / социальная сфера / социальное обеспечение / пенсионная система / пен- сионные планы / пенсионные планы с установленными выплатами / пенсионные планы с установленными взносами / пенсионные фонды / коэффициент зависимости / средняя про- должительность жизни / накопительное пенсионное обеспечение / social sphere / social security / pension system / pension plans / defined benefit pension plans / defined contribution pension plans / pension funds / dependencyratio / the average life expectancy / the accumulative pension provision

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Касимова Гульяр Ахматовна, Аметова Фотима Розматовна

Мақолада хорижий мамлакатлар амалиётида ижтимоий ҳимоя тизимининг асосий йўналишлари ҳамда молиялаштириш масалалари, шу билан бирга пенсия таъминоти тизимининг чет эл таржибалари ўрганилган. Шунингдек, Ўзбекистон Республикасида пенсия тизимини такомиллаштириш бўйича таклиф ва тавсиялар келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE SPECIFIC FEATURES OF FINANCING EXPENDITURES OF SOCIAL PROTECTION IN DIFFERENT COUNTRIES

In the article are presented main trends and financing of social defense expenditure in the practice of some countries, and also their experience for pension provision system. In addition, there are provided suggestions and recommendations for the improvement of the pension system in the Republic of Uzbekistan.

Текст научной работы на тему «Хорижий мамлакатларда ижтимоий ҳимоя харажатларини молиялаштиришнинг ўзига хос хусусиятлари»

КАСИМОВА Гульяр Ахматовна,

Тошкент молия институти «Пенсия иши» кафедраси фахрий профессори; АМЕТОВА Фотима Розматовна,

Тошкент молия институти «Пенсия иши» кафедраси укитувчиси

ХОРИЖИЙ МАМЛАКАТЛАРДА ИЖТИМОИЙ ХИМОЯ ХАРАЖАТЛАРИНИ МОЛИЯЛАШТИРИШНИНГ УЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ

УДК 334

КАСИМОВА Г.А., АМЕТОВА Ф.Р. ХОРИЖИЙ МАМЛАКАТЛАРДА ИЖТИМОИЙ ЦИМОЯ ХАРАЖАТЛАРИНИ МОЛИЯЛАШТИРИШНИНГ УЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ

Маколада хорижий мамлакатлар амалиётида ижтимоий х,имоя тизимининг асосий йуналишлари х,амда молиялаштириш масалалари, шу билан бирга пенсия таъминоти тизимининг чет эл таржибалари урганилган. Шунингдек, Узбекистан Республикасида пенсия тизимини такомиллаштириш буйича таклиф ва тавсиялар келтирилган.

Таянч иборалар: ижтимоий сох,а, ижтимоий х,имоя, пенсия тизими, пенсия дастурлари, белгиланган туловли пенсия режаси, белгиланган бадалли пенсия режаси, пенсия фонд-лари, ботликлик курсаткичи, уртача умр куриш давомийлиги, жамтариб борилувчи пенсия таъминоти.

КАСИМОВА Г.А., АМЕТОВА Ф.Р. ОСОБЕННОСТИ ФИНАНСИРОВАНИЯ РАСХОДОВ СОЦИАЛЬНОЙ ЗАЩИТЫ В ЗАРУБЕЖНЫХ СТРАНАХ

В статье рассматриваются основные тенденции и проблемы финансирования системы социальной защиты в практике зарубежных стран, а также зарубежный опыт системы пенсионного обеспечения. Кроме того, представлены рекомендации по совершенствованию пенсионной системы в Республике Узбекистан.

Ключевые слова: социальная сфера, социальное обеспечение, пенсионная система, пенсионные планы, пенсионные планы с установленными выплатами, пенсионные планы с установленными взносами, пенсионные фонды, коэффициент зависимости, средняя продолжительность жизни, накопительное пенсионное обеспечение.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 2

KASIMOVA G.A., AMETOVA F.R. THE SPECIFIC FEATURES OF FINANCING EXPENDITURES OF SOCIAL PROTECTION IN DIFFERENT COUNTRIES

In the article are presented main trends and financing of social defense expenditure in the practice of some countries, and also their experience for pension provision system. In addition, there are provided suggestions and recommendations for the improvement of the pension system in the Republic of Uzbekistan.

Key words: social sphere, social security, pension system, pension plans, defined benefit pension plans, defined contribution pension plans, pension funds, dependencyratio, the average life expectancy, the accumulative pension provision.

Мамлакатдаги ацолининг ижтимоий фаол цолати - цар бир мецнатга лаёцатли фуцаро узи цацида узи цайтуриши, муносиб яшаши учун мустацил мецнат цилиши кераклигини англатади. Цар бир фуцаро, аввало, даромад келтирадиган ижтимоий фаолият билан шугулланишга интилиши, тирик-чилик цилиши учун зарур булган мутахассисликларни эгал-лаши, уз устида тинмай ишлаши цамда жамият берган цуцуций имкониятлардан фойдаланган цолда узининг актив фаолиятини такомиллаштириб бориши зарур.

Жамиятни бошкараётган давлат томони-дан берилган имкониятлардан фукаролар узларини ижтимоий ах,волларини яхшилашда фойдаланишлари лозим. Шу билан бирга, янги техника ва технологияларни узлашти-ришда мутахассисларнинг иштирок этиши, замонавий техникани урганиш буйича мала-касини ошириш учун берилаётган имкониятлардан фойдаланиш оркали фукаролар янги имкониятларни кулга киритиб, юкори даромадга эга булиши х,амда уз х,аётини фаровон булишини таъминлашлари лозим.

«Ижтимоий х,имоя» тизими тушунчасининг мох,иятини очиб беришда иктисодчи олим-лар, хусусан, мамлакатимиз олимлари узла-рининг фикрларини билдирдилар. Профессор А.В.Вах,обовнинг фикрича, «Бозор муноса-батларига утиш даврида ижтимоий х,имоя узининг манзилини узгартирмокда, яъни у ах,олининг узини муайян бир шароитда х,аёт кечириш учун зарур булган неъматларни энг кам даражаси билан таъминлай олмайдиган

катламларига максадли йуналтирилмокда»1. Муаллиф фикрича, манзилли «ижтимоий х,имоя» деганда, муайян вакт оралитида ах,о-лининг айнан мух,тож катламига йуналтирил-ган ижтимоий кафолатларни тушунишимиз лозим.

Хозирги боскич учун ижтимоий х,имояга келтирилган ушбу таъриф унинг манзилли-лигини аник акс эттиради. Чунки х,озирги боскичда ижтимоий х,имоянинг аник йуналтирилганлиги, манзиллилигига катта эътибор берилмокда. «Хаётнинг узи ва халкнинг талаблари бизнинг олдимизга ама-лий ечимини топиш лозим булган янги ва янада мураккаб вазифаларни куймокда... Кариялар ва ногиронларни давлат томонидан куллаб-кувватлаш буйича тасдикланган дас-турни амалга ошириш алох,ида назоратга олиниши керак. Хар бир имтиёз ва ижтимоий

1 Вах,обов А.В. Бозор муносабатларига утиш боскичидаги куп укладли иктисодиёт ва унинг такроран х,осил булиши. Монография. - Т.: «Молия», 2002. -36-б.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 2

1-расм. Хорижий мамлакатларда ижтимоий х,имоя тизимлари1.

Скандинавия тизими

Финландия, Швеция

Норвегия

Бисмарк тизими

Германия, Франция

Италия, Белгия

Бевиридж тизими

Ирландия

Буюк Британия

химоя чораси уз эгасига етиб бориши дар-кор2».

Иктисодиёт буйича 1998 йилги Нобель мукофотининг лауреати хиндистонлик икти-содчи Амартия Сеннинг назарий ишланма-лари инсон салохиятини ривожлантириш муаммосига улкан таъсир курсатди. Амартия Сен концепциясида инсон учун имконият-ларни кенгайтириш ва унинг ривожланишини таъминлаш каби асосий масалалар мавжуд. А.Сеннинг фикрича, ижтимоий ривожланиш-нинг максади ишлаб чикаришни чексиз купайтиришгина эмас, балки одамларнинг купрок ишлаши, билимларни эгаллаши, узок умр куриши, касалликлардан холи булиши учун имкониятлар яратишда, деб хисоблайди. Бундай бахолаш тизимининг энг мухим вази-фаларидан бири - инсон кадриятларини хисобга олишдир.

Жахон микёсида ижтимоий химоя йуна-лишлари куйидагилардан иборат:

1 Тадкикотлар жараёнида ижтимоий химоя ва пенсия таъминотига оид урганилган адабиётлар асо-сида тайёрланди.

2 Мирзиёев Ш.М. Танкидий тахлил, катъий тартиб-

интизом ва шахсий жавобгарлик - хар бир рахбар фаолиятининг кундалик коидаси булиши керак. // Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мир-зиёевнинг мамлакатимизни 2016 йилда ижтимоий-иктисодий ривожлантиришнинг асосий якунлари ва 2017 йилга мулжалланган иктисодий дастурнинг энг мухим устувор йуналишларига баFишланган Вазир-лар Махкамасининг кенгайтирилган мажлисидаги маърузаси. // «Халк сузи», 2017 йил 16 январь.

- ёшга доир, ногиронлик ва бокувчисини йукотганлик холатлари;

- касаллик туфайли ва туFрук холатлари;

- иш фаолиятида жарохатланиш;

- ишсизлик;

- оилага ижтимоий нафакалар3.

Ижтимоий химоя тизимлари турли мамлакатларда турлича амалга оширилиб келин-ган. 1-расмда хорижий мамлакатлар ама-лиётидаги ижтимоий химоя тизимлари берилган.

Скандинавия тизимида мамлакатда яшовчи фукаролар ижтимоий таъминот хукукига, барча ишловчилар иш хакига караб имтиёз-лар олиш хукукига эга. Давлатнинг асосий вазифаси тулик бандликни таъминлашдир, масъулият давлатга юкланади.

Бисмарк тизимида жамият барча аъзола-рига маблат даромад топишга ижтимоий таъминот учун имконият яратилади. Давлатнинг асосий вазифаси ахоли даромадларини оши-риш ва химоялаш хисобланади, бунда масъулият ишловчига юклатилади.

Беверидж тизимида хар бир фукаро касал-ланганда, кексайганда, хомиладорликда, вафот этганда ижтимоий нафака ёки пул куринишдаги ёрдам билан камраб олинади. Давлатнинг асосий вазифаси фукароларнинг минимал даромадларини химоялашдир, демак, маъсулият давлатга юкланади.

3 John W.R. Phillips Social Security Programs Throughout the World: Europe, 2016, p-4, ISSA.

MKTMCOfl BA MOMfl / 3KOHOMMKA M OMHAHCbl 2017, 2

2-расм. Пенсия тизими турлари1.

Швециялик олим Эспинг-Андерсон 1991 йилда ижтимоий х,имоя тизимини куйидагича гурух,лашни таклиф этди.

Либерал тури. Ижтимоий ёрдам бериш мезони - мух,тожликни текшириш, давлатнинг ижтимоий ёрдамини эркин бозордан ажра-тиш, манзилли ёрдамга интилиш билан ажра-либ туради. Асосий мак,сади - камбаталликни йукотишдир. Илк бор Буюк Британия, Япо-нияда фойдаланила бошланган.

Консерватив тури. Мезони белгиланган вазифаларнинг бажарилишини текшириш, ижтимоий сутурталашнинг классик тизимини куллаш, аввалги хизматлари учун ёрдамнинг тулови сифатида булишига интилиши билан ажралиб туради. Максади - ишга лаёкатли даврда эришилган турмуш даражасини саклаб колиш. Германия, Fарбий Европа мам-лакатларида биринчи бор фойдаланилди.

Россиялик олим Е.В.Тишин ижтимоий мух,офаза, пенсия таъминоти тизими, ижтимоий х,имоя дастурларининг ривожланиш тамойиллари нуктаи назаридан куйидагича таснифлашни таклиф этди:

• АК.Ш, Англия, Канададаги консерватив тизим;

1 Тадкикотлар жараёнида ижтимоий х,имоя ва пенсия таъминотига оид урганилган адабиётлар асосида тайёрланди.

• Швеция, Дания, Швейцария, Люксем-бургдаги ижтимоий-демократик тизим;

• Австрия, Германиядаги ижтимоий жамият назариясига асосланган тизим;

• Франция, Белгия, Япониядаги умумий фаровонлик давлати назариясига асосланган тизим.

Пенсия таъминоти тизими ижтимоий х,имоянинг бир бутини сифатида юзага келди. Дастлаб пенсия таъминоти давлат томонидан тулик кафолатланган булса-да, кейинчалик иктисодиётнинг трансформациялашуви нати-жасида ушбу сох,а авлодлар уртасида даро-мадларни кайта таксимлаш вазифасини бажарди. 2-расмда хорижий мамлакатлар амалиётидаги пенсия тизими берилган.

Пенсия таъминоти тизимидаги таксимлаш тамойили купчилик хорижий мамлакатларда, шу катори Узбекистон пенсия тизимида х,ам асосий тамойил булиб ^исобланади. Хорижий мамлакатлар амалиётида пенсия таъминоти пенсия режалари асосида амалга оширилади. Купчилик мамлакатлар амал килаётган асосий пенсия режалари - белгиланган бадалли пенсия режаси (ингл. Defined contribution-DC) х,амда белгиланган туловли пенсия режаси-дир (ингл. Defined benefit-DB). Белгиланган туловли пенсия режасида, иш бeрувчи ходимга унинг иш х,аки ва ишлаган йиллари

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 2

асосида пенсия туловларининг белгиланган даражасини кафолатлайди. Иш берувчининг белгиланган туловлар буйича режаларни молиялаштириши учун иш берувчилар томо-нидан пенсия бадалларини талаб этади, хусу-сий тармокда бундай режалар ишчилар томонидан бадалларни талаб этмаса-да, давлат тaрмoFидa ишчидан уз хиссасини кушишни талаб этади. Бу иш берувчининг кафолатланган туловларни тулаш учун етарли молиявий ресурсларни топиш масъулиятидир. Бадаллар аник, дастурида, ишчи мехнат хакидан белгиланган фоиз ёки индивидуал тартибда кисман ёки тулик хажмда кели-шилган иш берувчининг ажратмаси асосида мехнат ^аки фондидан мажбурий ажратма ажратади1.

Хориж амалиётида ёшга доир, ногиронлик ва бокувчисини йукотганлик пенсия дастур-ларини молиялаштириш манбалари курса-тилади:

- ишчилар томонидан ойлик иш хакидан туланувчи фоиз туловлар;

- иш берувчи томонидан туланувчи фоиз бадаллари;

- давлат томонидан туланувчи бадаллар.

Юкоридаги жадвал маълумотларидан куриниб турибдики, бир катор мамлакат-ларда ахоли сони куп булишига карамасдан, ундаги 65 ёш ва ундан катта ёшдагиларнинг улуши бир мунча оз. Масалан, 2016 йил Хисобига Россияда умумий ахоли сони 144,10 миллион кишини ташкил этган булиб, 65 ва ундан юкори ёшдагиларнинг улуши 13,4%га тенг булган. Финляндия давлатини тахлил киладиган булсак, умумий ахолиси 5,48 миллион булгани холда ундаги 65 ва ундан юкори ёшдагиларнинг улуши 20,5%ни ташкил килмокда. Куриниб турибдики, танланган мамлакатларда умр куриш давомийлигининг турли хиллиги кузатилмокда. Ушбу курсаткич Германияда эркакларда 78,6 ва аёлларда 83,3 ёш, Украинада мс равишда 66,3 ва 76,4 ёш хамда Италияда 80,3 ва 85,2 ёшни ташкил

1 Jun Репд. State and Local Pension Fund Мападетеп^ - USA.: «АиегЬасЬ| РиЬПса^ог^», 2008. Р. 3.

к,илади. Шунга к,армай белгиланган пенсияга чикиш ёши деярли бир хил, яъни эркаклар учун 60-65 ёш уртасида х,амда аёлларда 55-65 ёш уртасида белгиланган. Эрта пенсия чикиш ёши Россия, Буюк Британия, Украина, Туркия мамлакатларида мавжуд эмас, Бу курсаткич Германияда 63 ёшга, Австрияда 59 ёшга, Польшада 55 ёшга тенг.

Деярли барча ижтимоий суFуртага асос-ланган пенсия дастурлари ишчи ва иш берувчи тулайдиган бадаллар хисобига молиялаштирилади. Бунда иш берувчи куп-рок улушга эга. Хукумат тулайдиган бадаллар умумий даромаддан ёки кам холларда ало-хида жамтармалар ёки акциз соликлари ман-басидан амалга оширилади.

Хорижий мамлакатларда ёшга доир пен-сиялар одатда фукароларга 60 ва 65 ёш ора-литида туланади. Баъзи мамлакатларда, пен-сиялар тулик стаж (30-40 йиллик мехнат стажи) мавжуд булганда ёшидан каътий назар тулаб берилади. Хозирги кунда бир катор мамлакатлар пенсия олиш хукукига эга булишда пенсия ёшини боскичма-боскич оширмокда, яъни бунга демографик холат-нинг таъсири остида бюджетдаги чекловлар-нинг усиши сабаб булмокда.

Жахон амалиётида кузатилаётган пенсия тизимига салбий таъсир курсатадиган омил-лар куйидагиларни уз ичига олади:

- ахоли таркибида пенсия ёшидагилар улушининг ошиши;

- пенсия олувчининг умр куриш давомийлигининг узайиши;

- пенсияга чикиш ёшининг кискариши;

- мамлакатда туFилишнинг камайиши;

- ишсизликнинг усиши.

Швеция. Ахолини ижтимоий химоя килиш тизими швед «умумий фаровонлик дав-лати»нинг асосий унсури хисобланади. Давлат ижтимоий ночор ахоли тоифаларига ижтимоий неъматларни кайта таксимлаш вазифасини уз зиммасига олади. Жамиятда юзага келган эхтиёжлар даражасига мос юкори нафакалар микдори турларининг хил-ма-хиллиги (пенсиялар, нафакалар, уйларда карияларнинг яшашини таъминлаш)ни бел-гилайди. Пенсиялар (карилик, хизмат йиллар

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 2

Хорижий мамлакатларда демографик х,олат ва бошк,а ижтимоий х,имоя билан бо^ик,

курсаткичлар, 20161

Мамлакатлар Умумий ах,оли (миллион) 65 ва ундан юкори ёшдагиларнинг улуши (%) БOFЛИKЛИK курсаткичи (%)* Умр куриш давомийлиги (йилларда) Белгиланган пенсияга чикиш ёши Эрта пенсияга чикиш ёши

Эркаклар Аёллар Эркаклар Аёллар Эркаклар Аёллар

Россия 144,10 13,4 43,1 65,0 76,0 60 55 - -

Буюк Британия 65,14 17,8 55,1 79,3 82,9 65 63 - -

Германия 80,62 21,1 52,0 78,6 83,3 65,25 65,25 63 63

Испания 46,42 18,8 50,8 80,2 86,1 65,33 65,33 65,33 65,33

Италия 60,80 22,4 56,5 80,3 85,2 66,58 65,58 63 63

Финландия 5,48 20,5 58,3 78,3 84,1 65 65 63 63

Австрия 8,61 18,8 48,2 78,8 84,0 65 60 64 59

Белгия 11,29 18,2 54,2 78,1 83,2 65 65 62 62

Португалия 10,35 20,8 53,5 77,6 84,0 66,17 66,17 55 55

Польша 38,00 15,5 43,8 73,4 81,3 65 60 60 55

Украина 45,20 15,3 43,3 66,3 76,4 60 57,5 - -

Туркия 78,67 7,5 49,7 72,0 78,5 60 58 - -

Чехия 10,55 18,1 49,5 75,3 81,4 63 62,33 60 59,33

* 14 ёшгача ва 65 ёки ундан юкори ёшдаги ах,оли сонининг 15-64 ёшдаги ах,оли сонига нисбати.

учун, ногиронлик буйича, бокувчисини йукотганлик х,олати) ва нафакалар (уй-жойга, таълим олиш, ишсизлик буйича) ижтимоий таъминотнинг мух,им турлари х,исобланади. Оддий швецияликнинг пенсия таъминоти даражаси пенсияга кетиш чотида турмуш тар-зини тубдан узгартирмаслик имконини беради. Швецияда пенсияларнинг исталган турини х,исоблашга меъёрлаштириш тамо-йили асос килиб олинган. Швецияда ишла-ган йиллар учун пенсия олиш х,укукига 65 ёшга етган шахслар эга. Пенсия х,ажми уни олувчининг даромадига боFлик, аммо иш х,аки юкори булса, 30 йиллик мех,нат стажи-нинг тахминан 60 фоизини ташкил килади. 1916 йилда киритилган ишлаб чикаришда ишга кетиш ёки кайтишда йулда шикастла-ниш х,олатларида х,ам касб касалликлари вазиятидаги сутурталаш мамлакатдаги маж-бурий сутурталашнинг энг эски турларидан-дир. Мамлакатда 1891 йилдан касаллик ва ногиронлик буйича сутурталаш амалга кири-

1 John W.R. Phillips Social Security Programs Throughout the World: Europe, 2016, p-21, ISSA.

тилган. Амалдаги конунчиликда шикастлан-ган ёки касб касаллигига чалинганларга камида 90 кун давомида дори-дармон хара-жатларини коплашга пенсия ва нафакалар туланади. Бу муддат утгандан кейин ногирон тулик иш х,акига (100%) мос суммада тула-надиган х,аёт сутуртаси буйича сутурта копла-масини олади.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Швецияда 1999 йилдан бери янги пенсия тизими амал килиб келмокда. Бунда пенсия-лар уч кисм буйича такдим этилади: шартли жамFариш, жамFариб бориш х,амда кафо-латли пенсиялар.

Пенсия таъминотининг шартли жамтариш тамойили таксимлаш (PAYG-Pay as You Go) тамойилига асосланади. Ишчиларнинг иш х,акидан мажбурий тарзда ажратмалар х,исобига шакллантирилади. Швецияда мажбурий ажратмалар умумий иш х,акининг 16 фоизини ташкил килади. Пенсия микдори ажратилган шартли бадаллар ва умр куриш давомийлиги асосида белгиланади. Шартли жамFариш бадаллари мамлакатнинг демографик х,олати х,амда иш х,акининг усиши ^исобига индексация килиб борилади. Бу

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 2

турдаги пенсия фукаро 61 ёшга тулганда берилади.

ЖамFариб борилувчи пенсия микдори шартли жамFариб борилувчи пенсия кий-матига ухшаб ишчининг иш хакидан 2,5 фоиз микдорида индивидуал пенсия хисобрак,амига жамтариб борилади. Шартли жамFариш тамо-йилидан фаркли равишда жамFариб бори-ладиган пенсия хисобракамларидаги пул маблаFлари пенсия фонди томонидан инвестиция килиниши мумкин. Ишчи уз хохишига кура пенсиясини исталган хусусий пенсия фонди ёки бир нечта фондларда жамFариб бориши мумкин. Швецияда фондларнинг инвестиция фаолияти чекланган. Пенсия фондлари учун мамлакат молия вазирлиги масъул хисобланади, яъни пенсия фондла-рида хар йиллик молиявий текширув утказади хамда миллий парламентга хисобот бериб боради. Айтиб утиш жоизки, хозирда Швецияда 500 дан ортик пенсия фондлари фао-лият юритмокда. ЖамFариб борилувчи пен-сияни фукаро 61 ёшга тулганда олиш хукукига эга булади.

Кафолатли пенсия кам микдордаги шартли жамFариладиган ва жамFариб борилувчи пенсияларни олувчи ёки умуман пенсия олмайдиган фукароларга тайинланади. Кафолатли пенсия давлат бюджетидан молиялаш-тирилади ва фукаро 65 ёшга тулгандагина берила бошлайди. Бу турдаги пенсиянинг тулик хажми 25 ёшидан буён 40 йил даво-мида шу мамлакатда яшаётган шахсларга белгиланади. Хар бир етмаган йил учун кафолатли пенсия микдори 1/40га камайтирилади. Бундан ташкари Швецияда ихтиёрий пенсия таъминоти хам мавжуд. Бу пенсия таъминоти иш берувчи ва ишчи уртасидаги жамоавий шартнома тузиш тарзида кенг таркалган. Бу деярли 90% ишчини камраб олади ва кушимча пенсия билан таъминлайди.

Буюк Британия. Ушбу мамлакат давлат пенсия таъминоти тизими амалга оширилиб келинаётган энг кадимги мамлакатлардан биридир. Дастлабки пенсиялар 1908 йилда, яъни ёшга доир пенсия туFрисидаги конун кабул килинган пайтда берила бошланган. Буюк Британияда замонавий пенсия тизими

бошка хорижий мамлакатлар сингари куп поFоналидир.

Базавий даража. Базавий даражада бери-ладиган пенсиянинг асосий элементи булиб давлат пенсиялари хисобланади. Бу пенсия эркакларга 65 ёшга тулганда хамда аёлларга 60 ёшга тулганда берилади, пенсия тайинла-нишида суFурта бадаллари хамда туланган йиллар инобатга олинади. Агар ишчининг даромади белгиланган улчамдан баланд булса, у бу бадалларни тулаб бориш билан бирга алохида суFурта стажини хам йиFиб боради. Ушбу суFурта стажи ёрдамида база-вий пенсия микдори аникланади. Базавий пенсия белгиланган даражадан катта булиши мумкин эмас.

Мажбурий даража. Ушбу даражадаги пенсиялар хам таксимлаш тамойилига асос-ланади ва ишчининг бадаллари хисобига молиялаштирилади. Базавий даражали пен-сиядан фаркли равишда бунда пенсия микдори билан туланган бадаллар микдорлари уртасида туFридан-туFри боFликлик мавжуд. Иккинчи даражали пенсия таъминоти давлат пенсия дастурлари ёрдамида, ишчининг ойлик иш хакига мос тарзда амалга ошири-лади. Агарда ишчи давлат пенсия дастурида катнашишни истамаса, ишчи бу дастурдан чикиши ва бирорта кушимча пенсия таъми-нотида катнашиши даркор. 2002 йилдан бош-лаб бу пенсия дастури кам даромадли ва ногиронларга бериладиган «иккинчи даражали давлат пенсияси» дастурига айланиб бормокда.

Кушимча пенсия таъминоти. Буюк Британияда жамFариб борилувчи хусусий пен-сияларнинг турли йуллари мавжуд. Энг куп таркалгани бу профессионал пенсия тизими хисобланади. Ишчилар иш берувчи билан пенсия туловини шакллантирадиган хамда пенсия таъминоти учун ажратиладиган бадал-ларга асосан жамоавий шартнома тузади. Купчилик профессионал пенсияларни хисоб-лашда белгиланган туловлар механизмидан фойдаланилади, яъни туланадиган пенсия микдори аникланган охирги иш хаки улуши билан мувофик булишидир. Шунингдек, белгиланган бадаллар микдори билан боFлик

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 2

тизимдан хам фойдаланилади, бунда фойда микдори факатгина хакикатдаги пенсия туза-тишлари учун маълум булади ва бадаллар микдори, инвестиция фаолиятидан даромад, пенсияга чикиш ёши ва бошкалар билан боFлик булади.

Буюк Британия пенсия таъминотида ахо-лини кушимча пенсиялар билан таъминлашда су^рта компаниялари мухим уринга эга. Бунда улар фаолияти шахсий сутурта идора-лари билан шартномалар тузишдан бошла-ниб, профессионал тизимдаги пенсияларни таъминлаш билан якунланади.

Цозомстон. Бу мамлакат МДХ давлат-лари ичида пенсия таъминоти фаолияти энг илFор булган давлатлардан хисобланади. Асосан K1озоFистон мажбурий жамFариб борилувчи пенсия тизимини биринчилардан булиб амалга оширди. Хозирги кунда бу мам-лакатдаги пенсия тизими куп поFонали хисоб-ланади хамда узида таксимлаш ва жамFариб бориш тизимларини мужассамлаштиради. Пенсионерлар икки кисмдан иборат пенсияларни оладилар: таксимлаш тамойилига асосан ва 1998 йилдан бошлаб амалга киритил-ган жамFариб борилувчи пенсиялар. Мам-лакатда 2019 йилдан кейин таксимлаш тамойилига асосланган пенсия тури тугати-либ, 2039-2040 йилларгача тулик жамFариб борилувчи пенсия тизимига утилиши режа-лаштирилмокда1. KозоFистонда йиллик энг кам пенсия тасдикланади. Агарда таксим-ланувчи ва жамFариб борилувчи пенсиялар энг кам пенсия микдоридан кам булса, у холда пенсионерга энг кам пенсия бери-лади.

ЖамFариб борилувчи пенсия тизими ишчи даромадининг 10 % микдоридаги мажбурий пенсия бадаллари билан молиялаштирилади. KозоFистонда жамFариб борилувчи пенсия тизими уч поFонада химоя килинади:

1. ЖамFариб бориладиган пенсия фонд-ларидаги мажбурий пенсия туловлари сак-ланишининг давлат кафолати - пенсия олиш х,укуки пайдо булиши билан пенсия бадал-

1 http://magazines.russ.rU/oz/2005/3/2005_3_15. htmlсайти маълумотлари.

лари инфляция суръатлари билан индексация килинади.

2. Пенсия активларини бошкарувчи таш-килотлар ва пенсия фондларининг кафолат-лари.

3. Инвесторлар хукуклари уз жамFарма-лари учун шахсий суFурталашни амалга оши-риш ва пенсия активларининг жамоавий сутурталанган тизимини ташкил этиш имко-нияти оркали х,имоя килинади.

Ушбу республикада пенсия туловининг янги тизими жорий килинди: пенсия ёшига етган пенсионер уз пенсиясини пенсия фонди ёки суFурта компаниясидан олиши мумкин. Асосан оFир ва хавфли ишларда банд булган ишчилар учун кушимча мажбурий пенсия таъминоти жорий килинди. Пенсия бадалла-рини иш берувчи тулайди, бунинг эвазига соликдан имтиёзларга эга булади.

Пенсия тизимининг самарадорлиги макро-даражада тизимли амал килишининг ижти-моий-иктисодий максадга мувофиклигини ва инсон омилини такрор ишлаб чикариш жараёнининг давлат томонидан тартибга солиниш даражасини акс эттиради. Пенсия таъминотидаги институционал узгаришлар самараси, аввало, уларнинг кандай ижтимоий институтлар ва механизмларга таяниши, кандай ижтимоий дастурлар ва индикатордан фойдаланилишига х,амда тартибга солиниш хусусиятларига боFлик.

Пенсия тизимининг самарадорлиги, маб-лаFларни жалб килиш ва ах,олини ижтимоий х,имоялаш максадида ишлатилиш даражасини ифода этади. Жахонда мавжуд шарт-шароит-лар, яъни кексайиб бораётган ахолининг купайиб, мехнатга кобилиятли кишилар улу-шининг камайиб бориши, ногиронлар ва пен-сионерларнинг катта микдорда булиши, юкори даражадаги ишсизликнинг мавжуд-лиги ва уртача нафака даражасининг нисба-тан пастлиги - буларнинг барчаси таксимла-нувчи давлат пенсия тизимини самарасиз килиб куяди.

Жахон тажрибасида хусусий пенсия жам-Fармаларининг иккита: фукароларнинг ихтиё-рий ва мажбурий равишда иштирок этиши

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 2

назарда тутилган турлари мавжуд. Иштирок этиш мажбурий булган жамFармалар давлат-нинг пенсия дастурларини амалга оширили-шини таъминлаш максадида ташкил этилса, хохишига кура амалга оширилувчи пенсия жамFармалари эса ишчиларни кушимча пенсия билан таъминлаш максадида ташкил килинади. Хар иккала турдаги жамFармалар хам факат жамFаришга асосланган пенсия тизими асосида ташкил килинади ва пенсия хамда нафакаларни тулаш ишчининг уз хисоб ракамига тупланган маблаFлари асосида амалга оширилади.

Бизнинг мамлакатимизда хам ижтимоий химояни молиялаштиришда бир катор муам-молар мавжуд булиб, уларни хал килишда хорижий мамлакатлар амалиётидан фойда-ланиш максадга мувофик. Бунда куйида-гиларга эътибор каратиш лозим, деб уйлаймиз:

- мажбурий ижтимоий суFурта бадалла-рининг хар бир ходим учун шахсий хисоб-варак, шаклида жамтарилишини таъминловчи механизмни такомиллаштириш;

- суFурта бадалларини тулашда унинг тулаб борилганлик муддатига булган талабни, яъни «суFурта стажи»ни жорий этиш;

- коплаш коэффициентини ошириш оркали ижтимоий фаровонликни ошириш.

Республикамизда пенсия таъминоти тизи-мини камраб олиш имкониятларини бахолаш, пенсия тизимининг жозибадорлигини оши-рувчи курсаткичларга алохида эътиборни каратиш лозим, деб уйлаймиз. Бу эса уз урнида, тизим фаолиятини янада аник шакл-лантириш ва такомиллаштиришга шароит яратувчи пенсия тизимини бахолаш мезон-лари билан изохланади. Улар сирасига куйи-дагиларни киритиш мумкин:

- ижтимоий химоянинг минимал мезо-нида халкаро стандартларини инобатга олиш;

- мажбурий ижтимоий сутурта ривожла-ниши билан боFл и к муаммоларни тизимлаш-ган холда хал этиш;

- белгиланган пенсия микдорини манфаатдор томонидан назорат килиш имко-ниятини яратиш;

- мажбурий ижтимоий суFуртанинг хуку-кий-меъёрий базаси туликлиги ва баркарор-лигини ошириш;

- суFурта бадалларининг йиFилувчанлиги-га эришиш;

- сутурталовчилар томонидан фук,ароларга суFурта туловларини амалга оширишдаги узилишларнинг булмаслигини таъминлаш.

Хозирги кунга келиб курраи заминимизда 60 ёшдан ошганларнинг улуши ошиб бор-мокда. БМТ маълумотларига кура, 2025 йилга келиб уларнинг сони 1 миллиард 100 минг кишига етади. Бу эса 1950 йилга нисбатан 5 марта куп демакдир. Айни пайтда ер шари ахолиси факат 3 марта купайиши кутилмокда1. Дунё ахолисининг бундай таркибий тузилиши хорижий мамлакатларда, шунингдек МДХ мамлакатларида хам карияларни ижтимоий химоя килиш ва куллаб-кувватлаш буйича чора-тадбирлар ишлаб чикишни такозо этмокда. Мамлакатимизда 2020-2030 йил-ларга бориб пенсия ёшидагиларнинг умумий ахоли сонидаги улушининг ортиши харажат-ларни манзилий уналтиришни такомиллаштириш ва даромадларни табакалаштиришни такозо этади. Шу сабабдан ижтимоий химоянинг мухим булаги хисобланмиш пенсия тизимида мавжуд камчиликларнинг бартараф этилиши, хусусий жамFариб бориладиган пенсия таъминотининг такомиллаштирилиши баробарида пенсия тизими маблаFларидан самарали фойдаланишга имконият ярати-лади. Тавсия этилган мазкур чора-тадбирлар, биринчидан, харажатлар максадлилигини таъминласа, иккинчи томондан, ахоли, айникса, кекса авлодни ижтимоий химоя килишнинг янада ривожланган боскичини юзага келтириши мумкин.

1 Махкамова Ш. Карияларни ижтимоий химоя килишнинг хорижий тажрибаси. // «Молиячи», 2015, 7-8-сонлар. -4-б.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 2

Aga6uë™ap:

1. Mup3uëeB LU.M. TaHK,UAuM Tax^um, K,arbuM TapTiu6-MHTM30M Ba waxcuM xaBo6rap-.amk - x,ap 6up pax,6ap ^ao-ni/mTUHUHr KyHga^uK rçouflacu KepaK. // Y36eKucTOH pecnyó^nukacu npe3mgehtm luabkat mmp3mëebhmhr mam^akaïumu3hu 2016 mumga uxtumoum-UKjucofluM puBox^aHTupurnHMHr acocuM AKyH^apu Ba 2017 Mumra Mynxa^aHraH uiKjucoguM gacTypHUHr энr Myx,UM ycTyBop MyHa^um^apura 6afuw.naHraH Ba3up.nap Max,KaMacuHUHr KeHraMTupu^raH Max^ucugaru Matpy3acu. // «Xa^K, cy3u», 2017 Mum 16 aHBapb.

2. Bax,o6oB A.B. Bo3op MyHoca6a™apura yTuw 6ocK,i/muAaru Kyn yK-nagnu u^TucoguëT Ba yHUHT TaKpopaH x,ocu.n 6y^umu. - T.: «Mo^ua», 2002. -36-6.

3. Max,KaMOBa LU. Kapua^apHu uxtumoum x,mmoa K,u.nMWHMHr xopuxuM Taxpu6acu. // «Mo-nummu», 2015, 7-8-coH.nap. -4-6.

4. John W.R. Phillips Social Security Programs Throughout the World: Europe, 2016. P. 4, ISSA.

5. Jun Peng. State and Local Pension Fund Management. - USA.: «Auerbach Publications», 2008. P. 3.

6. John W.R. Phillips Social Security Programs Throughout the World: Europe, 2016, P. 21, ISSA.

7. http://magazines.russ.ru/oz/2005/3/2005_3_15.html.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 2

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.