Научная статья на тему 'Ўзбекистонда пенсия тизимининг ривожланиш тенденциялари ва истиқболлари'

Ўзбекистонда пенсия тизимининг ривожланиш тенденциялари ва истиқболлари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
1126
98
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
пенсия жамғармаси / ижтимоий тўлов / пенсия таьминоти / ёшга доир пенсиялар / ижтимоий нафақа / пенсия тизимидаги имтиёзлар / манзиллилик / норматив ҳужжат / жамғариб бориладиган пенсиялар / pension fund / social payment / pension guarantee / pension for age / social benefits / retirement system of benefits / targeting / regulatory documents / stoked pension

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Вахабов Абдурахим Восикович, Охундедаева Мадина Одилжон Қизи

Мақолада Ўзбекистонда мустақиллик йилларида пенсия тизимининг ҳуқуқий-институционал асослари ҳолати баҳоланган, пенсия таъминотининг ривожланиш тенденциялари ва истиқболлари аниқланган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE TENDENTION AND DEVELOPMENT OF THE PENSION SYSTEM IN UZBEKISTAN

In the article is shown the perspectives and the trends of pension system development. in the years of independence of Uzbekistan. As well there is estimated the legal and institutional basis of pension supply.

Текст научной работы на тему «Ўзбекистонда пенсия тизимининг ривожланиш тенденциялари ва истиқболлари»

>

Вахабов А.В.,

Мирзо УлуFбек номидаги Узбекистон Миллий университети «Макроиктисодиёт» кафедраси мудири, иктисод фанлари доктори, профессор; Охундедаева М.О., Мирзо УлуFбек номидаги Узбекистон Миллий университети 3-боскич талабаси

УЗБЕКИСТОНДА ПЕНСИЯ ТИЗИМИНИНГ РИВОЖЛАНИШ ТЕНДЕНЦИЯЛАРИ ВА ИСТИКБОЛЛАРИ

ВАХАБОВ А.В., ОХУНДЕДАЕВА М.О. УЗБЕКИСТОНДА ПЕНСИЯ ТИЗИМИНИНГ РИВОЖЛАНИШ ТЕНДЕНЦИЯЛАРИ ВА ИСТИКБОЛЛАРИ

Маколада Узбекистонда мустакиллик йилларида пенсия тизимининг х,укукий-институционал асослари х,олати бах,оланган, пенсия таъминотининг ривожланиш тенденциялари ва истикболлари аникланган.

Таянч иборалар: пенсия жамFармаси, ижтимоий тулов, пенсия таьминоти, ёшга доир пенсиялар, ижтимоий нафака, пенсия тизимидаги имтиёзлар, ман-зиллилик, норматив жужжат, жамFариб бориладиган пенсиялар.

ВАХАБОВ А.В., ОХУНДЕДАЕВА М.О. ТЕНДЕНЦИИ И ПЕРСПЕКТИВЫ РАЗВИТИЕ ПЕНСИОННОЙ СИСТЕМЫ УЗБЕКИСТАНА

В статье изучены и оценены правовые и институциональные основы пенсионной системы в Узбекистане за годы независимости, выявлены тенденции развития пенсионного обеспечения.

Ключевые слова: пенсионный фонд, социальная выплата, пенсионное обеспечение, пенсия по возрасту, социальное пособие, льготы в пенсионной системе, адресность, нормативный документ, накопительная пенсия.

VAXABOV A.V., OKHUNDEDAYEVA M.O. THE TENDENTION AND DEVELOPMENT OF THE PENSION SYSTEM IN UZBEKISTAN

In the article is shown the perspectives and the trends of pension system development. in the years of independence of Uzbekistan. As well there is estimated the legal and institutional basis of pension supply.

Keywords: pension fund, social payment, pension guarantee, pension for age, social benefits, retirement system of benefits, targeting, regulatory documents, stoked pension.

Жацон ицтисодиётида ацолининг цариши, глобал муаммоларнинг амал цилиши, молиявий-ицтисодий инцироз давом этаётганлиги миллий пенсия тизимларини такомиллаштириш ва молиявий барцарорлигини таъминлашга багишланган чуцур илмий тадцицотларни жадаллаштиришни тацозо этмоцда.

Мустакиллик йилларида Узбекистон ахолиси 21 миллиондан 31,5 милли-онгача купайди1 ва ахоли сонининг куплиги буйича жахонда биринчи 50 та давлат орасига кирди2. 2014 йилда мамлакат ахолисининг 50,1 фоизи эркаклардан, 49,9 фоизи аёл-лардан ташкил топган холда, мехнатга лаёкатли ёшгача ахоли 29,9 фоизни, мехнатга лаёкатлилар 61,7 фоизни, мехнатга лаёкатли ёшдан катталар эса 8,4 фоизни ташкил к,илди3. Мамлака-тимизда узига хос демографик вази-ят, ахоли уртача умр куриш ёшининг ортиб бориши пенсия тизимини из-чиллик билан такомиллаштиришни такозо этмокда.

Мамлакатимизда пенсия тизими-нинг асосий меъёрий-х,укукий асо-сини 1993 йил 3 сентябрда кабул килинган Узбекистон Республикаси «Фукароларнинг давлат пенсия таъ-миноти туFрисида»ги конуни ташкил этади.

Жахон мамлакатларидаги пенсия таъминоти тизими куйидаги даража-лардан иборат:

1 http://kun.uz/2014/09/01/uzbekistan/

2 Манба: Worldometers - Жахон буйича статистик маълумотларни йиFувчи тадкикотлар ташки-лоти.

3 Узбекистон худудларининг йиллик статистик туплами. Узбекистон Республикаси статистика кумитаси. - Т., 2014. -17-б.

- авлодлар бирдамлиги ёки кайта таксимловчи тизим - пенсия тулови учун жорий харажатларни мажбурий су^урта туловлари хисобидан молия-лаштириш;

- жамFариб бориладиган пенсия таъминоти - фукароларнинг шахсий жамFармаларига аввалдан утказилиб келинган маблаFлар хисобидан амал-га оширилиши;

- профессионал (касбий) ёки сох,а-вий пенсиялар, ихтиёрий пенсия;

- аралаш пенсия таъминоти - авлодлар бирдамлиги ва жамFарилган пенсия таъминоти тизимларининг элементларидан ташкил топган.

Мамлакатимизда амал килаётган пенсия тизими «бирдамлилик» та-мойилига асосланган булиб, унда жамFариб борилувчи пенсия тизими-нинг элементлари хам мавжуд. 2005 йил 1 январдан бошлаб жамFариб бориладиган пенсия тизимининг эле-менти жорий килинди. Мамлакатимизда жамFариб бориладиган пенсия тизими учун ходимдан олинадиган даромад солиFининг 1 фоиз микдори ходимнинг Халк банкидаги хисоб ракамига утказилмокда. Мажбурий жамFариб бориладиган пенсия тизи-мида жамFарилган пул маблаFларини кишилар пенсияга чиккандан сунг ёки конунчиликда белгиланган бошка

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 3

1-жадвал. 2005-2014 йилларда ягона ижтимоий тулов ва бюджетдан ташкари Пенсия жамfармасига туланадиган мажбурий суfурта бадаллари ставкаларининг узгариши (%)х

Йиллар

2005 2010 2011 2012 2014 2015*

Ягона ижтимоий тулов: 33 25 25 25 25 25

Жумладан:

Мех,натга х,ак тулаш фондидан пенсия жамFармасига ижтимоий 30 24,8 24,8 24,8 24,8 24,8

туловлар

Фукароларнинг мажбурий суFурта бадали 2,5 4 4,5 5,5 6,5 7,0

Товар (ишлар, хизматлар) реализацияси х,ажмидан Пенсия жамFармасига мажбурий ажратма 0,7 1,5 1,5 1,6 1,6 1,6

* Узбекистан Республикаси Президентининг 2014 йил 4 декабрдаги «Узбекистан Республикасининг 2015 йилги асосий макроиктисодий курсаткичлари прогнози ва Давлат бюджети параметрлари тyFрисида»ги ПК.-2270-сонли карори.

х,олатларда олиш имкониятига эга-лар. ЖамFариб бориладиган хусу-сий пенсия фондларига ишловчилар тулайдиган бадаллик тулов ставка-си айрим мамлакатларда куйидаги куринишга эга: Россия - 6%, Швеция - 2,5%, Литва - 2%, Руминияда 2,5%га тенг2.

Узбекистонда 1996 йилда пенсия тизимини ташкил этиш, давлат-нинг ижтимоий суFуртаси буйича мажбурий бадаллар, ажратмалар ва туловларнинг тулик йиFилишини таъминлаш максадида Бюджетдан ташкари Пенсия жамFармаси ташкил этилди.

Узбекистон Республикаси Президентининг 2009 йил 30 декабрдаги «Фукароларнинг пенсия таъминоти тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тyFрисида»ги ПФ-

1 Муаллифлар томонидан Узбекистон Республикаси Молия вазирлиги хузуридаги Бюджетдан ташкари Пенсия жам^армаси материаллари асо-сида тузилган.

2 Роик В.Д. Пенсионная система России: трудный путь становления страховых институтов. // Журнал "ЭКО", 2011, №3. -С. 5.

4161-сонли фармонида мамлакати-миз пенсия таъминоти тизимининг ташкилий тузилмасини янада такомиллаштириш, пенсиялар ва ижтимоий нафакаларни Бюджетдан ташкари Пенсия жамFармасидан уз вактида молиялаштириш х,амда уларни тулик х,ажмда тулаш, шунингдек, республика фукароларининг пенсия таъмино-тига йуналтириладиган маблаFлардан максадли фойдаланиш устидан назо-ратни кучайтириш кузда тутилган.

Кичик бизнес ва хусусий тадбир-корлик субъектларини куллаб-кувват-лаш максадида микрофирмалар ва кичик корхоналар х,амда фермерлик хужаликлари мех,натга х,ак тулаш фон-дидан 15% ягона ижтимоий тулов, жумладан, бюджетдан ташкари пенсия фондига 14,8% суFурта бадали тулайдилар.

Пенсия жамFармаси 2011 йилдан жамFарма даромадларини коплаш да-ражаси дефицит х,олатидан чикди.

2010 йилдан бошлаб, Узбекистон Республикаси Президентининг 2009

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 3

2-жадвал. Пенсия ва ижтимоий нафак,а олувчилар сонининг узгариши (%да, 2009 йилга

нисбатан)1

2009 й. 2010 й. 2011 й. 2012 й. 2013 й.

Умумий пенсия ва ижтимоий нафака олувчилар сони 100 98 95 92 93

Шунингдек:

Ёшга доир 100 102 103 104 105

Ногиронлик пенсияси 100 89 75 67 65

Бокувчисини йукотганлик пенсияси 100 93 87 69 66

Бошкалар 100 97 96 97 102

йил 30 декабрдаги «Фукароларнинг пенсия таъминоти тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари т^рисида»ги ПФ-4161-сонли фармо-нига мувофик, пенсия ва нафакаларни тайинлаш, уларнинг туловини мониторинг килиш, хисобини юри-тиш Узбекистон Республикаси Мо-лия вазирлиги хузурида янгидан ташкил этилган Бюджетдан ташкари Пенсия жамFармасининг худудий булинмалари томонидан амалга оши-рила бошланди.

2-жадвал маълумотлари тахлили-нинг курсатишича, 2009 йилга нисбатан ногиронлик пенсияси, бокув-чисини йукотганлик пенсиясини олувчилар сони камайган. Ушбу холат мамлакатимизда олиб борилган мо-ниторинглар натижасида пенсия ти-зимидаги имтиёзлар кискартирилиб, ахолини ижтимоий химоя килиш тизи-мининг манзиллилигини кучайтириш ва пенсия жамFармаси маблаFларидан фойдаланиш самарадорлигининг ошиб бораётганлигини курсатади.

«Фукароларнинг давлат пенсия таъминоти туFрисида»ги К,онуннинг ижросини таьминлаш, пенсия ти-

1 Социальное развитие и уровень жизни в Узбекистане 2013. Статистический сборник. - Т., 2013. -С. 57.

зимини ривожлантиришда бозор муносабатларини куллаш, пенсия таъминотининг манзиллигини кучайтириш максадида ахолининг хи-мояга мухтож катламларини ижтимоий мухофаза килиш хамда куллаб-кувватлаш буйича катор меъёрий-хукукий хужжатлар кабул килинди. Хусусан, 2011 йил 1 январ-дан пенсия конунчилигига пенсия-лар микдорининг Пенсия жамFармаси маблаFларини шакллантиришда фу-каролар хиссасига боFликлигини кучайтиришга каратилган катор узгартиришлар киритилди. Айрим то-ифадаги шахсларнинг пенсия таъминоти хукуки, иш стажини хисоблаб чикишда мехнат фаолиятининг баъзи даврларини хисобга олиш оптимал-лаштирилди2. Авваллари фукаролар пенсия ёшига етиб, етарли иш стаж-ларига эга булмаса хам пенсиялар бе-рилган булса, бугунги кунда эса ками-да беш йиллик иш стажига эга булган фукаролар пенсия ёшига етганларида ижтимоий пенсия олиш хукукига эга-дирлар. Келгусида камида ун йиллик иш стажига эга булган фукаролар пенсия ёшига етганларида пенсия олиш хукукига эга булишлари кутилмокда.

2 Пенсия таъминоти тизими такомиллашмокда. // http://uza.uz/uz/business/21770/

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 3

1-расм. 2001-2013 йилларда ёшга доир энг кам пенсиянинг узгариш динамикаси (минг сум)1

■ ёшга доир генсиялар (минг сум)

187970

97300

7233 18605

2001

2005

2010

2013

Бу эса, уз навбатида, пенсия тизими-нинг молиявий баркарорлашувини таъ-минлашга каратилган чора-тадбир-ларни ишлаб чикишни такозо этади.

Ах,олининг даромадлари ва турмуш даражасини янада муттасил ошириб бориш ва турмуш сифатини яхшилаш, фукароларнинг ижтимоий х,имоясини кучайтириш максадида Узбекистон Республикаси Президентининг 2014 йил 21 ноябрь куни эълон килган «Иш х,аки, пенсиялар, стипендиялар ва нафакалар микдорини ошириш туFрисида»ги ПФ-4672-сонли фармо-нига кура, Узбекистонда 2014 йил 15 декабрдан бошлаб бюджет муасса-салари ва ташкилотлари ходимлари-нинг иш х,аки, пенсиялар, стипендиялар х,амда нафакалар микдори урта х,исобда 1,1 баравар оширилиши маъ-лум килинган эди. Бу фармонга бино-ан, бундан буён нафакаларнинг таянч микдори ёшга нисбатан бериладиган нафаканинг энг кам микдоридан кам булмаслиги керак.

2015 йилнинг 1 январидан бошлаб Узбекистон Республикаси х,удудида энг кам иш х,аки — ойига 118 400 сум;

1 «Социальное развитие и уровень жизни в Узбекистане 2013. Статистический сборник» (Т., 2013. -54-б.) статистик маълумотлари.

карилик пенсияси микдори 231 575 сум; ногиронларга бериладиган ойлик нафакаси микдори 231 575 сум; зарур иш стажига эга булмаган кекса ёшда-ги ва мех,натга лаёкатсиз фукароларга бериладиган нафака ойига 142 100 сум килиб белгиланди2.

1-расмда 2001-2013 йилларда ёшга доир энг кам пенсиянинг узгариш динамикаси келтирилган.

Утган йиллар мобайнида ах,олининг ижтимоий жих,атдан ночор катлами х,исобланган, етарли мех,нат стажига эга булмаган карияларнинг ижтимоий х,имоясини кучайтиришга жиддий эътибор каратиб келинмокда.

Ижтимоий адолат тамойиллари-нинг тулик жорий этилиши ва улар-ни кучайтириш максадида ёшга доир пенсия тайинлаш учун мех,нат стажи-нинг энг кам чегараси белгиланди. «Фукароларнинг давлат пенсия таъ-миноти туFрисида»ги конунга кири-

2 Манба: http://lex.uz/pages/GetAct.aspx7lact_

i d = 2501477

2-расм. Узбекистонда тайинланган уртача пенсиялар мик,дорининг узгариш динамикаси (минг сум)1

ижтимоий нафакалар

стажга эга пенсионерлар учун

бокувчисини йукотганлиги сабабли

ногиронлик

ешга дойр

■ 2013

■ 2012 ■ 2011 □ 2010 □ 2009

100 200 300 400 500 600 700

тилган2 ва 2012 йилнинг 6 январи-дан кучга кирган узгартиришлар пенсия таъминоти ва унинг ижтимоий йуналтирилганлиги тамойилини из-чил амалга оширишда уз ифодасини топмокда, бу узгартиришлар натижа-сида утган даврлардаги иш хакининг хозирги иш хаки даражасидан келиб чиккан холда индексация килиш ме-ханизми такомиллаштирилди.

2009-2013 йилларда ижтимоий на-фака, ижтимоий пенсия ва ёшга доир пенсиялар микдори мамлакатда амалга оширилаётган кучли ижтимоий сиёсат туфайли баркарор суръатлар билан ортиб бормокда (2-расм).

Иктисодиётни модернизациялаш шароитида пенсия тизимининг хуку-кий-институционал асосларини тако-миллаштиришга каратилган карор,

1 Муаллифлар томонидан «Социалное развитие и уровень жизни в Узбекистане 2014» (Т., 2014. -60-б.) статистик маълумотлари асосида ишлаб чикилди.

2 Узбекистон Республикасининг 2012 йил 5 ян-вардаги «Фукароларнинг давлат пенсия таъминоти туFрисида»ги Узбекистон Республикаси конунига узгартишлар киритиш хакида»ги УРК,-318-сонли конуни. // Манба: http://www.lex.uz/ pages/GetAct.aspx?lact_id = 1933874

фармойишларда куйидаги имтиёзлар бекор килинди:

- кишлок хужалиги ходимларининг айрим тоифалари, йулсозлик ва юк ортиш-тушириш машиналарининг ма-шинисти булиб ишлаган аёллар, эко-логик фалокат минтакасида ишлаган фукаролар учун имтиёзли умумбел-гиланган ёшдан 5 йил аввал пенсия олиш хукуки;

- укитувчилар ва таълим сохасининг бошка ходимлари, шифокорлар ва бошка тиббий ходимлар, шунингдек, беш ва ундан ортик фарзанд туккан ва уларни саккиз ёшгача тарбиялаган аёллар учун имтиёзли пенсиялар;

- кария ёки ногиронларни парва-риш килган даврда хисобланувчи иш стажлари;

- III гурух ногиронларига тайинла-надиган пенсиялар;

- олий таълим муассасалари, аспирантура, докторантура ва клиник ор-динатурада кундузги укиш, шу жум-ладан, чет элда укишни иш стажи сифатида кабул килиш; бола 3 ёшга тулгунча болани парваришлаш

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 3

3-жадвал. Минтак,алар буйича пенсия турлари ва ижтимоий ёрдам олиш курсаткичларининг

узгариши (жамига нисбатан фоиз х.исобида)1

Умумий Пенсия турлари

Ёшга доир Ногиронлик Бокувчисини йукотганлик Ижтимоий нафака

2006 2013 2006 2013 2006 2013 2006 2013 2006 2013

Узбекистан Республикаси 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100

K1оракалпоFистон Республикаси 6,5 4,7 5,2 4,9 8,5 9,1 9,2 7,2 6,9 7,4

Вилоятлар:

Андижон 9,1 12 9 9,1 11 9,2 8,1 8,6 8,6 9,2

Бухоро 5,7 6 6,1 6 5,6 7,5 4,3 4 5,5 5,2

Жиззах 3,5 3,4 3,2 3 3,5 3,1 4,6 5,1 4,3 4,7

Кашкадарё 8 8,4 7,9 8,4 6,7 7,3 10 10 8,3 9,6

Навоий 3,6 3,4 3,3 3,1 4,6 4,5 3,2 3 4,2 3,4

Наманган 7,5 7,7 7,6 7,5 6,6 7,7 8 8,7 8,1 8,4

Самарканд 10 10 9,7 10 11 9,4 11 12 11 10

Сурхондарё 6,7 6,8 6,7 6,5 4 5,9 9,8 8,7 6,9 8,3

Сирдарё 2,9 2,5 2,3 2,3 4,1 3,2 3,5 2,7 3,3 2,8

Тошкент 9,5 9,8 10 10 8,2 7,5 8,4 10 9 7,9

ФарFона 11 11 12 12 12 11 9,2 9 10 10

Хоразм 5,7 5,4 5,9 5,4 49 6 5,2 4,6 6,5 7,1

Тошкент шах,ри 9,7 10 11 11 9,6 9 5,2 6,3 7,1 4,8

таътилларида булиш вакти, лекин х,аммасини жамлаганда купи билан 3 йил мобайнидаги х,исобга олинадиган иш стажи.

3-жадвал маълумотлари асосида 2013 йилда 2006 йилга нисбатан но-гиронлик, бокувчисини йукотганлик пенсиялари ва ижтимоий нафака олув-чилар сони камайганлиги, ижтимоий тизимда амалга оширилган манзил-лаштириш тамойили узининг натижа-сини берганини куришимиз мумкин. Минтакалар буйича курсаткичларни кузатадиган булсак, мамлакатимизда-ги айрим вилоятларда ах,оли уртасида пенсия ва ижтимоий ёрдам олувчи-лар сонининг куплигини х,амда бунинг сабаби сифатида кишлок жойларда ах,олининг асосий кундалик иш фао-

1 «Социальное развитие и уровень жизни в Узбекистане 2013. Статистический сборник» (Т., 2013. -58-б.) статистик маълумотлари.

лияти кишлок хужалиги билан боFлик эканлигини айтишимиз мумкин.

2014 йилда мамлакатимизда 60 ёш-дан ошганлар сони 2 миллион 873 мингдан купрок кишини ташкил этади. Мустакиллик йилларида ах,олининг уртача яшаш ёши 1990 йилдаги 67 ёшдан 73,5 ёшга, аёллар уртасида эса 75,8 ёшга етди. Айни пайтда юртимиз-да 225 минг нафар 80 ёшдан, 44 минг нафар 90 ёшдан, 8 минг 700 нафар, шунга эътибор беринг, 100 ёшдан ошган табаррук кариялар яшамокда. Улар орасида 3 минг 109 нафар Ик-кинчи жах,он уруши катнашчиси, 69 минг 994 нафар фронт ортида мех,нат килган инсонлар борлигини алох,ида таъкидлаш лозим2.

2 http://www.uztelecom.uz/uz/company/social/ senior-care/

2014 йилда пенсия ва нафака тулаш учун 11 триллион 618 миллиард сум-дан ортик пенсия, 105 миллиард сумдан зиёд нафакалар тулангани1 бунинг амалий тасдиFидир. Уртача пенсия микдори уртача ойликнинг 41 фоиздан зиёдини ташкил этди. Бу борада Узбекистон Республикаси Президенти томонидан 2014 йил 13 октябрда кабул килинган «1941-1945 йиллардаги уруш ва мех,нат фрон-ти фахрийларини ижтимоий куллаб-кувватлашни янада кучайтириш чора-тадбирлари туFрисида»ги фармонига асосан 1941-1945 йиллардаги уруш ва мех,нат фахрийларини ижтимоий х,имоялаш, жумладан, уларга йилда бир марта узлари учун макбул муд-датларда санаторий-соFломлаштириш муассасаларида давлат х,исобидан да-воланиш имкони яратилди. Хусусан, 2013 йилда «Нуроний» жамFармаси томонидан шу максадда 610 миллион сум маблаF, «Мах,алла» хайрия жамо-ат фонди томонидан 1 миллиард 597 миллион сумдан зиёд маблаF пенсия ва нафака тулаш учун сарфланди2.

Кексалар турмуш даражасини оши-риш ва сифатини яхшилаш ах,олини ижтимоий х,имоя килиш тизимининг устувор йуналиши х,исобланади. Шу муносабат билан, 2015 йил Узбекистон Республикаси Президенти томонидан мамлакатимизда «Кексаларни эъзоз-лаш йили» деб эълон килинди ва бу муносабат билан «Кексаларни эъзоз-лаш йили» Давлат дастури кабул килинди.

1 http://kun.uz/2014/12/09/uzbekiston-100-yoshdan-oshgan-8700-nafar-qariya-bor/

2 http://www.uztelecom.uz/uz/company/social/ senior-care/

Жумладан, «Кексаларни эъзоз-лаш йили» Давлат дастурини амал-га оширишнинг устувор вазифа ва йуналишлари этиб куйидагилар бел-гиланди:

- кексаларга Fамхурлик курсатиш ва эътиборни кучайтириш, уларнинг х,аёт даражаси ва сифатини ошириш учун кулай ташкилий-х,укукий шарт-шароитлар яратишга каратилган конунчилик ва меъёрий-х,укукий ба-зани янада такомиллаштириш;

- пенсия таъминоти ва ижтимоий куллаб-кувватлаш тизимини такомил-лаштириш;

- ёши улуF инсонларга давлат хиз-матлари, шу жумладан, турли маълу-мотнома ва тасдикловчи хужжатларни олиш хизматларини курсатишнинг энг кулай тизимини шакллантириш;

- кексалар, авваламбор, фашизм устидан козонилган Fалаба ва Ва-танимизни кайта тиклашга муносиб хисса кушган 1941-1945 йиллардаги уруш ва мех,нат фронти фахрийларини манзилли ижтимоий х,имоя килиш ва куллаб-кувватлашни кучайтириш, ёши улуF инсонлар, биринчи навбат-да, ёлFиз кариялар ва ногиронларга курсатиладиган ижтимоий ва маиший хизматлар руйхатини кенгайтириш, уларни фаровон ва муносиб турмуш шароитлари билан таъминлаш учун мах,аллалар, «Нуроний» жамFармаси, бошка нодавлат ташкилотлари ва ижтимоий тузилмалар томонидан мод-дий ва маънавий куллаб-кувватлаш микёсини ошириш ва бошка масала-лар.

2015 йилда дастурда режалашти-рилган тадбирларни амалга ошириш учун жами 2246,5 миллиард сум (229,6

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 3

миллион доллар), улардан бюджет ва бюджетдан ташкари жамFармалар маблаFлари х,исобидан 310,3 млрд сум, бажарувчилар ва хомийлар маблаFлари х,исобидан 995,2 млрд сум, тижорат банкларининг кредитла-ри х,исобидан 940,3 млрд сум, халкаро ташкилотлар, молиявий институтлар маблаFлари ва грантлари х,исобидан

—т V V V V

,7 млрд сум йуналтириш кузда тутил-ган1.

Пенсия амалиётида пенсия тизими молиявий баркарорлигини таъминлаш ва самарали фаолият курсатишининг мух,им курсаткичи боFликлик коэффи-циенти х,исобланиб, х,алкаро мех,нат ташкилоти тавсиясига кура бир пен-сионерга тулов тулаётган ишчилар сони камида икки киши булиши ва тулов давлатнинг бирдамлилик та-мойилига асосланган булиши ке-рак. Узбекистонда демографик ва-зият х,озирги пайтда яхши булиб, х,ар бир пенсионерга 5-6 туловчи туFри келмокда.

Узбекистондаги демографик прог-нозларга кура истикболда ишлайдиган фукаролар сони билан пенсионерлар сони уртасидаги нисбат-боFликлик ко-эффициенти камайиб бориши кутил-мокда, яъни ишлаётганларнинг ба-даллари пенсионерларга пенсияларни тулашга етмаслик х,олати юзага кели-ши мумкин. Хозирги кунда мамлака-тимизнинг пенсия ёшида умр куриш уртача давомийлиги 17 ёшни ташкил этмокда, яъни бу пенсияга чиккандан сунг яна 17 йил яшаш деганини англа-тади. Пенсия вактида соFлом мух,итда х,аёт кечириш 13,7 йилни ташкил

1 http://www.lex.uz/pages/GetAct.aspx7lact_ id = 2575143

этмокда. Бугунги кунда пенсионерлар мамлакат ах,олисининг 6,7%ни ташкил этса, тах,лилий прогнозларга кура 2030 йилда бу курсаткич 11,6%ни, 2050 йилда эса 19,4%ни ташкил эти-ши кутилмокда2. Ушбу х,олат жорий пенсия жамFармасининг молиявий баркарорлигини урта истикболда таъминлаш муаммосининг долзарбли-гини кучайтиради ва илмий-амалий ах,амиятини оширади.

Узбекистонда амал килаётган пенсия тизимини х,ал килиш ва молиявий баркарорлигини таъминлашда айрим муаммолар мавжуд ва уларни х,ал этиш учун куйидагиларни амал-га оширишни максадга мувофик, деб х,исоблаймиз:

- пенсия жамFармаси маблаFларини шакллантириш механизмини такомил-лаштиришда бюджетдан ташкари пенсия жамFармасига мажбурий аж-ратмаларни х,исоблаш объектига кор-хоналар фаолиятидан олинган бошка даромадлар х,ам киритилиши ло-зим; «Бирдамлик» пенсия тизимидан жамFариладиган пенсия тизимига боскичма-боскич утиш сиёсатини из-чиллик билан амалга ошириш зарур;

- жах,оннинг илFO р тажрибасини республикамиз амалиётида куллаган х,олда, ах,оли турмуш даражасининг ошаётганлигини х,исобга олиб, ижти-моий туловлар юкини иш берувчи-лардан ишчи ва ходимлар зиммаси-га боскичма-боскич утказиш, яъни амалдаги 87:13 нисбатни истикболда 50:50 нисбатга етказишни таъминлаш максадга мувофик х,исобланади.

2 CA-News.Org/news:1125979

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 3

БЮДЖЕТ ТИЗИМИ ВА FАЗНА ИЖРОСИ / БЮДЖЕТНАЯ СИСТЕМА И КАЗНАЧЕЙСКОЕ ИСПОЛНЕНИЯ 63 ]

Адабиётлар:

1. Узбекистон Республикасининг 2012 йил 5 январдаги «Фукаро-ларнинг давлат пенсия таъминоти т^рисида»ги Узбекистон Республи-каси конунига узгартишлар киритиш х,ак,ида»ги УРК.-318-сонли конуни. // Манба: http://www.lex.uz/pages/GetAct.aspx?lact_id = 1933874.

2. Узбекистон Республикаси Президентининг 2009 йил 30 декабрдаги «Фукароларнинг пенсия таъминоти тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари туFрисида»ги ПФ-4161-сонли фармони. // Манба: http://www.lex.uz/pages/GetAct.aspx?lact_id = 1568149.

3. Узбекистон Республикаси Президенти томонидан 2014 йил 13 октябрда кабул килинган «1941-1945 йиллардаги уруш ва мех,нат фронти фахрийларини ижтимоий куллаб-кувватлашни янада кучайти-риш чора-тадбирлари туFрисида»ги фармони. // Манба: http://www.lex. uz/pages/GetAct.aspx?lact_id = 1568149.

4. Узбекистон Республикаси Президентининг 2014 йил 4 декабрдаги «Узбекистон Республикасининг 2015 йилги асосий макроиктисодий курсаткичлари прогнози ва Давлат бюджети параметрлари туFри-сида»ги ПК.-2270-сонли карори.

5. Узбекистон Республикаси Президентининг 2015 йил 18 фералда-ги «Кексаларни эъзозлаш йили» Давлат дастури туFрисида»ги ПК.-2302-сонли карори.

6. Узбекистон худудларининг йиллик статистик туплами. Узбекистон Республикаси статистика кумитаси. - Т., 2014.

7. Социалное развитие и уровень жизни в Узбекистане 2014. - Т., 2014. -С. 60.

8. Worldometers - Жах,он статистик маълумотларини йиFувчи тад-кикотлар ташкилоти: http://www.moneymeters.org

9. http://kun.uz/2014/09/01/uzbekistan/

10. http://lex.uz/pages/GetAct.aspx?lact_id = 2501477

11. http://kun.uz/2014/12/09/uzbekiston-100-yoshdan-oshgan-8700-nafar-qariya-bor/

12. http://www.uztelecom.uz/uz/company/social/senior-care/

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.