Научная статья на тему 'Пенсия таъминотида таркибий ўзгаришларни амалга оширишнинг назарий таҳлили'

Пенсия таъминотида таркибий ўзгаришларни амалга оширишнинг назарий таҳлили Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
772
32
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
пенсия таъминотининг эволюцион ривожланиши / фаровон қарилик / меҳнатга лаёқатсизлик / моддий ёрдам / демографик омил / пенсия тизимини модернизациялаш / нодавлат пенсия фондлари / жамғариш механизми / аралаш пенсия тизими / evolutionary development of pension’s provision / a worthy old age / disability / material support / demographic factor / modernization of pension system / a non-state pension fund / the accumulative mechanism / the mixed pension system

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Ражабов Ўткир Дўснаевич, Ботиров Қурбонхон Ахмад Ўғли

Мақолада пенсия таъминотининг эволюцион ривожланиши ва бозор муносабатлари шароитида пенсия таъминоти шаклланишининг ўзига хос хусусиятлари, унинг тавсифи ва шакллари, ҳозирги шароитда пенсия тизимининг барқарорлигини таъминлаш ҳамда пенсия механизмини такомиллаштириш йўллари кўриб чиқилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THEORETICAL ANALYSIS IN STRUCTURAL TRANSFORMATIONS PENSION PROVIDING

There is considered in article evolutionary development pension system, forms and characteristics of pensions provision, feature of pensions formation and provision in the conditions of the market relations, ways of improvement of the pension mechanism and ensuring stability of pension systems in modern conditions.

Текст научной работы на тему «Пенсия таъминотида таркибий ўзгаришларни амалга оширишнинг назарий таҳлили»

Ражабов У.Д.,

Термиз давлат университети иктисод фанлари номзоди; Ботиров К.А.,

Термиз давлат университети талабаси

ПЕНСИЯ ТАЪМИНОТИДА ТАРКИБИЙ УЗГАРИШЛАРНИ АМАЛГА ОШИРИШНИНГ НАЗАРИЙ ТА^ЛИЛИ

РАЖАБОВ У.Д., БОТИРОВ К..А. ПЕНСИЯ ТАЪМИНОТИДА ТАРКИБИЙ УЗГАРИШЛАРНИ АМАЛГА ОШИРИШНИНГ НАЗАРИЙ ТАЦЛИЛИ

Маколада пенсия таъминотининг эволюцион ривожланиши ва бозор муносабатлари шароитида пенсия таъминоти шаклланишининг узига хос хусусиятлари, унинг тавсифи ва шакллари, х,озирги шароитда пенсия тизимининг баркарорлигини таъминлаш х,амда пенсия механизмини такомиллаштириш йуллари куриб чикилган.

Таянч иборалар: пенсия таъминотининг эволюцион ривожланиши, фаровон карилик, мех,натга лаёкатсизлик, моддий ёрдам, демографик омил, пенсия тизимини модерниза-циялаш, нодавлат пенсия фондлари, жамFариш механизми, аралаш пенсия тизими.

РАЖАБОВ У.Д., БОТИРОВ К.А. ТЕОРЕТИЧЕСКИЙ АНАЛИЗ РЕАЛИЗАЦИИ СТРУКТУРНЫХ ПРЕОБРАЗОВАНИЙ В ПЕНСИОННОМ ОБЕСПЕЧЕНИИ

В статье рассматривается эволюционное развитие пенсионного обеспечение, формы и характеристики пенсионного обеспечения, особенности формирования пенсионного обеспечения в условиях рыночных отношений, пути совершенствования пенсионного механизма и обеспечения стабильности пенсионных систем в современных условиях.

Ключевые слова: эволюционное развитие пенсионного обеспечения, достойная старость, нетрудоспособность, материальная поддержка, демографический фактор, модернизация пенсионной системы, негосударственный пенсионный фонд, накопительный механизм, смешанная пенсионная система.

RAJABOV U.D., BOTIROV K.A. THEORETICAL ANALYSIS IN STRUCTURAL TRANSFORMATIONS PENSION PROVIDING

There is considered in article evolutionary development pension system, forms and characteristics of pensions provision, feature of pensions formation and provision in the conditions of the market relations, ways of improvement of the pension mechanism and ensuring stability of pension systems in modern conditions.

Keywords: evolutionary development of pension's provision, a worthy old age, disability, material support, demographic factor, modernization of pension system, a non-state pension fund, the accumulative mechanism, the mixed pension system.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 7

Юртимиизда ицтисодий ислоцотларнинг дастлабки босцичидан бошлаб ацоли турмуш даражасини мутта-сил оширишга алоцида эътибор царатиб келинмоцда. Тарацциётнинг узбек модели - биз танлаган стратегик йулнинг энг муцим ва устувор йуналишларидан бири булиб, у кучли ижтимоий сиёсат юритиш масаласини етакчи уринга цуйгани билан ацамиятлидир.

Мамлакатимиз иктисодиётининг барка-рорлашуви ва ишлаб чикаришнинг юкори суръатларда усиб бориши, ах,оли даромад-лари: иш х,аки, пенсия, нафака ва стипен-диялар микдорининг мунтазам кайта куриб чикилиши, таълим, соFликни саклаш ва илм-фан сох,алари хизматчиларининг мех,натини раFбатлантириш, ах,оли турмуш даражаси-нинг тубдан яхшиланишига хизмат килмокда.

Узбекистон Республикаси Пезиденти Ислом Каримов мамлакатимизни 2014 йилда ижтимоий-иктисодий ривожлантириш якун-лари ва 2015 йилга мулжалланган иктисодий дастурнинг энг мух,им устувор йуналишларига баFишланган Вазирлар Мах,камасининг маж-лисидаги маърузасида бу х,акда тухталиб: «Иктисодиётимизнинг жадал ва мутаносиб ривожланиб бораётгани ах,оли х,аёт даража-си ва сифатини изчил ошириш учун мустах,кам замин яратмокда. Бюджет ташки-лотлари ходимларининг иш х,аки, пенсия ва стипендиялар х,ажми утган йили 23,2 фоизга ошди. Ах,олининг жон бошига туFри келади-ган реал даромадлар эса 10,2 фоизга купайди», деб таъкидлаб утди1.

Куриниб турибдики, Узбекистон ижтимоий йуналтирилган эркин бозор томон х,аракат килгани сари, ижтимоий сиёсатнинг устувор жих,атлари, ах,олига ижтимоий мадад бериш

1 Каримов И.А. 2015 йилда иктисодиётимизда туб таркибий узгаришларни амалга ошириш, модернизация ва диверсификация жараёнларини изчил давом эттириш х,исобидан хусусий мулк ва хусусий тадбиркорликка кенг йул очиб бериш - устувор вазифамиздир. // Узбекистон Пре-зиденти Ислом Каримовнинг мамлакатимизни 2014 йилда ижтимоий-иктисодий ривожлантириш якунлари ва 2015 йилга мулжалланган иктисодий дастурнинг энг мух,им устувор йуналишларига баFишланган Вазирлар Мах,камасининг мажлиси-даги маърузаси. // «Халк сузи» газетаси, 2015 йил 17 январь.

ва уни х,имоя килиш чоралари х,ам узгара бормокда. Бу х,аракатлар ислох,отларнинг узига хос коидаларига мос келади. Шу урин-да ижтимоий кафолатларни таъминлаш ва ах,оли турмуш фаровонлигини оширишда давлат ижтимоий таъминоти ва унинг таркибий кисми булган пенсия таъминоти мух,им урин тутади. Пенсия таъминоти ижтимоий таъминотнинг кенг таркалган шаклларидан бири булиб, унинг воситасида пенсия ёши-дагилар ва бошка ижтимоий кумакка мух,тож шахслар кушимча моддий таъминотдан ман-фаат куриш имкониятларига эга буладилар. Иккинчи томондан мех,нат фаолиятининг ту-гаши ёки мех,нат кобилиятини йукотиш билан пенсияга чикиш олдидан туланадиган иш х,аки микдорига мутонасиб тарзда белги-ланган микдордаги кафолатланган даромад-ни таъминлашдан иборат булган молиявий манбадир.

Жамиятнинг пенсия тизими пенсия таъ-минотининг амал килиш механизми ва унга хизмат килувчи инфратузилма х,амда шу сох,адаги давлат сиёсатини амалга оширишга хизмат килувчи иктисодий дастак ва восита-ларни камраб олади. Пенсия таъминотининг самараси аввало ах,олининг иктисодий фаол-лигини раFбатлантириш булса, иккинчи томондан моддий ва молиявий ресурсларнинг доиравий айланишини таъминлашда намоён булади. Унинг уртача микдори белгиланган ойлик пенсия суммасини пенсионерлар со-нига булиш йули билан аникланади.

Инсон х,аёти давомида узининг бугун-ги кунини мазмунли утказиши билан бирга, кексаликдаги х,аёти тукин ва х,ар томонлама таъминланган х,олда булишини кафолатлаш-га х,аракат килиб яшайди.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 7

Жахрн тажрибасининг курсатишича, пенсия тизими фаолиятини йулга к,уйиш ва ундан самарали фойдаланиш ижтимоий муаммоларни хал килиш ва кишиларни кек-саликда камбаFалликдан химоялашда мухим урин тутиб, уни доимий равишда узгарувчан шароитлар, ахолининг демографик холати, даромадлари ва умр куриш давомийлигини хисобга олган холда такомиллаштириб бо-ришни такозо этади.

Инсонпарварлик Fоялари хамиша устун булган улкамизда пенсия тизими вужудга ке-лиши узининг узок тарихига эга.

Амир Темур хукмронлик килган давр-ларда пенсия тизимининг маданийлашган куриниши шакллана бошлади. Аскарлар кариганларида ва урушда ногирон булиб колганларида уларга Fамхурлик килинган, улар нафака билан таъминланганлар. Темур тузукларида факиру мискин, бирор касб билан шуFулланишга ожиз, шол, курларга нафака бериш лозимлиги таъкидланади1.

Юкоридагилардан келиб чикиб юртимиз-да пенсия таъминоти ривожланишининг уч боскичини ажратиб курсатиш мумкин.

Биринчи боскич шуролар давригача булган даврни уз ичига олиб, бу даврда дастлаб содда ва оддий, тор доирадаги кишиларга мулжалланган пенсия таъминотининг илк куртакларини куришимиз мумкин.

Иккинчи боскич собик шуролар даври-га туFри келиб, пенсия тизими маданийлашган куринишда амал кила бошлаган. Дастлаб 1928 йилда саноатнинг алохида сохаларида ишлайдиган ишчиларга, кейинчалик х,амма ишчиларга карилик пенсияси берилган ва хамма мехнаткашлар хамда уларнинг оила аъзоларини уз ичига олган ягона пенсия таъминоти тизими вужудга келган. 1937 йилда эса хизматчиларга хам пенсия бериш амалга оширила бошланган2.

1 Собиров Х- Узбекистан давлат молияси тарихи. - Т.: «Таълим манбаи» жамияти, 2002. -50-б.

2 Яхшиева М., Юсупов Р. Узбекистонда пенсия таъминоти тизими вужудга келишининг назарий жихатлари. // «Пенсия таъминоти тизимини ри-

вожлантириш истикболлари» мавзусидаги республика илмий-амалий конференция материаллари. УзМУ, 2014. -45-46-б.

Ва нихоят, учинчи боскич мамлакати-мизнинг ижтимоий йуналтирилган бозор иктисодиётига утиши ва ижтимоий таъми-нотнинг мухим буFини сифатида пенсия таъминоти тизимининг илFор тажрибаларга ва кадриятларга асосланган янги механизми пайдо булишини ташкил этади. Бу боскичда пенсия тизимида бозор иктисодиётига хос янги тушунчалар ва терминлар пайдо булди, янги механизм яратилди.

Учинчи боскич пенсия таъминоти тако-миллашувида том маънодаги ислохотлар боскичи булди, десак асло муболаFа бул-майди. Унинг асосини Узбекистон Республи-каси Конституцияси ташкил этди.

Узбекистон Республикаси Конституция-сининг 39-моддаси пенсия таъминоти конун-чилиги учун юридик база хисобланади. Ушбу моддага кура, х,ар ким кариганда, мехнат лаёкатини йукотганда, шунингдек, бокувчисидан махрум булганда ва конунда назарда тутилган бошка холларда ижтимоий таъминот олиш хукукига эга3.

Буларни хисобга олган холда Узбекистон Республикаси пенсия тизими 1996-2012 йил-лар оралиFида ижтимоий сиёсатнинг ушбу сохаси такомиллашуви учун зарурий мо-лиявий, конуний-хукукий ва ташкилий база яратилди. Хусусан, Узбекистон Республика-сининг «Фукароларнинг давлат пенсия таъминоти туFрисида»ги конуни кексаларнинг моддий фаровонлигини оширишда мухим хукукий асос булиб келмокда.

Бугунги кунда Узбекистонда мустахкам пенсия таъминоти тизими йулга куйилган. Ва-зирлар Махкамасининг 2011 йил 7 апрелдаги 107-сонли карорига мувофик тасдикланган «Пенсия тайинлаш учун зарур булган иш ста-жига эга булмаган карияларга ва мехнатга лаёкатсиз фукароларга нафакалар тайинлаш ва тулаш тартиби туFрисидаги Низом»га мувофик хамда Узбекистон Республикаси-нинг «Фукароларнинг давлат пенсия таъминоти туFрисида»ги конуни буйича ижтимоий ёрдамга мухтож ахоли катламига пенсия

3 Узбекистон Республикаси Конституцияси. - Т.: «Узбекистон», 2008. -9-б.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 7

туловлари уч турда амалга оширилади. Бу-лар: ёшга доир, ногиронларга берилувчи ва бокувчисини йукотганлик учун бериладиган пенсиялардир.

Ёшга доир пенсиялар умуман ёки етар-лича иш стажига эга булмаган, моддий но-чор шахслар: эркаларга 65 ёшга, аёлларга 60 ёшга етганларида тайинланишини белгилаб куйилган.

Ногиронлик пенсиялари шахснинг тиб-бий текширувлар асосида факат мехнат кобилиятини доимий ёки узок муддатга йукотганлиги аникланганда тайинланади. Тиббий текширувлар Пенсия жамFармаси булимларининг махсус йулланмалари буйича тиббий-мехнат эксперт комиссиялари томо-нидан амалга оширилади.

Бокувчиси вафот этган, давлатдан моддий ёрдам олиш хукукига эга булмаган шахснинг карамоFида булган оиланинг мехнатга лаёкатсиз аъзолари бокувчисини йукотганлик нафакаларини олиш хукукига эгалар. Ушбу нафака фоиз нисбатида куйи-даги микдорларда белгиланади: оиланинг уч ва ундан ортик мехнатга лаёкатсиз аъ-зосига - нафаканинг 100 фоизи, оиланинг мехнатга лаёкатсиз икки аъзосига -нафаканинг 75 фоизи ва оиланинг мехнатга лаёкатсиз бир аъзосига - нафаканинг 50 фоизи туланади.

Узбекистан Республикасининг 2004 йил 2 декабрдаги «Фукароларнинг жамFариб бо-риладиган пенсия таъминоти туFрисида»ги 702-П-сонли конуни пенсия тизимида мухим янгилик булиб, уни амалиётга тадбик этиш максадида Вазирлар Махкамасининг 2004 йил 21 декабрдаги «Фукароларнинг жамFариб бориладиган пенсия таъминоти туFрисида»ги Узбекистан Республикаси конунини амалга ошириш чора-тадбирлари хакида»ги 595-сонли карори кабул килинди. Ушбу карорга кура мамлакатимизда 2005 йил 1 январдан бошлаб жамFариб бориладиган пенсия таъминоти тизими жорий этил-ди. Энди фукароларнинг шахсий жамFариб бориладиган пенсия хисобваракларидаги маблаFлари улар томонидан туланадиган даромаднинг 1 фоизини ташкил этиб, ушбу

маблаF уларнинг шахсий жамFармаси сифа-тида шаклланиб боради.

Мухими жамFариб бориладиган пенсия тизими маблаFлари бюджетга туланиши ке-рак булган соликлар хисобига шакллана-ди. Бунда фукарога ёш ва мехнатга ярокли булган пайтида топган даромадларининг бир кисми улар пенсия ёшига етганида ёки конунда белгиланган бошка холларда кушимча равишда моддий ёрдам олиш им-конини беради.

Бордию фукаро вафот этса шахсий жамFариб бориладиган пенсия хисобва-раFидаги жамFарилган маблаFлар конун хужжатларида белгиланган тартибда мерос-га утади ва меросхурга бир йула тула хажмда туланади. Иккинчидан, фукаро республика-дан ташкарига доимий яшаш учун чикиб ке-таётган булса, хисобвараFидаги жамFарилган маблаFлар бир йула тула хажмда туланади. Бундан куринадики, мамлакатимизда бу сохада хам тула холда ижтимоий адолатли-лик тамойилига амал килинмокда.

Ахолининг фаровон яшаши ва ижтимоий таъминот механизмларининг такомиллашу-вига карамай ёшга доир пенсияларни мо-лиялаштиришда маълум бир камчиликлар сезилади. Жумладан, пенсия таъминоти маблаFларининг 98 фоизи давлат бюджети хисобига (1 фоизи мажбурий, 1 фоизи ихтиё-рий жамFарилувчи пенсиялар) туFри келаёт-ганлигига эътибор каратадиган булсак, пенсия тизимини молиялаштиришда хамон оFир юк давлат бюджети зиммасида эканлигига гувох буламиз. Вахоланки, иктисодиёти ри-вожланган хорижий мамлакатларнинг акса-риятида давлат пенсияси 20 фоизни, мажбу-рий жамFариб борилувчи пенсия 50 фоизни ва ихтиёрий жамFарилиб борилувчи пенсия 30 фоизни ташкил этади.

ИлFор мамлакатлар тажрибасидан куринадики, пенсия таъминоти учун жамFарил-ган маблаFлар хисобига давлат бюджети маблаFлари тежалиши билан бирга, мам-лакат молия бозорида ривожланишга эри-шиш хамда банк рискларининг ортишига имкон туFилади. Шу боисдан ушбу сохада янги боскичга утиш, ахолида жамFарилиб

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 7

борилувчи пенсия тизимига хохиш уЙFотиш ва йуналтириш, унинг афзалликларини кур-сатиб бериш айни пайтда долзарб вазифа хисобланади.

Бу борада илFор мамлакатлар тажрибаси-ни чукур урганиш ва барпо этилган хукукий базани узгарувчан шароитларга мослаб та-комиллаштириб бориш, ахолининг пенсия таъминоти хакидаги саводхонлигини оши-рувчи тарFибот-ташвикот ишларини йулга куйиш хамда боскичма-боскич давлат пен-сияси улушини кискартириб бориш, жахон тажрибасидан келиб чикиб нодавлат пенсия жамFармаларини ташкил этиш лозим. Шу-нингдек, пенсия туловларининг аник ва ман-зиллилигини кучайтириш, максадли пенсия жамFармаси ресурсларидан окилона фой-даланиш, имтиёзли пенсияларни тайинлаш шартларини такомиллаштиришни давом эттириш, пенсия бадалини тулашдан ман-

фаатдорликни оширишга хизмат килувчи механизмни яратиш, пенсия таъминоти ти-зимини модернизациялаш, сохага ахборот-технологик воситаларни кенг микёсда татбик этиш каби жихатларига эътибор каратиш ке-рак.

Зотан, республикамизда бу йил Президен-тимиз ташаббуси билан «Кексаларни эъзоз-лаш йили» эканлиги таъкидланиб, «Жорий йилда кекса авлод вакилларига эътибор ва Fамхурлик курсатиш, уларни моддий ва маънавий куллаб-кувватлашни кучайти-ришга, мухтарам фахрийларимиз хаётига дахлдор муаммоларни хал этишга алохида ахамият каратилади»1, деб устувор вазифа куйилдики, бу пенсия таъминотида хам тар-кибий узгаришларни амалга оширишни ва пенсионерлар учун кулай ва макбул мухитни яратишга чорлайди.

Адабиётлар:

1. Узбекистон Республикаси Конституцияси. - Т.: «Узбекистон», 2008.

2. Каримов И.А. 2015 йилда иктисодиётимизда туб таркибий узгаришларни амалга ошириш, модернизация ва диверсификация жараёнларини изчил давом эттириш хисобидан хусусий мулк ва хусусий тадбиркорликка кенг йул очиб бериш - устувор вазифамиздир. // Узбекистон Президенти Ислом Каримовнинг мамлакатимизни 2014 йилда ижтимоий-иктисодий ривожлантириш якунлари ва 2015 йилга мулжалланган иктисодий дастурнинг энг мухим устувор йуналишларига баFишланган Вазирлар Махкамасининг мажлисидаги маърузаси. // «Халк сузи» газетаси, 2015 йил 17 январь.

3. Собиров Х. Узбекистон давлат молияси тарихи. - Т.: «Таълим манбаи» жамияти, 2002.

4. Яхшиева М., Юсупов Р. Узбекистонда пенсия таъминоти тизими вужудга ке-лишининг назарий жихатлари. // «Пенсия таъминоти тизимини ривожлантириш истикболлари» мавзусидаги республика илмий-амалий конференция материаллари, УзМУ, 2014.

1 Каримов И.А. 2015 йилда иктисодиётимизда туб таркибий узгаришларни амалга ошириш, модернизация ва диверсификация жараёнларини изчил давом эттириш хисобидан хусусий мулк ва хусусий тадбиркорликка кенг йул очиб бериш - устувор вазифамиздир. // Узбекистон Президенти Ислом Каримовнинг мамлакатимизни 2014 йилда ижтимоий-иктисодий ривожлантириш якунлари ва 2015 йилга мулжалланган иктисодий дастурнинг энг мухим устувор йуналишларига баFишланган Вазирлар Махкамасининг мажлисидаги маърузаси. // «Халк сузи» газетаси, 2015 йил 17 январь.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 7

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.