Научная статья на тему 'Аҳолини ижтимоий ҳимоялашда пенсия таъминоти тизимининг роли'

Аҳолини ижтимоий ҳимоялашда пенсия таъминоти тизимининг роли Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
584
109
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
пенсия таъминоти тизими / демографик ва иқтисодий омиллар / ижтимоий суғурта бадаллари / тақсимлаш принципидаги пенсия таъминоти тизими / жамғариб борилувчи пенсия таъминоти тизими / корпоратив пенсия таъминоти тизимлари. / pension funds system / demographic and economics factors / social insurance payments / pay as you go pension plan system / funded pension plan system / corporate retirement (pension) plans.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Абдуллаев Зафар Азизович

Мақолада ҳозирги замон давлат молия тизимида пенсия таъминотининг роли, унга таъсир этувчи демографик ва иқтисодий омилларнинг таҳлили кўриб чиқилган. Ўзбекистон Республикасидаги пенсия таъминоти тизимини ислоҳ этиш зарурияти ва йўналишлари асосланган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE ROLE OF PENSION FUNDS OF PEOPLE’S SOCIAL DEFENSE

There is analyzed in the article the role of pension and social security in contemporary government finance systems; provided analysis of influencing demographic and economic factors. There is considered the necessity of the pension system reforms in Uzbekistan.

Текст научной работы на тему «Аҳолини ижтимоий ҳимоялашда пенсия таъминоти тизимининг роли»

Абдуллаев З.А.,

Тошкент молия институти доценти, иктисод фанлари номзоди

А^ОЛИНИ ИЖТИМОИЙ ^ИМОЯЛАШДА ПЕНСИЯ ТАЪМИНОТИ ТИЗИМИНИНГ РОЛИ

АБДУЛЛАЕВ З.А. АЦОЛИНИ ИЖТИМОИЙ ЦИМОЯЛАШДА ПЕНСИЯ ТАЪМИНОТИ ТИЗИМИНИНГ РОЛИ

Маколада хозирги замон давлат молия тизимида пенсия таъминотининг роли, унга таъсир этувчи демографик ва иктисодий омилларнинг тахлили куриб чикилган. Узбекистан Республикасидаги пенсия таъминоти тизимини ислох этиш зарурияти ва йуналишлари асосланган.

Таянч иборалар: пенсия таъминоти тизими, демографик ва иктисодий омиллар, ижти-моий суFурта бадаллари, таксимлаш принципидаги пенсия таъминоти тизими, жамFариб борилувчи пенсия таъминоти тизими, корпоратив пенсия таъминоти тизимлари.

АБДУЛЛАЕВ З.А. РОЛЬ ПЕНСИОННЫХ ФОНДОВ В СОЦИАЛЬНОЙ ЗАЩИТЕ НАСЕЛЕНИЯ

В статье рассмотрены роль пенсионного обеспечения в современной государственной финансовой системе, анализ демографических и экономических факторов влияющих на него. Обосновывается необходимость реформирования пенсионной системы Республики Узбекистан.

Ключевые слова: система пенсионного обеспечения, демографические и экономические факторы, взносы социального страхования, распределительная система пенсионного обеспечения, накопительная система пенсионного обеспечения, корпоративная система пенсионного обеспечения.

ABDULLAEV Z.A. THE ROLE OF PENSION FUNDS OF PEOPLE S SOCIAL DEFENSE

There is analyzed in the article the role of pension and social security in contemporary government finance systems; provided analysis of influencing demographic and economic factors. There is considered the necessity of the pension system reforms in Uzbekistan.

Keywords: pension funds system, demographic and economics factors, social insurance payments, pay as you go pension plan system, funded pension plan system, corporate retirement (pension) plans.

Ацолининг турли куринишдаги ижтимоий эцтиёжларини цондириш мацсадида давлат томонидан ташкил этил-ган механизм шу давлатнинг ижтимоий цимоя тизими деб аталади. Бошца турдаги эцтиёжлар каби ижтимоий эцтиёжларни цондириш, яъни ижтимоий цимояни ташкил этиш мацсадида цар бир субъект ушбу жараёнда иштирок этувчи бошца субъектлар билан маълум бир турдаги муно-сабатларга киришадилар.

Ижтимоий х,имоя муносабатларининг субъекти - давлат, ах,олининг турли шакл-даги гурух,лари ва катламлари, оила х,амда жисмоний шахслардан ташкил топади. Улар ижтимоий х,имоялаш жараёнидаги иштиро-кига кура ижтимоий х,имояловчилар ва ижтимоий х,имояланувчиларга булинадилар.

Ижтимой х,имояловчилар - давлат, турли жамоат уюшмалари (фондлар), юридик ва жисмоний шахслардан ташкил топса, ижтимоий х,имояланувчилар эса ах,олининг турли шаклдаги гурух,лари х,амда катламлари, оила ва жисмоний шахслардан ташкил топади.

Кишилик жамиятида вужудга келувчи ижтимоий х,имоя муносабатларининг объек-тини товар-моддий бойликлар, турли шаклдаги хизматлар ва номоддий неъматлар ташкил килади. Масалан, фукароларга ижтимоий мададни кучайтириш максадида улар даромадлари, пенсиялар ва стипендиялар-ни давлат томонидан индексациялаш мо-лиявий шаклда ташкил этилса, жамиятнинг айрим аъзолари ва гурух,ларига озик-овкат, дори-дармон, кийим-кечак, ортопедик мос-ламалар ва аравачалар моддий шаклда берилади. Ах,олига курсатиладиган бепул тиббий хизматни курсатувчи тизим ёки бепул таълим бериш тизими моддий шаклда эмас, балки хизмат курсатиш шаклида амал-га оширилади. Давлатнинг марказлашган фондларидан молиялаштирилувчи илм-фан, маданият, санъат ва спорт учун харажатлар эса номоддий неъматлар шаклида амалга оширилади.

Камраб олиниш даражасига кура ижтимоий х,имоя тизими уч турда намоён булади:

1. Мамлакат ах,олисининг барчасини камраб олувчи, барча учун тенг микдор-

ларда амалга оширилувчи ижтимоий х,имоя тизими.

2. Мамлакат ах,олисининг айрим катламлари ва гурух,лари эх,тиёжини кондиришга йуналтирилган ижтимоий х,имоя тизими.

3. Мамлакатдаги айрим, ижтимой жих,ат-дан ёрдамга мух,тож булган оилалар ва жисмоний шахслар манфаатларини кузловчи ижтимоий х,имоя тизими.

Юкорида баён килинганлардан шундай хулоса чикариш мумкин: ижтимоий х,имоя турли хилдаги субъектлар уртасида турли шаклларда вужудга келувчи ижтимоий-иктисодий муносабатларнинг кенг кам-ровли тизими булиб, унинг фаолияти натижасида мамлакат ах,олисининг х,аммаси ёки унинг айрим катламлари ва гурух,лари х,амда алох,ида оилалар ва жисмоний шахслар уз ижтимоий-иктисодий эх,тиёжларини кондирадилар.

Ижтимоий х,имоя категориясини икки турда талкин килиш мумкин.

Кенг талкинда: ижтимоий х,имоя - жамиятнинг х,ар бир аъзосининг х,ар томонлама ривожланиши учун тенг имкониятлар яра-тиш х,амда оиласининг осойишта ва фаро-вон турмуш кечириши учун шароит яратиш буйича давлат томонидан амалга оширилувчи чора-тадбирлар мажмуидир. Масалан, давлат томонидан ташкил этилувчи бепул тиббий хизмат тизими, бепул таълим тизими, фан-техниканинг ривожига сарф-ланадиган харажатлар, маданият, санъат ва спортни ривожлантириш харажатлари мам-лакатнинг барча ах,олиси манфаатларини кузлаб, х,аммани тенг равишда ижтимоий х,имоялайди.

Тор талкинда: ижтимоий х,имоя - мамлакат ах,олисининг ижтимоий х,имояга мух,тож

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 11

булган айрим катламлари, гурухлари, оила-лар ва жисмоний шахсларга турли шаклда доимий равишда ёки вактинчалик ёрдам курсатиш буйича амалга оширилувчи чора-тадбирлар мажмуидир. Масалан, ахолининг уз ижтимоий эхтиёжларини узлари кондира олмайдиган ва шу сабабли узгалар томо-нидан ижтимоий химоя килинишга мухтож булган катламлари, яъни ёш болалар, бе-морлар, ногиронлар, кариялар, ишсизлар ва шу каби ночорлар давлат ёки хомийлар, яъни турли куринишдаги жамоат ташки-лотлари, юридик хамда жисмоний шахслар томонидан ижтимоий химояланадилар. Бунда давлат томонидан (айрим холларда жамоат ташкилотлари томонидан хам) амалга оширилувчи ижтимоий химоя тад-бирлари конунларга асосланган холда маж-бурий булса, турли куринишдаги ижтимоий фондлар, жамоат ташкилотлари, юридик ва жисмоний шахслар томонидан амалга оширилувчи тадбирлар асосан ихтиёрийлик принципларига мос равишда амалга ошири-лади. Шуни таъкидлаш жоизки, ихтиёрийлик асосида ташкил этилувчи ижтимоий химоя воситалари Марказий Осиё халкларида кадим замонлардан кулланиб келинган. Ночорлар, етим-есирлар, камбаFалларга ёрдам бериш, хайр-эхсон килиш, жамоат манфаати учун йуллар ва куприклар, мактаб-мадраса ва кутубхоналар куриш, арик казиб сув кел-тириш инсонийлик бурчи ва шаънига мос булган кадрият хисобланган.

Ахолини ижтимоий химоялаш, давлат-нинг уз халки олдидаги асосий вазифалар-дан бири эканлигини кафолатлашдан ке-либ чикиб, ижтимоий химоя тизими оркали хар бир шахснинг ижтимоий-иктисодий сохадаги хукук ва эркинликларини таъмин-лашга хизмат килади. Бу принцип давлат конунларида белгилаб куйилади. Масалан, Узбекистан Республикаси Конституцияси-нинг бир неча моддаларида ушбу принцип уз ифодасини топган. Жумладан, Узбекистан Республикаси Конституциясининг 37-модда-сида «Хар бир шахс мех,нат килиш, эркин касб танлаш, адолатли мех,нат шароитлари-да ишлаш ва конунда курсатилган тартибда

ишсизликдан химояланиш хукукига эгадир»; 40-моддасида «Хар бир инсон малакали тиббий хизматдан фойдаланиш хукукига эга» эканлиги; 41-моддасида «Хар ким би-лим олиш хукукига эга. Бепул умумий таъ-лим олиш давлат томонидан кафолатла-нади»; 42-моддасида «Хар кимга илмий ва техникавий ижод эркинлиги, маданият ютукларидан фойдаланиш хукуки кафолат-ланади. Давлат жамиятнинг маданий, илмий ва техникавий ривожланишига Fамхурлик килади» деб белгилаб куйилган.

Узбекистан давлати мустакилликка эриш-гандан кейинги даврда ахолини ижтимоий химоялаш сиёсатини мамлакатнинг ривож-ланиш стратегияси, ислохотларни чукур-лаштириш ва жамиятни янгилаш борасидаги фаолиятнинг энг устувор йуналишларидан бири, деб эътироф этди.

Маълумки, хар бир давлат ижтимоий сохада уз олдига куйган устувор мак-садларидан келиб чиккан холда ахолини ижтимоий химоялаш буйича узига хос булган тизимини барпо этади ва у давлат-нинг ижтимоий химоя сиёсатининг ташки куриниши-шаклини белгилайди. Шу сабаб-дан хам, ижтимоий химоя тизимининг тар-киби, чоралари, механизмлари ва дастак-лари турли давлатларда турлича булиши табиий холдир. Хаттоки бир давлатнинг узида, унинг ижтимоий-иктисодий ривож-ланишининг турли боскичларида ижтимоий химоя тизимининг таркибий тузилиши турлича булиши мумкин. Лекин турли демокра-тик давлатларда ва турли даврларда мавжуд булган, ахолини ижтимоий химоялаш ти-зимларининг асосий буFинларини шартли равишда куйидаги 4 гурухга ажратиш мумкин: ижтимоий таъминот, ижтимоий ка-фолатлар; ижтимоий суFурта; давлат томонидан амалга оширилувчи бошка турдаги ижтимоий чоралар.

Ижтимоий таъминот - давлат бюдже-ти ва бюджетдан ташкари махсус фондлар маблаFлари хисобидан фукароларнинг айрим тоифалари ижтимоий холатини жамиятнинг бошка аъзолариникига тенглашти-риш максадида моддий таъминлаш буйича

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 11

амалга ошириладиган давлат сиёсатининг шаклан намоёнланишидир. Ижтимоий таъ-минот тизими давлатнинг молия сохасига кирувчи иктисодий-ижтимоий механизм-лардан бири булиб, у оркали мамлакатда яратилган миллий даромаднинг бир кисми ахолининг ижтимоий ёрдамга мухтож булган катламлари фойдасига кайта таксимланиши оркали улар даромадлари микдорини хаёт кечириш минимуми ёки кашшокликнинг миллий чегарасидан юкори булишига эри-шиш кузда тутилади. Ижтимоий таъминот тизими, энг аввало, вактинчалик ёки до-имий равишда мехнатга лаёкатсиз булган инсонлар, ногиронлар, яшаш учун етарли даражада даромад манбаига эга булмаган кариялар, ёш болалар, етим-есирлар ва айникса ижтимоий ёрдамга мухтож булган оилаларни куллаб-кувватлашни назарда тутувчи турли хилдаги чора-тадбирлардан ташкил топади. Халкаро мех,нат ташкилоти (ХМТ)нинг 102-сонли «Ижтимоий таъминот-нинг минимал нормалари х,акида»ги Кон-венцияда ах,оли ижтимоий таъминоти тизи-мининг энг асосий етти йуналиши белгилаб берилган. Булар: тиббий хизмат, ишсизлик нафакалари, карилик пенсиялари, ишлаб чикариш жараёнида олинган жарохатлар буйича нафакалар, хомиладорлик ва туFиш буйича нафакалар, касаллик нафакалари, оилавий нафакалар. Шу билан бирга, ижтимоий таъминот тизими котиб колган акида эмас. Давлатнинг ижтимоий сохадаги сиёсатининг устувор йуналишларининг узгариши, уз-узидан ижтимоий таъминот тизими тар-кибига кирувчи чора-тадбирлар таркиби-нинг узгартирилиши, такомиллашишини такозо этади. Мустакил Узбекистон давла-тининг ижтимоий таъминот сохасидаги сиё-сати «Инсон ва фукароларнинг хукук ва эр-кинликларининг умумжахон декларацияси», «Инсон ва фукаронинг иктисодий, ижтимоий ва маданий хукуклари хакидаги халкаро пакт» х,амда «Бола хукуклари хакидаги конвенция»ларда кузда тутилган халкаро меъёрларга мос равишда амалга оширила-ди. Ушбу хужжатларда жумладан, жамият-нинг хар бир аъзоси давлат тузилиши ва ре-

сурслари микдоридан келиб чиккан ^олда, ижтимоий таъминот, инсон кадриятлари ^амда шахс эркинлиги, иктисодий, ижтимоий ва маданий сох,аларда камол топишини таъминланиши х,укукига эга эканлиги эъ-тироф этилган. Хар бир инсон, узи ва оила аъзоларининг х,аёт кечириши учун зарур булган даромад манбаларидан ноихтиёрий равишда мах,рум булганида жамият томо-нидан моддий таъминланиш ва ёрдам олиш х,укукига эга.

Ах,олининг ижтимоий таъминоти бора-сида юкорида баён килинган халкаро тамойиллардан келиб чиккан х,олда, Узбекистон Республикаси Конституцияси-нинг 39-моддасида «Хар ким кариганда, ме^нат лаёкатини йукотганда, шунингдек бокувчисидан ма^рум булганда ва конунда назарда тутилган бошка ^олларда ижтимоий таъминот олиш х,укукига эга. Пенсиялар, нафакалар, ижтимоий ёрдам бошка турла-рининг микдори расман белгилаб куйилган тирикчилик учун зарур энг кам микдордан оз булиши мумкин эмас» эканлиги эътироф этилган.

Узбекистон Республикаси мустакилликка эришганидан сунг бозор муносабатлари-га утиш ва ижтимоий-иктисодий тизим-ни ислох, килиш даврида а^олини, айникса унинг ночор гурухларини аник манзилли ва максадли ижтимоий таъминлаш тизими бар-по этилди. Пенсия ва ижтимоий нафакалар тушунчаларига аниклик киритилиб, пенсия мехнат стажига кура кулга киритилган хукук, ижтимоий нафака эса мухтожларга давлат томонидан курсатиладиган таъминот тизими деб белгилаб куйилди. Ижтимоий таъминотнинг яна бир мухим буFини булиб ахолининг айрим гурух ва катламларига бериладиган имтиёзлар тизимидир. Улар туловлар, соликлар ва бошка турдаги мо-лиявий мажбуриятлардан тулик ёки кисман озод этиш оркали амалга оширилади. Хозирда Узбекистондаги пенсионерлар ва ногиронларга 18 турдаги имтиёзлар - ши-фокор рецептига асосан бепул дори-дармон олиш, протез-ортопедия махсулотлари билан таъминланиш, ногиронлар аравачала-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 11

ри олиш, автомашина бензини учун товон пули олиш, мол-мулк, ер солиFидан кисман озод этиш имтиёзлари, бола парвариши буйича нафака, кам таъминланган оила-ларга вактинчалик моддий ёрдам курсатиш пуллари, 14 ёшгача фарзандлари булган иктисодий жихатдан ёрдамга мухтож булган оилаларга нафака пуллари бериш, ёш оила-ларга уй-жой сотиб олиш буйича имтиёзли кредитлар бериш, аёлларга 54 ёшдан пен-сияга чикиш имтиёзи, 3 ёшга тулмаган бо-ласи бор аёлларга хафтасига 35 соат ишлаш имтиёзи (бюджет ташкилотларида) ва шу каби бошка имтиёзлар берилган.

Ижтимоий химоя тизимининг асосий во-ситаси булиб пенсия таъминоти тизими хиз-мат килади. Масалан, Узбекистан Респуб-ликасининг 2015 йил учун белгиланган давлат бюджети параметрларида давлат бюджети маблаFлари жами 36,2 триллион сумни ташкил этгани холда бюджетдан ташкари пенсия фондининг микдори 16,6 триллион сумни ташкил килади. Киёслаш учун: колган яна 8 та бюджетдан ташкари фондлар суммаларини умумий хажми 7,1 триллион сумни ташкил этади. Хозирда молия вазирлиги кошидаги бюджетдан ташкари пенсия жамFармаси оркали Узбекистоннинг 3 миллионга якин ахолиси пенсия, нафака, компенсация туловлари куринишидаги молиявий маблаFлар билан таъминланадилар. Бу ахоли умумий со-нинг деярли 10 фоизи демакдир. Бу сохада 3 мингга якин хизматчи мехнат килмокда. Бугунги кунда жамFарма ижобий молиявий натижаларга эга булиб, республикамизда-ги пенсионер ва нафакахурларга молия-вий маблаFлар уз вактида ва тулик хажм-ларда етказиб берилиши таъминланмокда. Аммо, дунё микёсида охирги йилларда руй бераётган демографик хамда иктисодий узгаришлар дунёнинг деярли барча мамла-катлардаги миллий пенсия тизимлари молиявий баркарорлигига таъсир этувчи ута му-раккаб ва ташвишли муаммоларни келтириб чикармокда. Хозирда бизнинг республика бу ташвишли муаммолардан бироз йирокда. Лекин, демографлар ва иктисодчи олимлар-

нинг фикрича якин келажакда биз хам дунё мамлакатлари каби ушбу муаммоларга дуч келамиз. Шу сабабдан хам, пенсия таъминоти тизимида хозирги кунда дунё мамлакат-ларида вужудга келган муаммоларни чукур ва хар томонлама урганишимиз лозим.

Хозирда миллий ижтимоий химоя хамда ижтимоий суFурта тизимларига эга булган дунёдаги барча давлатларда пенсия тизимини ислох килиш жараёни амал-га оширилмокда. Бунга ахолининг уртача умр куриш даврининг узайиши, демографик структурада мехнат килишга лаёкатли ёшдаги инсонлар сонининг нисбатан ка-майиб, карияларнинг сони эса усиб бо-риши, ижтимоий стандартлар ва хаёт кечириш даражасининг узлуксиз усиб бо-риши сабаб булмокда. Аммо пенсия тизимини ислох килишга булган сабаблар барча мамлакатларда бир хил булгани холда, уларнинг хаммасида узига хос, бир-бирига ухшамайдиган ислохотлар амалга оширилмокда. Чунки хар бир давлатда-ги пенсия тизими таркиб жихатидан хам, маблаFлар хажми жихатидан хам, уларнинг йиFилиши ва сарфланиши механизми буйича хам алохида хусусиятларга эгадир-лар. Уларнинг хар бирида узига хос ижобий ва салбий тажриба йиFилган.

Пенсия таъминоти тизимини урганиш бо-расида дунёдаги бир катор иктисодчи ва социолог олимлар иш олиб борганлар ва узига яраша назарий асосларни яратганлар. Бизни фикримизча ушбу илмий изланиш-ларнинг деярли барчасида масалага комплекс ёндашувнинг йуклиги, муаммоларни факат айрим, узлари учун мухим булган то-монларинигина урганиб, бошкалари изла-ниш доирасидан ташкарида колганлигини кайд этиш керак. Бошка суз билан айтган-да, пенсия таъминоти буйича назарий асос-ларнинг халигача бунёд этилмагани, илмий изланишларда бир томонлама ёндашув-ларга ва уларнинг хосиласи уларок турли йуналишдаги, баъзида эса бир-бирига зид булган илмий хулосалар берилишига сабаб булмокда.

Пенсия таъминоти назариясининг энг би-ринчи масаласи бу муносабатларни кайси турдаги ижтимоий-иктисодий муносабатлар туркумига мансуб эканлигидир. Хозирда ушбу сохада изланишлар олиб бораётган олимларнинг аксарияти пенсия таъминоти тизимида икки турдаги молиявий механизм кулланилиши: таксимот ва жамFариш меха-низмлари хакида фикр-мулохаза бериш би-лан чекланадилар. Аслида, бизнинг назари-мизда, бу муносабатлар доираси анча кенг ва бир-биридан кескин фарк килади.

Фикримизча, пенсия муносабатларини назарий жихатдан турт гурухга ажратиш ло-зим:

1. Таксимот муносабатларига асослан-ган - бюджетдан молиялаштирилувчи пенсия тизими.

2. Алохида максадли соликлар хисобидан молиялаштирилувчи пенсия тизими.

3. СуFурта муносабатларига асосланган -махсус суFурта фондлари маблаFларидан молиялаштирилувчи пенсия тизими.

4. Молиявий маблаFларни жамFариш муносабатларига асосланган пенсия тизими.

Ушбу пенсия тизимлари уз маъно-мо-хиятига кура, максади ва функциялари-га кура бир-биридан тубдан фарк килади. Бюджетдан молиялаштирилувчи пенсия тизими бошкаларига нисбатан тарихан энг биринчи ташкил этилган тизимдир. Кадимги Рим империяси давридаёк хизмат ёшидан утган харбийлар ёки давлат арбоблари император томонидан тайинланган махсус ёрлик асосида пенсия олиш хукукига эга булганлар. Бундай амалиёт феодализм дав-рида хам, сунгра капитализмнинг бошланFич даврида хам сакланиб колган. Жумладан, буюк давлат рахбари, сохибкирон Амир Темур давлатчилигида хам бу каби амалиёт кенг кулланилган ва ёшларга давлат ва юрт ободлиги йулида сидкидилдан мехнат килиш самараси сифатида, ибрат тарикасида тарFибот килинган.

Алохида максадли соликлар хисобидан молиялаштирилувчи пенсия тизими маъно-мохиятига кура бюджетдан молиялаштири-лувчи пенсия тизимига ухшаса хам, аммо

кескин фарк килади. Агар бюджетдан молиялаштирилувчи пенсия тизими пенсия ёшига етган барча фукароларни пенсия би-лан таъминлашни назарда тутса, алохида максадли соликлар хисобидан молиялаштирилувчи пенсия тизими эса пенсияни ушбу соликларни маълум бир вакт мо-байнида ва маълум микдорларда тулаган фукароларгагина тулашни назарда тута-ди. Ишламаслик окибатида ушбу соликни туламаган фукаро пенсия олиш имконидан махрум булади. Бу турдаги пенсия тизими 20-аср бошида аввал Буюк Британияда, сунгра эса бошка бир канча мамлакатларда кулланилди.

СуFурта муносабатларига асосланган махсус суFурта фондлари маблаFларидан молия-лаштирилувчи пенсия тизими 19-асрнинг 80-йилларидан бошлаб аввал Германия им-периясида, сунгра дунёнинг деярли барча мамлакатларида кулланила бошланди. Иж-тимоий суFуртага асосланган пенсия тизими суFурта бадалларини ундириш, маблаFларни махсус фондларда жамлаш ва суFурта холати руй берган такдирдагина улардан белгиланган тартибда ва хажмларда пенсия тулови сифатида фойдаланишни назарда тутади. Агар биз тахлил килаётган ав-валги икки тизимда пенсия туловларининг микдори барча учун деярли бир хил хажмда белгиланган булса, суFурта тизимида пенсия тулови хажми суFурта бадалларининг микдоридан хамда уларни тулаш даврининг узунлигидан келиб чиккан холда белгилана-ди. Ша сабабли пенсия суFуртаси тизимида маблаFларнинг уз эгаларига кайтарилиши принципи кисман булсада амалга оширила-ди. Бу тизимнинг яна бир узига хос жихати пенсия фонди маблаFларини ташкил этишда нафакат суFурталанувчи шахс маблаFлари хамда давлат бюджети маблаFларидан фойдаланилади, бу жараёнда иш берув-чилар хам тулик иштирок этиб, улар томонидан туланаётган суFурта бадалларининг микдори айрим холларда суFурталанувчи томонидан туланувчи бадал микдоридан хам купрок булиши мумкин. Масалан, хозирда Узбекистан Республикасида амалда

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 11

булган меёрларга кура суFурталанувчи то-монидан туланувчи бадал ставкаси иш хаки хажмининг 7 фоизини ташкил этгани холда, иш берувчилардан ундирилувчи суFурта ба-дали ставкаси иш хаки фондининг 24,8 фоизини ташкил этмокда.

Молиявий маблаFларни жамFариш му-носабатларига асосланган пенсия тизими бошкаларига нисбатан анча кеч ташкил этилган булиб, бунда маблаFларни уз эгала-рига хажм жихатдан купайган холда тулик етказиб беришга асосланган. Шу сабабдан хам ушбу пенсия тизими аввалгилардан фаркли равишда, молиявий таксимот му-носабатларидан кура банк депозити му-носабатларига мантикан якинрок турувчи тизимдир. Хар бир фукаро учун очилган махсус хисоб ракамидаги маблаF йиллар

давомида йиFилиб, улардан инвестиция воситаси сифатида фойдаланилиши эвази-га хажм жихатидан ортган микдорда, пенсия ёшига етганлик холатида уз эгаларига кайтарилади. МаблаFларнинг бошкалар иш-тирокида бирдамлик принциплари асосида кайта таксимланишига йул куйилмайди. Бу тизим бозор иктисодиёти талабларига тулик мос келиши билан ижтимоий адолат прин-ципларига асосланган аввалги уч пенсия ти-зимидан фарк килади.

Келгусида миллий пенсия тизимини ислох этиш жараёнида пенсия муносабатларининг назарий асосларига эътибор бериб, жахон тажрибасидан окилона фойдаланилган холда узимизга хос булган пенсия тизими моделини ишлаб чикиш максадга мувофик булар эди.

Адабиётлар:

1. Узбекистон Республикаси иктисодий-ижтимоий тараккиётининг мустакиллик йилларидаги (1990-2010 йиллар) асосий тенденция ва курсаткичлари хамда 20112015 йилларга мулжалланган прогнозлари. Статистик туплам - Т.: «Узбекистон», 2011. -140-б.

2. Обеспечение долгосрочной устойчивости пенсионной системы в Узбекистане. Development Focus. / Выпуск № 8 (2014). The Center for Economic Research is jointly supported by the United Nations Development Programme (UNDP) and the Government of Uzbekistan.

3. Уровень безработицы в ЕС 27 и Евразоне. // «Международная экономика»: Москва, 2013, № 6. -С. 71-74.

4. Хинц Р., Звинине А.Я., Билецки С., Богомолова Т. Государственные пенсионные системы. Модели тестирования стресса обязательных пенсионных систем в странах со среднем уровнем дохода и в развивающихся странах. Доклад для обсуждения по социальной защите. Всемирный банк. 2009 год сентябрь.

5. Бирлашган Миллатлар ташкилоти Ижтимоий ахборот департаментининг маълу-мотлари: //: http: // www.un.org.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.