Научная статья на тему 'Пенсия таъминоти хавфсизлиги ва ижтимоий рисклар'

Пенсия таъминоти хавфсизлиги ва ижтимоий рисклар Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
359
77
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ПЕНСИОННЫЙ ФОНД / PENSION FUND / ПЕНСИОННОЕ ОБЕСПЕЧЕНИЕ / ПЕНСИОННАЯ СИСТЕМА / PENSION SYSTEM / ИЖТИМОИЙ РИСК / СОЦИАЛЬНЫЙ РИСК / СОЦИАЛЬНАЯ ЗАЩИТА / SOCIAL RISK / СОЦИАЛЬНОЕ СТРАХОВАНИЕ / СТРАХОВЫЕ ВЗНОСЫ / INSURANCE / ДОХОД / REVENUE / КОНТРОЛЬ / CONTROL / ИНВЕСТИЦИИ / INVESTMENT / БЕЗОПАСНОСТЬ / SECURITY / ФИНАНСОВЫЙ РИСК / FINANCIAL RISK / ПЕНСИЯ ЖАМғАРМАСИ / ПЕНСИЯ ТАЪМИНОТИ / ПЕНСИЯ ТИЗИМИ / ИЖТИМОИЙ ҳИМОЯ / ИЖТИМОИЙ СУғУРТА / СУғУРТА БАДАЛЛАРИ / ДАРОМАД / НАЗОРАТ / ИНВЕСТИЦИЯЛАР / ХАВФСИЗЛИК / МОЛИВИЙ РИСК / PENSION SUPPLY / SOCIAL POLICY / INSURANCE COST

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Касимова Гульяр Ахматовна

Мақола ижтимоий рискларнинг иқтисодий фаолиятга таъсири, пенсия таъминотида ижтимоий рискларнинг аҳамияти ва моҳиятини ўрганишга бағишланган. Мақолада рискларнинг турлари ва шакллари таҳлил қилинган. Ўзбекистонда Пенсия жамғармаси маблағларининг мақсадли сарфланишини назорат қилиш, ижтимоий рискларни бошқариш ва Пенсия жамғармаси хавфсизлигини таъминлаш масалалари кўриб чиқилган.Статья посвящена изучению влияния социальных рисков на экономическую деятельность, сущности и значения социальных рисков пенсионного обеспечения. В статье анализируется виды и формы рисков. Рассматриваются вопросы целенаправленного контроля расходов средств Пенсионного фонда, управления социальными рисками и обеспечения безопасности Пенсионного фонда в Узбекистане.The article is devoted to studying influence of social risks to economic activities, substance and the value of social risks in provision of pension system. In the article is analyzed types and the forms of risks. There are considered issues of Uzbekistan’s Retirement fund expenditure control, management of social risks and Retirement fund’s safety assurance.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Пенсия таъминоти хавфсизлиги ва ижтимоий рисклар»

Касимова Г.А.,

Тошкент молия институти «Пенсия иши» кафедраси профессори

ПЕНСИЯ ТАЪМИНОТИ ХАВФСИЗЛИГИ ВА ИЖТИМОИЙ РИСКЛАР

КАСИМОВА Г. ПЕНСИЯ ТАЪМИНОТИ ХАВФСИЗЛИГИ ВА ИЖТИМОИЙ РИСКЛАР

Мак,ола ижтимоий рискларнинг ик,тисодий фаолиятга таъсири, пенсия таъминотида ижтимоий рискларнинг ах,амияти ва мох,иятини урганишга баFишланган. Маколада рискларнинг турлари ва шакллари тах,лил килинган. Узбекистонда Пенсия жамFармаси маблаFларининг максадли сарфланишини назорат килиш, ижтимоий рискларни бош-кариш ва Пенсия жамFармаси хавфсизлигини таъминлаш масалалари куриб чикилган.

Таянч иборалар: Пенсия жамFармаси, пенсия таъминоти, пенсия тизими, ижтимоий х,имоя, ижтимоий суFурта, суFурта бадаллари, даромад, назорат, инвестициялар, хавфсиз-лик, моливий риск, ижтимоий риск.

КАСИМОВА Г.А. БЕЗОПАСНОСТЬ ПЕНСИОННОГО ОБЕСПЕЧЕНИЯ И СОЦИАЛЬНЫЕ РИСКИ

Статья посвящена изучению влияния социальных рисков на экономическую деятельность, сущности и значения социальных рисков пенсионного обеспечения. В статье анализируется виды и формы рисков. Рассматриваются вопросы целенаправленного контроля расходов средств Пенсионного фонда, управления социальными рисками и обеспечения безопасности Пенсионного фонда в Узбекистане.

Ключевые слова: Пенсионный фонд, пенсионное обеспечение, пенсионная система, социальная защита, социальное страхование, страховые взносы, доход, контроль, инвестиции, безопасность, финансовый риск, социальный риск.

KASIMOVA G.А. SAFETY OF THE PENSION SYSTEM AND THE SOCIAL RISKS

The article is devoted to studying influence of social risks to economic activities, substance and the value of social risks in provision of pension system. In the article is analyzed types and the forms of risks. There are considered issues of Uzbekistan's Retirement fund expenditure control, management of social risks and Retirement fund's safety assurance.

Keywords: Pension fund, pension supply, pension system, social policy, insurance, insurance cost, revenue, control, investment, security, financial risk, social risk.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 11

«Риск»ка «хавф», «зарар» ёки «талофат куриш эцти-моли» деб царалади, рискни молиявий операцияларда ёмон цолатларнинг келиб чициш эх,тимоллиги деб таъкидлаша-ди. Риск бирор-бир воцеа юз бериши ва унинг мазкур ташки-лот мацсадига эришишига салбий таъсир цилиши эцтимоли билан характерланади.

Рискларни т^ри бошкаришда ташкилот-нинг максадга эришишини бош рах,бар таъминлайди, рискларнинг нот^ри бошкарилиши ташкилотнинг инкирозга юз тутишига олиб келиши мумкин. Рисклар учун жавобгар шахсни аниклаш х,ам мух,им ах,амиятга эга. Ташкилотнинг бош рах,бари маблаFлардан самарали фойдаланиш нуктаи назаридан рискларни бошкариш тизимини яратиши лозим1.

А.П.Альгин рискнинг юзага келишини шундай изох,лайди: рискни назарий жих,ат-дан содир булиш жараёнини аниклаш жуда мураккаб, чунки бу жараён, биринчидан, риск туFрисидаги тушунчаларни умумлаш-тирган булса, иккинчидан, рискни алох,ида урганиш буйича илмий изланишлар жуда кам2.

«Риск» тушунчасининг фан оламига ки-риб келиши, х,ар кандай иктисодий жара-ёнларга бевосита таъсирини х,ар хил кури-нишдаги омиллар оркали аниклаш имкони-ни берди. Бу эса рискни иктисодий жара-ёнларга бевосита таъсир килувчи ёки да-ромад манбаини белгилаб берувчи категория сифатида караш зарурлигини асослади. «Хозирги кунгача жах,он олимлари томони-дан жуда куплаб рискларни юзага келти-рувчи омилларнинг олдини олиш, бах,олаш ва бошкариш усуллари х,анузгача тулик иш-лаб чикилмаган»3. Бу эса рискларни объектив ва субъектив жих,атдан янада тулик ур-ганишни, турли сох,аларда уларнинг функ-циясини белгиловчи конун ва коидаларни

1 Мирзаев Ф.И. Молиявий рискларнинг турлари, таснифи, бошкариш ва бах,олаш усуллари. Монография. - Т.: «Молия», 2006. —13-б.

2 Альгин А.П. Риск и его роль в общественной жизни. - М.: «Мысль», 2009. -С. 18.

3 Смирнова Е. Производственный риск: сущность

и управление. Монография. - М., 2001. -С. 3.

янада умумлаштиришни талаб этади. Бизнес Оксфорд луFатида «риск - хавф-хатар, йукотиш ёки зарар куриш» деган тушунча-ни билдириши айтилган.

Машх,ур Вебстер луFатида «риск»ка «тахдид», «эх,тимоллик» «хавф-хатар», «фаолиятнинг вазиятли тавсифи», «имкони-ят», «узгариш», «имкон», «ноаниклик», «мавх,умлик», «оFиш», «зарар» ёки «талофат куриш эх,тимоли» деб каралади.

Риск назариясини урганишни бизнинг узок утмишимиздаги аждодларимизнинг олиб борган илмий изланишлари билан боFлаш мумкин. Уша даврда «риск» аник бир жумла сифатида ишлатилмаса-да, унинг мох,иятини очиб берувчи синонимлар билан шакллантирилган.

А.Смит «Халклар бойлигининг табиати ва сабабларини тадкик килиш х,акида» аса-рида риск ва фойда уртасидаги узаро про-порционаллик тушунчасини ойдинлашти-ришга х,аракат килган. Пропорционаллик бу фойда ва риск уртасида жуда мух,им роль уйновчи тушунчадир. А.Смит ёзиши-ча, «конун буйича рискли х,олатлар юкори булган х,олатда даромад кичик булади, уз навбатида, кутилаётган даромад даражаси-ни купайтириш учун назорат усулларининг салмоFи янада ортади»4. Д.Шэкл уз илмий ишларида эса рискни «билмасдан», «кутил-маган х,одиса» тушунчалари оркали асос-лашга х,аракат килган. Чикаго мактабининг намоёндалари «тушунмовчилик», яъни «риск» туFрисидаги муаммоларни очиб бе-ришда х,ам катта роль уйнадилар. Бу мак-табнинг ёркин намоёндаси Ф.Само даромад оркали юзага келадиган рискни кела-

4Adam Smith. An Inquiri in to the Nature and Causes of the Weat the of Nations, New York, Random Hose. 1937. -Р.26.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 11

жакда содир булиши мумкин буладиган «ноаниклик», «тушунмовчилик» дея таъ-рифлаган. «Ноаниклик»нинг юзага келиши бу олинган даромад ва кутилаётган даро-мад даражаси билан боFлик булиб, бу х,а-миша даромадга эришишга эмас, балки уша тескари муносабат зарар куришга х,ам олиб келиши мумкин, деб изох,лайди.

Операцион рисклар ижроий (давлат иж-тимоий хизматларини такдим этиш жараё-ни билан боFлик); молиявий (жамFармалар, ташкилотлар фаолиятининг бюджет маблаF-лари билан таъминланганлигига боFлик); лойих,авий (инвестицион лойих,а максад-ларига эришилиши, уни амалга ошириш муддатлари ва режалаштирилган сарф-харажатлар микдорига риоя килиниши билан боFлик); ижтимоий (давлат ва хусусий пенсия тизимининг сифати билан боFлик); технологик (давлат хизматларини такдим этишда янги ахборот технологиялари кул-ланилиши билан боFлик) булади.

Молиявий операцияларни амалга оши-ришда рисклар мавжуд экан, уларни урга-ниш, назорат килиш, бах,олаш ва бошкариш доимо мух,им булиб колаверади. Рисклар-нинг иктисодий категория сифатида юзага келишида иктисодий муносабатларнинг ривожланиши мух,им роль уйнайди. Рус олимлари М.Кудряцов, А.Королёвнинг фик-рича, «молиявий риск» - объектив катталик ёки эх,тимоллик курсаткичи булиб, х,озирги шароитда ва келажакда белгиланган маъ-лум вакт оралиFида иктисодий субъектлар-дан йукотилиши кутилаётган даромадни таснифлайди. Я.М.Миркин «молиявий риск» - даромадни камайтирувчи риск, деб таъ-риф беради. Я.С.Мелкумов рискни молиявий операциялардан ёмон х,олатларнинг келиб чикиш эх,тимоллигидир, деб таъкид-лайди.

Молиявий рисклар туFрисидаги фикр-ларни ривожлантириш ва рискларнинг мох,иятини тулик очиб бериш максадида молиявий рискка куйидагича таъриф бери-лади: «молиявий риск» деганда, молиявий

операцияларни амалга ошириш натижаси-да юзага келиши мумкин булган х,олатларни х,исобга олмаслик, керакли имкониятлар-дан туFри фойдаланмаслик; молиявий операцияларни амалга ошириш натижасида кутилаётган молиявий даромаднинг бир канча омиллар таъсири натижасида кама-йиш ёки ошиш эх,тимоли тушунилади.

Юкорида келтириб утилган фикрлардан шуни хулоса килиш мумкинки, «риск» кате-горияларини аниклаш, уларни бошкариш ва бах,олаш усуларининг яратилиши куп сох,аларда мух,им узгаришларга олиб келди. «Риск» тушунчаси куп киррали сузлар билан умумлашган булиб, х,ар бир жумла ор-кали ёритилганда маълум бир йуналиш-ларни белгилаб беради. Бу эса рискни талкин этишда турлича изох,ларни келти-риб чикаради.

Фукаролар учун мех,натга лаёкатсизликни ва даромадни йукотишга олиб келадиган ижтимоий рисклар 1-расмда келтирилган.

Ижтимоий рискни1 бошкариш — ижтимоий омиллар ва окибатларни х,исобга олиш ва тартибга солишдир. Ижтимоий рисклар кишилар х,аёти ва соFлиFига хавф туFдиради. Экологик, технологик, иктисодий х,алокатлар ва бузилишлар окибатини ана шундай ижтимоий рисклар каторига кири-тиш мумкин. Бу рисклар инсон фаолиятининг турли сох,аларида юз беради.

Ижтимоий суFурта ах,олини турли хавф-хатар (риск)лардан ижтимоий х,имоялаш х,исобланади, яъни ишдан бушаш, мех,натга лаёкатсизлик, даромадни йукотиш каби хавф-хатар (риск)лар йиFиндиси х,исоб-ланади.

Ижтимоий сох,ани урганишга каратилган тадкикот ишларида ижтимоий х,имоянинг турли шаклларининг вужудга келиши ва ривожланиши «ижтимоий хатар» ёки «ижтимоий риск» тушунчасини эътироф этиш билан белгиланади. Ижтимоий хатар омма-вий булади, ижтимоий шарт-шароитлар

1 Роик В. Экономика, финансы и право социального страхования. Институты и страховые механизмы. — М.: «Альпина Паблишер», 2012. -С. 25.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 11

1-расм. Ижтимоий риск турлари1.

Бахтсиз ^одиса, бевацт касаллик

Карилик (эркаклар ва аёллар пенсия ёшига етганда иш х,ак,идан мах,рум булиш риски)

Ижтимоий риск турлари

Ишлаб чик,аришдаги жарох,ат, касбий касаллик

Боцувчисини йукотиш

Оналик ва болалик (бола парваришидаги оналарнинг иш *ацидан мах,рум булиш риски) Ишни йук,отиш риски

билан белгиланадиган ва алох,ида фукаро-ларга боFлик булмаган ижтимоий харак-терни касб этади. Куйидагилар ижтимоий рискни бошкаришнинг мух,им тамойиллари х,исобланади:

• халк фаровонлиги даражасини оши-риш ва инсон х,укукларини х,имоя килиш;

• фукароларнинг мех,нат ва турмуш ша-роитларини яхшилаш;

• ах,олининг кам таъминланган катлам-ларига ёрдам курсатиш ва давлат томони-дан куллаб-кувватлаш;

1 Тадкикотлар жараёнида ижтимоий х,имоя ва пенсия таъминотига оид урганилган адабиётлар асосида тайёрланди.

• кекса кишилар, болалар, оналар, етимлар, ногиронлар, кочоклар, ишсизлар манфаатларини х,имоялаш.

Ватанимиз иктисодчиларидан

К.Х.Абдурахмонов «Мех,нат иктисодиёти» дарслигида кишиларнинг ижтимоий х,имоя-ланмаганлик даражасини бах,олашда «ижтимоий хатар» тушунчасидан фойдаланади. «Ижтимоий хавф-хатар»нинг эх,тимоллик даражаси вужудга келадиган зарарни коп-лаш, пенсия тизимининг мазмуни ва чега-раларини белгилайди. Иш х,аки жамиятнинг купчилик аъзолари учун асосий тирикчи-лик манбаига айланиши билан ижтимоий х,имоясизликнинг алох,ида тури, яъни иш

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 11

х,ак,идан махрум булиш туфайли моддий таъминланмаганлик риски вужудга келади.

Жах,он тажрибалари асосида ижтимоий х,имоя тизимининг туртта асосий таркибий кисми ажратиб курсатилади.

1. Ижтимоий таъминот ва давлат пенсия таъминоти. Бу иктисодий фаол ах,олининг иш жойини йукотиш ёки пенсия ёшига ети-ши билан даромаддан махрум булиш хавфи (риск)дан ижтимоий х,имоя килиш тизими булиб, мажбурий ижтимоий суFурталаш шаклида амалга оширилади.

2. Мех,натга лаёкатли булмаганлиги, иш жойи, даромад манбалари мавжуд эмасли-ги сабабли уз-узини мустакил равишда моддий жих,атдан таъминлашга кодир бул-маган шахслар ижтимоий мух,офаза кили-нади.

3. Ихтиёрий кушимча (касбий) суFурта. Бу алох,ида тармоклар ва корхоналар дои-расида узок муддатли жамоа битимлари асосида амалга оширилади.

4. Фукароларнинг ихтиёрий равишда уз-узини шахсий суFурталаши асосида амалга оширилади.

Иктисодчи Д.Р.Вахабов узининг илмий ишида ижтимоий суFурта ва ижтимоий рисклар масаласига тухталган: «ижтимоий суFурта ижтимоий-иктисодий категория си-фатида миллий даромадни кайта таксимлаш буйича муносабатлар тизими булиб, хо-димлар ва иш берувчиларнинг мажбурий суFурта бадаллари х,исобига махсус суFурта жамFармаларини шакллантириш ва муайян ижтимоий рискларга учраш окибатида йукотилган мех,нат даромадларини коплаш учун фойдаланишдан иборат»1. Пенсия тизимининг асосий вазифаси фукаролар эх,-тиёжини х,амда уларнинг кексалик чоFида х,имояланишга булган талабини конди-

1 Вахабов Д.Р. Ижтимоий суFуртанинг фунда-ментал асослари, назариялари ва ижтимоий рисклар хусусида баъзи мулох,азалар. // «Иктисодиёт ва таълим», Т., 2010, 6-сон. -16-б.

ришдир, деган хулосани чикариш имкони-ни беради2.

Жах,он тажрибасида пенсия таъминоти-ни молиялаштириш механизмининг куйи-даги турлари куп учрайди:

1. Барча мамлакатларда кенг таркалган бюджет даромадларидан молиялаштирила-диган давлат ижтимоий х,имоясини амалга ошириш.

2. Ихтиёрий ва мажбурий шахсий жам-Fарма режаларини амалга ошириш.

3. Молиявий-иктисодий инкироз, инфляция, жамFармаларни йукотиш ва пул кадр-сизланишига олиб келадиган инвестицион рисклардан х,имоя киладиган суFурта тизи-мини ривожлантириш.

АК,Шда давлат секторида мех,нат фаолия-ти тугаганидан кейин пенсионерлар учун анъанавий пенсия билан бирга пенсиядан ташкари бошка нафакалар тизими мавжуд. Пенсиядан ташкари бошка нафакалар тизимининг катта кисми соFликни саклашга каратилган булиб, у стомоталогик, офтал-мологик, х,аёт суFуртаси, ногиронлик ва узок муддатли суFурта кафолати билан боFл и к булган суFурта турларини уз ичига олади ва булар давлат томонидан берилган субсидия маблаFлари эвазига шаклланти-рилади. Пенсиядан ташкари бошка нафакалар тизими фукаронинг бандлиги, яъни унинг мех,нат фаолияти билан боFлик. Бу пенсия ва бошка нафакаларнинг мух,им ха-рактеристикасини курсатади.

Масалан, Пенсиядан ташкари бошка нафакалар тизими Огайо ишчилар соFли-Fини саклаш режаси ижтимоий тизимида максадли фондларнинг энг йириги х,исоб-ланади. Купгина соFломлаштириш максади-даги фондлар пенсия тизими оркали бош-карилади. Масалан, Огайо ходимлари ^f-ликни саклаш режаси ижтимоий тизими Огайо давлат ишчилар пенсия тизими билан биргаликдаги максадли фонд х,исоб-

2 M.Barton Waring, C. Robert Merton. Pension Finance: Putting the Risks and Costs of Defined Benefit Plans Back Under Your Control Hardcover - November 1, 2011. -P.91.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 11

лaнaди. Oгaйo xoдимлaр сoFликни ^^ш рeжaси ижтимоий тизими (PHCP)нинг мол-мулки пенсия тизимининг мoл-мyлкидaн инвестиция мaк1сaдлaри учун биргaликдa сaфaрбaр бyлинишигa кaрaмaсдaн aлox1идa бyлaди. Пeнсиядaн тaшкaри бош^ нaфa-кaлaр тизимини кaйтa мoлиялaштириш пeнсиoнeрлaрни юкори рискдaн сaклaйди. Тизимт xизмaт килувчи мaксaдли фонд об-лигaциясининг рисклилиги инвестиция вa вaкт рисклилиги 6Ули6, бу пенсия рискли-лигигa yxшaб кeтaди1.

Ах,олининг кaришидa иктисодий, молия-вий, ижтимоий нaтижaлaр oрaсидa сиёсий oмиллaр oxирги Уринни эгaллaмaйди. Пен-сиoнeрлaр ax1oлининг ^rra кисмини тaш-кил этмoкдa, ишлaëтгaн ax1oли кaтлaми эсa кaмaймoкдa, пeнсиoнeрлaрнинг сиёсий кучи эсa oшмoкдa. Хорижий мaмлaкaтлaр-нинг пенсия тизимлaридa тyлoвлaр бyйичa тaкчиллик xaрaктeрлидир. Бу кур^ткич эсa дyнëдa мaвжyд пенсия тaъминoти тизимининг молиявий бaркaрoрлиги x1aмдa сaмa-рaдoрлигигa тaъсир кyрсaтaди. Moлиявий стресс, пенсия тизимлaри бoшидaн кeчирa-ëтгaн, жиддий мaкрoиктисoдий x1aмдa ту-зилмaвий рисклaргa олиб кeлaди.

Хорижий дaвлaтлaрдa жaмият aъзoлaри-ни ижтимоий x1имoялaш вa ижтимоий œx,a-лaрни ривoжлaнтириш учун aник мaксaдни кyзлaнгaн чoрa-тaдбирлaр вa вoситaлaр-нинг бутун тизими ишлaб чикилди. Анa шу чoрa-тaдбирлaрни aмaлгa ошириш бозор тaрaккиëтининг oдaт тyсигa кирмaгaн xyсy-сияти тyфaйли келиб чикaдигaн мyaммo-лaрни йУкoтишгa ëрдaм бериши кeрaк. Шу билaн биргa иктисодий ислox1oтлaрнинг чyкyрлaшyви шaрт-шaрoитидa ижтимоий сиëсaт ax1oлидa бoкимaндaлик кaйфиятини eнгишгa, бозор шaрoитидa зaрyр бyлгaн тaдбиркoрлик имкoниятлaрини кyрсaтишгa кaрaтилиши кeрaк.

Maсaлaн, Швеция дaвлaт тoмoнидaн ижтимоий тaъминoт xaрaжaтлaригa aжрaтил-

1 Jun Peng. State and Local Pension Fund Management -USA.: «Auerbach Publications». 200S. -P. 220.

ган маблаFларнинг ЯИМдаги улуши 42%дан юкори булган мамлакатдир. Пенсиялар (карилик, хизмат йиллари учун, ногиронлик буйича, бокувчисини йукотганлик ходисаси учун пенсиялар) ва нафакалар (уй-жойга, таълим олишга, ишсизлик буйича нафака) ижтимоий таъминотнинг мухим турларидан хисобланади. Оддий швецияликнинг пенсия таъминоти даражаси пенсияга кетган-дан кейин турмуш тарзини тубдан узгартир-маслик имконини беради. Тажрибалар шуни курсатадики, швед моделининг мо-хиятини актив ва пассив ижтимоий сиёсат белгилайди. Швед моделида тулик бандлик ва ах,оли даромадлари уртасида фарклар-нинг камлиги фаол сиёсатнинг асосини ташкил этади. Швецияда кадрлар тайёрлаш, кайта тайёрлаш, иш билан таъминлаш, жа-моат ишларига жалб килиш каби фаол тад-бирлар кишиларнинг уз иш урнини топиши ва саклаши учун имконият яратади. Ах,оли-нинг озгина кисми даромадини йукотган-лиги учун нафака олади, булар ижтимоий сиёсатнинг пассив тадбирлари х,исобланади. Швециянинг мехнат бозорида фаол сиёсат юритилади. Шу боис мехнат бозоридаги сиёсат буш иш уринларини ишсизлар билан тулдиришга кумаклашиши керак, иш-сизларга факат нафакалар бериб боришдан иборат булиб колмаслиги лозим, деб хи-собланади.

Хорижий давлатларда пенсиялар мик-дорини хар бир ишчининг мехнат хиссасига имкон кадар узвий боFлашга харакат ки-линди ва бу максадда пенсиялар хисоблаш тартиби узгартирилди. Пенсия тизими асо-сий ижтимоий вазифасини, яъни мехнат килишга лаёкатсизлик сабабли йукотилган даромад микдорини макбул даражагача тиклаш йули билан мухтожликни камайти-риш ва кашшокликнинг олдини олиш вази-фасини бажармокда.

Купинча хукуматнинг пенсия микдорини оширишга каратилган карорлари ёки пенсия ислохотларининг асосини узгартириш устувор туради. Масалан, Польшада Сейм

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 11

кончилари учун давлат пенсия фондидан имтиёзли пенсия тайинлаш ва муддатидан аввал пенсияга чикиш вактини 2012 йилга суриш талабини илгари сурди. Бу холда за-рур микдордаги мехнат стажига эга 800 мингдан ортик киши муддатидан олдин пенсия олиш хукукини кулга киритган бу-лади. Бирок ижтимоий фондлардан тулана-диган пенсияга бундай тузатишнинг кири-тилиши пенсия туловлари микдорининг кескин ортиб кетишига олиб келади ва Польша пенсия тизимининг баркарорлигига таъсир килади.

Бошка мисол. Масалан, ХХ аср охирла-рига келиб, Европа Иттифокига аъзо булган Греция, Испания, Португалия ва Италия каби давлатларда пенсия туловларининг уртача микдори пенсионерлар ишлаб тур-ган даврдаги уртача ойлик иш хаки микдорининг 80-90 фоизини ташкил этди. Бундай х,олатда миллий пенсия фондларида йиFилган маблаFлар шу каби катта микдордаги харажатлар учун ишлатилди.

Риск вазияти билан боFлик карор кабул килиш жараёнининг тах,лили ва шундай ва-зият юзасидан амалга оширилган назорат рискларни бошкаришда мухим ахамиятга эга. Риск вазиятини бах,олаш ва бошкаришга куйидагилар таъсир этади: сиёсий сабаб-лар, манфаатлар, кадриятлар, аъзолари те-гишли карор кабул киладиган у ёки бу гурухнинг ижтимоий мавкеи (риск эксперт-лари, махсус давлат хизмати ва ташкилот-ларининг вакиллари, пенсия таъминоти жамFармалари ходимлари).

Ижтимоий риск муаммоларини х,ал ки-лишда ижтимоий рискнинг мумкинлиги ва унга йул куйилиши, макбуллигини киши-ларнинг кабул килиши ва бахолаши, ижтимоий механизмларини х,исобга олиши мухимдир. Бундай бах,олаш инсоннинг у ёки бу риск вазиятини бошкариш учун масъул булган институтлар ва ташкилот-ларга ишонч даражасига боFлик, деб хи-собланади. Риск вазиятига мослашиш

омиллари ах,оли турли гурухларида турли-чадир.

Рискларнинг ушбу категорияси ташкилот максадлари, стратегияси ва режалаштири-лиши кандай ташкил килинганлиги билан боFл и к. Рисклар ташкилотнинг асосий фао-лияти билан боFлик булиши мумкин. Ташкилот доирасида куллаб-кувватланадиган турли жараёнлар билан боFлик рисклар мавжуд, бу - мехнат ресурслари, ахборот технологиялари хавфсизлиги, ижтимоий рисклар, молиявий ресурсларни туFри бошкариш риски. Рисклар ташкилотнинг асосий фаолияти билан боFлик.

Ижтимоий сектордаги рискларни бошкариш сох,аси давлат ижтимоий хизматлари-ни такдим этиш ва уларни кузда тутилган даражада ушлаб туришга таъсир килувчи тахдидлар ва эхтимолларни уз ичига кам-раб олади. Рискларни бошкариш давлат бошкаруви сектори учун умумий куламда булган давлат хизматларини такдим этиш йули билан ижтимоий эхтиёжларни конди-ришда ташкилотнинг вазифасини аниклаш-тиришдан бошланади. Шакллантирилган вазифадан келиб чиккан холда ташкилот-лар рахбарлари куйидагиларни амалга ошириши лозим: ташкилотлар фаолияти-нинг стратегик максадларини белгилаш; уларга эришиш стратегиясини ишлаб чи-киш; ташкилотларнинг барча булинмалари олдига куйилган максадлар ва улар билан муштарак вазифалар билан боFланган ти-зимни шакллантириш; уз максад ва вазифа-ларини амалга ошириш учун ходимлар олиб бориши лозим булган операцияларни аниклаш.

Рискли мухит - ташкилотларнинг жами ходимлари томонидан рискни англаш да-ражасини белгилаб берувчи юкори лаво-зимли шахслар, бошка рахбарлар ва катор давлат хизматчиларининг рискларни бошкариш тизимига умумий муносабатидир. Ушбу омил бюджет ташкилотларида рискларни бошкаришнинг колган омиллари учун пойдевор хисобланади. Интизом ва

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 11

тузилмавий булинмалар фаолияти тартибли ташкил килинишини таъминлайди. У куйи-дагиларни уз ичига олади:

• рискларни бошкаришга жавобгар шахс (ташкилот рахбарлари хисобланади);

• ташкилотларнинг рискка мойиллигини аниклаш;

• ташкилотларда жамоавий бошкарув органи томонидан амалга оширилаётган рискларни бошкариш устидан назорат;

• барча рахбарлар ва ходимлар халол-лиги ва улар томонидан давлат хизматчи-ларининг ах,лок коидаларига риоя кили-ниши;

• ташкилотларнинг барча ходимлари би-лим ва куникмаларининг юкори даражаси;

• ташкилотлар рахбарларининг турли буFиндаги давлат хизматчилари уртасида ваколат ва мажбуриятларни таксимлаш ти-зими.

Ташкилотларнинг рискка мойиллиги рискли мухит доирасида асосий тушунча хисобланади, яъни манфаатдор истеъмол-чиларга давлат хизматлари такдим этиш жараёнида ташкилот кабул килишга (уз зиммасига олишга) тайёр коникарли мод-дий зарардир. Рискка мойиллик микдорий ва сифат жихатидан аникланиши мумкин. Айнан шу максадда, энг аввало, республи-камизда истикомат килувчи барча пенсия ва нафака олувчиларни ишончли химоялаш, ягона марказлашган маълумотлар базасини шакллантириш имконини берадиган замо-навий автоматлаштирилган ахборот тизи-мини амалиётга кенг жорий этиш ишлари жадал олиб борилмокда.

Пенсия таъминоти сохаси фаолиятини техник модернизация килиш асосида, рес-публикамизда пенсионер ва ногиронларни манзилли химоя килиш, шунингдек, бу катлам вакилларига каратилган ижтимоий хизмат турларини кенгайтириш ва сифати-ни ошириш, пенсия ва нафакаларни тайин-лашда, авваламбор, инсон омилининг сал-бий ролини чеклаш Пенсия жамFармаси уз

олдига куйган устувор вазифалар хи-собланади.

Пенсия таъминотида унификациялашган электрон маълумотлар базасини шакллантириш максадида «Фидо бизнес» МЧЖ билан хамкорликда «Пенсия» дастурий маж-муаси ишлаб чикилди хамда бугунги кунда ушбу дастурий таъминот республиканинг барча минтакаларида татбик этилмокда. Ушбу дастурий таъминотнинг амалиётда кенг жорий этилиши, сохада самарадор-ликни ошириш, тезкор ва аник хисоботлар шакллантириш, пенсия тайинланиши ва туланишида инсон омилининг салбий таъ-сирини камайтириш оркали ЖамFарма маблаFларининг максадли сарфланиши устидан тезкор назоратни таъминлашга хизмат килмокда. Мазкур дастурнинг идора-лараро интеграллашуви сифатида бошка вазирлик ва идораларнинг электрон маълумотлар базаси билан узаро ахборот ал-машинуви ташкил этилди. Масалан, Давлат статистика кумитаси дастури: корхоналар туFрисида маълумотлар олиш хамда ойлик, чораклик ва йиллик хисоботларни электрон тарзда юбориш. Дастурнинг кушимча жозибадор таърифи сифатида унинг якин келажакда электрон маълумот сервис хиз-матини амалга ошира олишини кайд этиш лозим. ЖамFарма даромадларининг барча турдаги манбаларини тулик шаклланти-ришда аник тахлилий хисоботларга ва тезкор маълумотларга эга булишни таъминлайди, шу максадда тизим замонавий ахборот технологиялари талабларига мувофик техник куроллантирилди.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

«Хеч ажабланарли жойи йук-ки, бугунги кунда аксарият пенсия фондларининг хо-лати жуда ёмон, туFрироFи, инкирозга уч-раш даражасига келди. Давлат мажбурий пенсия фондлари бюджетларида такчиллик юзага келди ва такчилликнинг хажми йил-дан-йилга ошиб бормокда, лекин жуда куп

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 11

ёлFон ваъдаларга ишониб, пенсионерда инвестор сифатида узок, муддатли вакт да-вомида кутилган инвестиция кайтимини оламан, деган фикр сакланиб колмокда»1. Иктисодчилар Е.Ф.Жукова, С.И.Лукаш ва М.И.Глария рискни «хавф», «йукотиш» деб изох,лашга х,аракат килган. Уларнинг фик-рича, «риск» мураккаб тушунча булиб, у инвесторни пул топиши ёки пулини йукотиши билан боFлик булган тушунча, деб изох,лайдилар. Шунга асосан инсон фаолиятининг риск билан боFлик булган х,ар кандай шароитда х,ар хил ёмон х,одиса-ларнинг юзага келиши мукаррардир.

Германияда бюджет ташкилотларида рискларни бошкаришнинг халкаро стан-дартларини жорий килиш учун Германия Ички ишлар вазирлиги «Ташкилотлар фао-лиятини тах,лил килиш ва кадр ресурслари-га эх,тиёжларни х,исоблаш буйича Йурик-нома»га ушбу масалага баFишланган мах-сус боб киритди. Мазкур бобда халкаро стандартларга асосланган рискларни бош-кариш жараёнининг мох,ияти ва унинг омиллари х,акида характеристика берилган. Германия тажрибаларидан фойдаланган х,олда, Узбекистан пенсия таъминотида рискларини бошкаришда куйидаги тартиб-ни куллаш лозим:

- Пенсия жамFармаси фаолияти билан боFлик рисклар таснифини ишлаб чикиш;

- рискларни бошкариш реестрини ту-зиш;

- рискларни бах,олаш алгоритмини яра-тиш;

- рискларга таъсир курсатиш чора-тад-бирларини амалга ошириш.

Республикамизда «... кекса авлод вакил-ларига эътибор ва Fамхурлик курсатиш, уларни моддий ва маънавий куллаб-кувватлашни кучайтиришга, мух,тарам фах-рийларимиз х,аётига дахлдор муаммоларни

1 M. Barton Waring, C. Robert Merton. Pension Finance: Putting the Risks and Costs of Defined Benefit Plans Back Under Your Control Hardcover - November 1. 2011. -P.9.

хал этишга алохида ахамият каратилади»2. Мамлакатда давлат пенсия тизимини бошкариш, конунчилик базасини такомиллаш-тириш, хисоб-китобларни олиб бориш, ба-далларни йиFиш ва пенсия туловларини амалга ошириш буйича давлат молиявий назорати янада кучайтирилади. ЖамFариб бориладиган пенсия таъминоти учун хо-димлардан ундириладиган бадалнинг ой-лик иш хакининг бир фоизи микдорида белгиланиши ва келгусида унинг микдо-рини ошириб бориш имкониятидан келиб чикиб, инвестиция ва кредит ресурслари сифатида, молиявий воситаларга жойлаш-тиришни купайтириш таклиф этилади. Давлат ва шахсий жамFариб бориладиган пенсия туловлари суммалари уртасидаги фарк-ни кискартириш, фукароларни жамFармага тулаган бадалларига боFликлигини ошириш лозим, деб хисоблаймиз. Бизнинг фикри-мизча, Пенсия жамFармасининг молиявий фаолиятини инвестицион куринишда тако-миллаштириш максадга мувофик булади. Пенсия жамFармаси молия бозорида инвестор сифатида катнашиши мумкин. Пенсия жамFармаси инвестиция фаолияти билан шуFулланишда кимматли ^озлар бозоридаги холатни тахлил килиш керак. Мамлакатимизда кузатилаётган макроикти-содий усиш ва кимматли коFозлар бозорида эришилаётган ютукларнинг узаро боF-ликлигини тахлил килишда корреляцион тахлилдан фойдаланиш мумкин. ЖамFарма пенсия таъминоти тизимидаги маблаFларни банк депозитлари, давлат ва корпоратив кимматли ^озларига инвестиция килиши мумкин, аммо бу жараёнда Пенсия жамFар-

2 Каримов И.А. 2015 йилда иктисодиётимизда туб таркибий узгаришларни амалга ошириш, модернизация ва диверсификация жараёнларини изчил давом эттириш хисобидан хусусий мулк ва хусусий тадбиркорликка кенг йул очиб бериш - устувор вазифамиздир. / Узбекистан Президенти Ислом Каримовнинг мамлакатимизни 2014 йилда ижтимоий-иктисодий ривожлантириш якунлари ва 2015 йилга мулжалланган иктисодий дастурнинг энг мухим устувор йуналишларига баFишланган Вазирлар Махкамасининг мажлиси-даги маърузаси. // «Халк сузи», 2015 йил 17 январь.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 11

маси маблаFлари ахоли маблаFларидан тупланганлиги туфайли молия бозорида мавжуд рискларга эътиборни каратиш ке-рак.

Хулоса килиб айтганда, иктисодиётни модернизациялаш шароитида пенсия таъ-миноти тизимини ислох килиш зарурлиги, тизимни модернизациялашни талаб этади. Давлат ва нодавлат пенсия таъминоти стра-тегиясини ишлаб чикиш ижтимоий риск-ларни камайтиришни эътиборга олиниши билан характерланади.

Жахон иктисодиёти интеграциялашуви жараёни мамлакатимизда хам пенсия тизи-

мини бошкаришни доимий тарзда тако-миллаштириш заруриятини юзага келтир-мокда. Хозирги кунда пенсия таъминотида Fазначилик хизматидан кенг фойдаланиш ва пенсия амалиётида шу асосда туб узга-ришларни амалга ошириш мухим ах,амият касб этади. Фикримизча, республикамизда пенсия таъминотида рискларни бошкариш учун зарур хукукий, дастурий ва услубий базани шакллантириш хамда ривожланти-риш юзасидан амалга ошириладиган тад-бирларни ишлаб чикиш керак.

Адабиётлар:

1. Каримов И.А. 2015 йилда иктисодиётимизда туб таркибий узгаришларни амалга ошириш, модернизация ва диверсификация жараёнларини изчил давом эттириш хисобидан хусусий мулк ва хусусий тадбиркорликка кенг йул очиб бериш - устувор вазифамиздир. / Узбекистон Президенти Ислом Каримовнинг мамлакатимизни 2014 йилда ижтимоий-иктисодий ривожлантириш якунлари ва 2015 йилга мулжалланган иктисодий дастурнинг энг мухим устувор йуналишларига баFишланган Вазирлар Махкамасининг мажлисидаги маърузаси. // «Халк сузи», 2015 йил 17 январь.

2. Абдурахмонов К.Х. Мехнат иктисодиёти. - Т.: «Мехнат», 2013. -418-б.

3. Альгин А.П. Риск и его роль в общественной жизни. - М.: «Мысль», 2009.

4. Грачева М.В. Управление рисками в государственных ведемствах и опыт Германии. // «Финансы», М., 2012, №1. -С. 66.

5. Мирзаев Ф.И. Молиявий рискларнинг турлари, таснифи, бошкариш ва бахолаш усуллари. Монография. - Т.: «Молия», 2006. -135-б.

6. Смирнова Е. Производственный риск: сущность и управление. Монография. -М., 2001.

7. Роик В. Экономика, финансы и право социального страхования. Институты и страховые механизмы. - М.: «Альпина Паблишер», 2008. -С. 25.

8. Adam Smith. An Inquiri in to the Nature and Causes of the Weat the of Nations, New York, Random Hose. 1937.

9. Barton М.Waring, C. Robert CMerton. Pension Finance: Putting the Risks and Costs of Defined Benefit Plans Back Under Your Control Hardcover. 2011.

10. Jun Peng. State and Local Pension Fund Management -USA.: «Auerbach Publications». 2008.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 11

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.