Научная статья на тему 'Давлат пенсия таъминотини ривожлантириш масалалари'

Давлат пенсия таъминотини ривожлантириш масалалари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
148
47
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
пенсия таъминоти / жамғариладиган пенсия таъминоти / аҳолининг ўртача умр кўриш даражаси / қонунчилик базаси / нодавлат пенсия жамғармалари / ижтимоий суғурта / истеъмол савати / молиявий инструментлар / pension provision / accumulative pension system / life expectancy / legislative basis / non-governmental pension funds / social insurance / basket of goods / financial instruments

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Мамаджанов И., Мирзамахмудов М.

Мазкур мақола нобюджет пенсия жамғармаларини жорий этиш йўли билан пенсия тизимини молиялаштиришни такомиллаштириш масалаларига йўналтирилган. Хусусан, муаллифлар бутун пенсия таъминотида жамғариладиган пенсия тизими ролини оширишда эришиладиган натижаларни муайян таҳлил қилишган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ISSUES OF ENHANCING THE GOVERNMENT PENSION PROVISION

The presented article is devoted to the issues of improvement of the pension system financing by nongovernmental pension funds. Particularly the authors attempted to elaborate on the results which will be attained in the procedure of increasing the role of mandatory accumulative pension in the entire pension provision system.

Текст научной работы на тему «Давлат пенсия таъминотини ривожлантириш масалалари»

Мамаджанов И.,

Молия вазирлиги булим бошл^и; Мирзамахмудов М.,

Тошкент Молия Институти

ДАВЛАТ ПЕНСИЯ ТАЪМИНОТИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ МАСАЛАЛАРИ

МАМАДЖАНОВ И., МИРЗАМАХМУДОВ М. ДАВЛАТ ПЕНСИЯ ТАЪМИНОТИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ МАСАЛАЛАРИ

Мазкур макола нобюджет пенсия жамFармаларини жорий этиш йули билан пенсия ти-зимини молиялаштиришни такомиллаштириш масалаларига йуналтирилган. Хусусан, муал-лифлар бутун пенсия таъминотида жамFариладиган пенсия тизими ролини оширишда эри-шиладиган натижаларни муайян тах,лил килишган.

Таянч иборалар: пенсия таъминоти, жамFариладиган пенсия таъминоти, ах,олининг уртача умр куриш даражаси, конунчилик базаси, нодавлат пенсия жамFармалари, ижтимо-ий суFурта, истеъмол савати, молиявий инструментлар.

МАМАДЖАНОВ И., МИРЗАМАХМУДОВ М. ВОПРОСЫ СОВЕРШЕНСТВОВАНИЯ ГОСУДАРСТВЕННОГО ПЕНСИОННОГО ОБЕСПЕЧЕНИЯ

Данная статья освещает вопросы улучшения финансирования пенсионной системы путем реализации внебюджетных пенсионных фондов. В частности авторы стремились детально разбираться в результатах, которые будут достигнуты в процедуре повышения роли накопительной пенсионной системы в целой системе пенсионного обеспечения.

Ключевые слова: пенсионное обеспечение, накопительная пенсионная система, средняя продолжительность жизни населения, законодательная база, негосударственные пенсионные фонды, социальное страхование, потребительская корзинка, финансовые инструменты.

MAMADJANOV I., MIRZAMAKHMUDOV M., ISSUES OF ENHANCING THE GOVERNMENT PENSION PROVISION

The presented article is devoted to the issues of improvement of the pension system financing by nongovernmental pension funds. Particularly the authors attempted to elaborate on the results which will be attained in the procedure of increasing the role of mandatory accumulative pension in the entire pension provision system.

Keywords: pension provision, accumulative pension system, life expectancy, legislative basis, non-governmental pension funds, social insurance, basket of goods, financial instruments

Куплаб тадцицотлар ва халцаро молия муассасалари томонидан турли мамлакатлар учун куп даражали пенсия тизимига утиш буйича таклифлар ишлаб чицилмоцда. Хусусан, давлат тацсимот дастурларига эга булган ва кенг ацоли цатламлари цамраб олинадиган мамлакатлар, шунингдек, демографик муаммолари булган мамлакатлар учун биринчи цадам давлат пенсия тизимида ислоцотларни утказиш булиши керак.

1-расм. Умумий ах,оли к,атламида пенсионерларнинг улуши1

35 30 25

Я 10 5 0

32,4

29)3—

9,6—

-23j3-

11 11,6

11

1 1

Э <

о

Б

s

О)

ю >>

о о о

Q.

s К Ю ф

о

Is

X

о с Оч

Я

£ X

й

□ А^оли катл амида пенсионерлар улуши %

Хозирги кунда купгина дунё мамлакатлари-ни кийнаб келаётган бекарор макроиктисодий холат хамда ахолининг кариши билан боFлик муаммолар ушбу мамлакатларда пенсия таъ-миноти тизимини бошкаришда купгина кийинчиликларни келтириб чикармокда. Жум-ладан, жами ахоли катламида пенсионерлар улуши кескин кутарилиб2, туFилиш даражасининг пасайиши окибатида ижтимоий суFурта бадалла-рини туловчи шахслар сони кескин камаймокда, ахолининг уртача умр куриш даражасининг оши-ши хамда молиявий инкироз таъсирида пенсия жамFармасининг харажатлари ортиб, даромад-лари камаймокда.

Мухтарам Президентимизнинг таъбирлари билан айтганда: «Бу уринда гап жахон иктисодий инкирозининг окибатларини бартараф этиш, банк-молия тизимини мустахкамлаш, реал иктисодиёт корхоналарига ёрдам курсатиш, янги иш уринлари яратиш ва ахолини ижтимоий химоя килиш каби чора-тадбирларни амалга оширишга эътибор каратиш билан бирга, биз эртанги кунимизни, келажагимизни асло унут-маслигимиз зарурлиги х,акида бормокда»3. Шу нуктаи назардан, Узбекистон Республикаси Пре-зидентининг «2011-2015 йилларда республика молия-банк тизимини янада ислох, килиш ва баркарорлигини ошириш хамда юкори халкаро рейтинг курсаткичларига эришишнинг усту-вор йуналишлари туFрисида»ги ПК.-1438-сонли карори 1-иловасининг «ЖамFариб борилади-ган пенсия тизимини янада кенгайтириш ва ри-

1 Pensions at a Glance, OECD (2012) маълумотларига асосланган холда муаллифлар томонидан тузилган.

2 1-расмга каранг.

3 Каримов И.А. Жахон молиявий-иктисодий инкирози, Узбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йуллари

ва чоралари. - Т.: «Узбекистон», 2009. -56-б.

вожлантириш» булимига мувофик мазкур из-ланишда давлат пенсия тизими фаолиятини баркарорлаштириш масалалари куриб чикилди, шунингдек, жамFариб бориладиган пенсия жамFармаларини шакллантириш механизми-ни янада такомиллаштириш ва уларнинг умум-давлат пенсия таъминотидаги ролини оширишга эътибор каратилди.

Юртимизда утган йиллар давомида иш х,аки ва пенсияларнинг харид кобилияти изчил ва баркарор усгани ах,олининг х,аёт даражаси ва сифати ортиб бораётганининг яккол тасдиFидир. Бунинг исботи тарикасида куйидаги мисол ва ракамларни келтирмокчимиз.

Агар 1991 йилда энг кам иш х,акига Халкаро мех,нат ташкилоти ва Жах,он соFликни саклаш ташкилотининг тавсияларига катъий мувофик тарзда х,исоблаб чикилган истеъмол корзинка-си кийматининг факат 8% ини ташкил этадиган мах,сулот ва хизматларни харид килиш мум-кин булган булса, 2011 йилда бу курсаткич истеъмол корзинкасининг 120% ини ташкил этди ёки 15 баробар усди, энг кам пенсиянинг харид кобилияти эса 9 карра ошди. 2000 йилда эса айни шу курсаткичлар, мос равишда, 11,0 ва 3,6 баробарга усди4.

Барчамизга маълумки, Узбекистонда 2005 йил 1 январдан Узбекистон Республикасининг «Фукароларнинг жамFариб бориладиган пенсия таъминоти тугрисида»ги конунига мувофик, пенсионерларнинг фаровонлигини оширишга кушимча шароитлар яратиш максадида амал-

4 Каримов И.А. 2012 йил Ватанимиз тараккиётини янги боскичга кутарадиган йил булади. - Т.: «Узбекистон», 2012. -36-б.

1-жадвал. Жамгариб бориладиган пенсия тизими маблаглари ва даромадлари1, млн. сум

№ Номланиши 2011 2012 2013

1. Фукароларнинг ЖБПТ лари, жами 7 082 897 7 685 399 8 204 769

2. Йил бошига крлдик, 404 557 578 859 802 416

3. ЖБПТ га келиб тушган маблаFлар 190 726 264 818 318 479

Жумладан

Фукаролардан келиб тушган маблаFлар 152 897 264 818 318 479

4. Ихтиёрий жамгариб бориладиган пенсия бадаллари 10 819 14 752 15 929

5. Жамгариб бориладиган пенсия келиб тушадиган шахсий хисобвараклар сони, дона 244 394 438 931 456 874

6. Фукаролар хисобваракларидаги фоизли даромадлари (мажбурий) 37 100 52 035 64 700

7. Бир фукарога туFри келадиган уртача жамFариладиган сумма (минг сум) 82 104 124

8. ЖБПТ даги маблаFларнинг даромадлилиги 8% 8% 7%

даги давлат пенсиясига ёндош тарзда жамFариб бориладиган пенсия тизими жорий килинди.

Мазкур конунга мувофик, Халк банки жамFариб бориладиган пенсия тизимининг бошкарувчиси этиб тайинланди ва у шакллан-ган маблаFларни купайтириш х,амда инфляция-дан х,имоялаш максадида инвестицион ва кредит ресурслари сифатида фойдаланиши, шунингдек, молиявий инструментларга жойлаштириши мум-кинлиги белгилаб куйилди2. Бирок хрзирги кунда ушбу маблаFлар факат кредит ва кредит ресурс-ларига жойлаштирилмокда, холос.

ЖамFариб бориладиган пенсия тизимида жамFарилган маблаFларни, 1-жадвалга асосан, сунгги уч йил учун сарх,исоб килиш натижасида фукароларнинг Халк банкидаги жамFариб бориладиган пенсия х,исобвараклари сони 2011 ва 2013 йиллар оралиFида 244394 дан 456874 тага ошганини, шунингдек, шу х,исобракамлардаги жамFарилган пул маблаFлари 7 082 897 миллион сумдан 8 204 769 миллион сумга кутарилганини куришимиз мумкин. Шу билан бирга, мана шу 3 йил давомида (2011-2013 йиллар) бир фукарога туFри келадиган уртача ЖБПТ тар-кибида жамFарилган пенсия суммасининг 82 минг сумдан 124 минг сумга ошгани, бир то-мондан, пенсия таъминотининг баркарорлигини курсатса, иккинчи томондан, истикболдаги ислох,отлар учун бардошлилигини ифодалайди.

Бу сох,ада хорижий амалиёт шуни курсат-мокдаки, Европа мамлакатлари жамFариб бориладиган пенсия жамFармалари маблаFлари

1 www.pfru.uz веб-сайти маълумотларига асосланган х,олда муаллифлар томонидан тузилган.

2 Узбекистон Республикасининг «Фукароларнинг жамгариб бориладиган пенсия таъминоти туFрисида»ги 2004 йил 2 декабрдаги 702-11-сонли конуни, 7-10-моддалар.

молия бозорини ривожлантиришига ва, уз нав-батида, юкори даромад олишга каратилган, шунингдек, бу маблаFларнинг 50%и кредит ре-сурсларига каратилган булса, 30%и кимматли ^озлар бозорига йуналтирилган, колган 20%и эса бошка паст рискли куйилмаларга тугри кела-ди (2-расм).

Куйида келтирилган 3-расмда эса Европа мамлакатлари (МДХ дан ташкари) ва Узбекистондаги пенсия тизимининг таркиби таккосланган булиб, Европа базавий давлат пенсияси бутун пенсия тизимининг 1/5 кисмини (20%), мажбурий жамFарилувчи пенсия тизимнинг накд ярмини (50%), ихтиёрий жамFариб бориладиган кисми эса 30%ни ташкил этмокда.

Таъкидлаш жоизки, Жах,он банки томонидан турли мамлакатлар учун куп даражали пенсия тизимига утиш буйича таклифлар иш-лаб чикилган. Хусусан, давлат таксимот дастур-ларига эга булган ва кенг ах,оли катламлари камраб олинадиган мамлакатлар, шунингдек, демографик муаммолари булган мамлакатлар учун биринчи кадам давлат пенсия тизимида ислох,отларни утказиш булиши керак. Бунинг учун пенсияга чикиш ёшини кутариш, имтиёзли пенсия тайинлаш шартларини катъийлаштириш, кечрок пенсияга чикишни раFбатлантирувчи ша-роитларни яратиш, пенсия белгилаш норматив-ларини узлаштириш ва бошка чора-тадбирлар утказилиши лозим. Иккинчи кадам мажбурий жамFариб бориладиган пенсия тизимини жорий килиш булади, яъни боскичма-боскич давлат пенсияси даражаси микёсини аста-секин камай-тириб, пенсия бадалларини мажбурий пенсия тизимига кайта таксимлаш йули танланади. Бундай боскичма-боскич утиш Иктисодий х,амкорлик ва тараккиёт ташкилоти (ИХТТ) мамлакатларида

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 5

2-расм. Жамгариладиган пенсия тизими маблагларини молиявий инструментларга жойлаштириш1

Узбекистон Республикаси

□ Кредит %

100%

20%

Европа мамлакатлари (МДХдан ташкари)

30%

□ Кредит

50%

■ Кимматли когозлар

□ Бошка куйилмалар

Узбекистан

3-расм. Узбекистон ва Европа мамлакатлари пенсия тизимлари таркиби2

Европа мамлакатлари (МВД мамлакатлари дан ташкари) 30%х ^20%

98%

□ Асосий давлат пенсияси

■ Мажбурий жамгариб борилучи пенсия

□ Ихтиёрий жамгариб борилучи пенсия

50%

□ Асосий давлат пенсияси

■ Мажбурий жамгариб борилучи пенсия

□ Ихтиёрий жамгариб борилучи пенсия

4-расм. Мамлакатлар кесимида жамгариладиган пенсия тизими маблагларини молиявий инструментларга

жойлаштириш3 (%)

60 50 40 30 20 10 0

50

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

25

15 ..

'IU

Европа

Шимолий Америка

амалга оширила бошланди4. Постсоциалистик мамлакатларда, Россиядан ташкари, Жахон банки тавсиялари Венгрия, Латвия ва K1озоFистонда купрок эътиборга олинган. Пенсия тизимини ислох килишнинг яна бир йули - бу эски тизим доирасида туланмай йиFилиб колган карзларни эътироф этиш ва уларни тулаш мажбуриятини

1 www.pfru.uz Be6-caPi™ Mat.nyMo™apMra acooaHraH x,o.nga Mya^^M^^ap TOMOHMgaH Ty3H.nraH.

2 ywa *oiga.

3 yma *oiga.

4 OECD Factbook 2010: Economic, Environmental and

Social Statistics. OECD (2010).

Тинч океани регион

Ривожланаётган бозорлар

олиш хамда айни пайтда тамомила янги тизим-ни яратишдир (Чили ва бошка бир катор Ло-тин Америкаси мамлакатлари шу йулни танла-ди). ЖамFариб бориладиган пенсия таъмино-ти асосан давлат томонидан тартибга солинга-ни билан нодавлат секторнинг зиммасига юкла-ниши, пировардида, иктисодиётга солик юкини камайтириш билан бир каторда, ундаги капитал окимини купайтиради ва тезлаштиради5.

5 Мировой опыт реформирования пенсионных систем. Концептуальные подходы и практические действия. - М.: «Эпикон», 1999, -С.16-17

Шу муносабат билан нодавлат пенсия таъми-ноти тизимининг ривожланиши мамлакатнинг бозор иктисодиётига утишининг миллий модели ва тамойилларига мос келиши керак, жумладан:

• нодавлат пенсия таъминоти тизимини таш-кил этиш фукароларнинг кариганида ижтимоий мухофазаланишини мустахкамлаши керак;

• жамFариб бориладиган пенсия фондла-ри уларнинг катнашчилари учун иктисодий наф келтириши керак;

• жамFариб бориладиган пенсия тизимини ташкил килиш боскичма-боскич олиб борилиши керак, зеро у мавжуд пенсия таъминоти тизими-га кушимча элемент сифатида киритилади.

Бундан ташкари, ушбу тизим баркарор фао-лият юритишини таъминлаш максадида:

а) Узбекистон Республикасининг «Фукароларнинг жамFариб бориладиган пенсия таъминоти туFрисида»ги конуни нормаларини изчил амал-га ошириш максадида конуности хужжатларини ишлаб чикиш ва кабул килиш;

б) нодавлат пенсия жамFармалари учун маж-бурий ажратмалар микдорини пасайтириш хамда соликка тортиш механизмини такомил-лаштириш йули билан ишчиларни жалб килиш учун имкониятлар яратиш;

в) йирик фирмалар учун нодавлат пенсия жамFармаларидан келажакда фаолиятларининг кенгайтирилишини раFбатлантиришда фойдала-нишлари учун шарт-шароитлар яратиш (конуний ва институционал);

г) нодавлат пенсия жамFармасини ташкил этишда хукумат ташаббускор хамда тизимнинг функционал амал килиши конунийлиги хамда ишончлилигини кафолатлаши даркор. Нодавлат пенсия фондларида улкан микдорда мо-лиявий маблаFлар жамFарилишини назарда тутадиган булсак, бу давлат «молиявий пирами-далар» пайдо булишининг олдини олиши, инве-стицион рискларни минимумга тушириш хамда маблаFлар билан муомала жараёнини шаффоф-лаштириш имконини беради.

Уз навбатида, ушбу чора-тадбирлар иктисо-диётга, хусусан, ахолига солик юкини камайти-риш билан бир каторда, иктисодиётнинг асосий кон томири хисобланмиш янги инвестицион жамFармаларни яратишга хамда ахолида уз ке-лажаги учун ихтиёрий равишда пойдевор яратишга раFбатлантирувчи унсур булиб хизмат килиши мумкин.

Адабиётлар:

1. Узбекистон Республикасининг «Фукароларнинг давлат пенсия таъминоти туFрисида»ги конуни.

2. Узбекистон Республикасининг «Фукароларнинг жамFариб бориладиган пенсия таъминоти туFрисида»ги конуни.

3. Узбекистон Республикаси Президентининг «2011-2015 йилларда республика молия-банк тизимини янада ислох килиш ва баркарорлигини ошириш хамда юкори халкаро рейтинг курсаткичларига эришишнинг устувор йуналишлари туFрисида»ги ПК.-1438-сонли карори.

4. Каримов И.А. 2012 йил Ватанимиз тараккиётини янги боскичга кутарадиган йил булади. - Т. : «Узбекистон». 2012. -36-б.

5. Каримов И.А. Жахон молиявий-иктисодий инкирози, Узбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йуллари ва чоралари. - Т.: «Узбекистон», 2009. -56-б.

6. Мировой опыт реформирования пенсионных систем. Концептуальные подходы и практические действия. - М.: «Эпикон», 1999, -С.16-17.

7. Pensions at a Glance, OECD (2012) (www.oecd.com).

8. OECD Factbook 2010: Economic, Environmental and Social Statistics. OECD (2010) (www.oecd.com).

9. Электрон манбалар: www.pfru.uz,www.lex.uz,www.gov.uz сайтлари.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.