Научная статья на тему 'Жаҳон иқтисодиётида тўғридан-тўғри хорижий инвестициялар ривожланишининг замонавий тенденциялари ва хусусиятлари'

Жаҳон иқтисодиётида тўғридан-тўғри хорижий инвестициялар ривожланишининг замонавий тенденциялари ва хусусиятлари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
329
50
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
жаҳон иқтисодиёти / тўғридан-тўғри хорижий инвестиция / замонавий тенденция / гринфилд / трансчегаравий бирлашиш ва ўзлаштириш / ривожланаётган мамлакат / ривожланган мамлакат / ўтиш иқтисодиёти / қабул қилувчи мамлакат. / world economy / foreign direct investment / contemporary trend / green field / cross border mergers and acquisitions / developing country / developed country / transition economy / recipient country.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Валиев Бобур Батирович

Мақола жаҳондаги тўғридан-тўғри хорижий инвестициялар оқимлари замонавий тенденцияларини минтақалар, мамлакатлар гуруҳлари, иқтисодиёт тармоқлари, инвестиция таркиби ва шакллари бўйича таҳлил қилишга бағишланган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

CONTEMPORARY TRENDS AND FEATURES OF FOREIGN DIRECT INVESTMENT DEVELOPMENT IN THE WORLD ECONOMY

The article is dedicated to analysis of contemporary foreign direct investment flows trends by regions, country groups, sectors of economy, structure and forms of investment in the world.

Текст научной работы на тему «Жаҳон иқтисодиётида тўғридан-тўғри хорижий инвестициялар ривожланишининг замонавий тенденциялари ва хусусиятлари»

Валиев Б.Б.,

Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамаси хузуридаги Прогнозлаштириш ва макроиктисодий тадкикотлар институти катта илмий ходим-изланувчиси

ЖАДОН ИКТИСОДИЁТИДА ТУГРИДАН-ТУГРИ ХОРИЖИЙ ИНВЕСТИЦИЯЛАР РИВОЖЛАНИШИНИНГ ЗАМОНАВИЙ ТЕНДЕНЦИЯЛАРИ ВА ХУСУСИЯТЛАРИ

Мамлакатимиз ицтисодиётини барцарор ри-вожлантириш, унинг рацобатбардошлигини оши-риш ва ишлаб чицаришни модернизация цилишда унга тугридан-тугри хорижий инвестицияларни (ТТХИ) фаол жалб цилиш ва улардан фойдаланиш-ни такомиллаштириш муцим ацамият касб этади. Бунинг учун халцаро тажриба ютуцларидан фой-даланиш, жацон ицтисодиётидаги инвестиция сиё-сати ислоцотларини тацлил цилиш ва глобал инвестиция оцимларини тадциц цилиш асосида миллий ицтисодиётимиз инвестиция сиёсатини янада та-комиллаштириш зарур булади.

Мамлакатимиз рахбари 2013 йил-нинг якунлари, иктисодий ва иж-тимоий сохаларда мутаносибликка эришганимиз, модернизация ва диверсификация оркали юкори суръат-лар билан ривожланганлигимиз хакида гапирар эканлар, унинг са-бабини куйидагича изохлайдилар: "Уйлайманки, хаммамиз яхши анг-лаб олганмиз: агар узимиз харакат килмасак, четдан сармоя ва инвес-тицияларнинг мамлакатимизга, улка-мизга кириб келиши учун кулай ша-

роит ва имтиёзлар ташкил этмасак, керак булса, айни шу йуналишда астойдил, бутун вужудимиз билан иш-ламасак, бундай ракамларни туши-мизда хам курмасдик"1.

1 Каримов И.А. 2014 йил юкори усиш суръат-лари билан ривожланиш, барча мавжуд им-кониятларни сафарбар этиш, узини оклаган ислохотлар стра^тегиясини изчил давом эттириш йили булади. / Узбекистон Республикаси Прези-денти Ислом Каримовнинг мамлакатимизни 2013 йилда ижтимоий-иктисодий ривожлантириш якунлари ва 2014 йилга мулжалланган иктисодий дастурнинг энг мухим устувор йуналишларига баFишланган Вазирлар Махкамасининг мажлиси-даги маърузаси. // "Узбекистон овози", 2014 йил 18 январь.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 10

Ван Лу (1977), Е.Боренштейн, Х.Дегрегорио ва Ж.Ли (1998), Л.Демелло (1999), Ж.Шан (2002), Ким ва Сэо1 (2003) каби олимлар фикри-га кура, ТТХИ технология ва инсон капиталини ривожлантириш оркали иктисодий усишни раFбатлантиради. Трансмиллий корпорациялар ишчи-лари мах,аллий корхоналар ишчилари билан расмий, норасмий ёки ижтимо-ий муносабатларга киришганида ушбу корхоналарга технология ва бошкарув ноу-хауларини таркатадилар. Х.Сан2 (1998) ва Ж.Шан (2002) эмпирик тадкикотларига кура, ТТХИ реципиент мамлакат иктисодиёти экспортини оширишга туртки булади. Х.Сан анъа-навий регрессия модели ва панел маълумотлари асосида Хитойда ТТХИ ва ички инвестициялар уртасида кучли корреляцион муносабатни аниклади. Ж.Шан Хитойда ТТХИ саноатда иш-лаб чикариш ва бошка курсаткичлар уртасида узаро боFликликни VAR модели асосида тах,лил килди3. Унинг ху-лосасига кура, ТТХИ айникса саноат тармоFига купрок йуналтирилганда

1 Van Loo, F. (1977). The Effect of Foreign Direct Investment on Investment in Canada. Review of Economics and Statistics, 59 (4): 474-81; Borensztein, E.J., De Gregorio J. and Lee J-W.(1998). How Does Foreign Direct Investment Affect Economic Growth? Journal of International Economics 45 (1), pp. 115-135; De Mello, L., Jr. (1999). Foreign Direct Investment-Led Growth: Evidence from Time Series and Panel Data. OxfordEconomic Papers 51 (1), January; Shan, J. (2002). A VAR Approach to the Economics of FDI in China. Applied Economics, 7 (34): 885-93; Kim, D.D. and J.Seo. (2003). Does FDI Inflow Crowd out Domestic Investment in Korea? Journal of EconomicStudies, 30 (6): 605-22;

2 Sun, H. (1998). Macroeconomic Impact of Direct Foreign Investment in China: 1979-96. The World Economy, 21(5):675-94.

уларнинг иктисодиётга ижобий таъси-ри янада кучли булади.

Т^ридан-т^ри хорижий инвестиция бу трансчегаравий инвестиция-ларнинг шундай турики, унда бир иктисодиётдаги резидент корхона бошка иктисодиётдаги резидент кор-хонага инвестиция киритиши унинг бошкарувини назорат килиш ёки унга салмокли таъсир курсатиш имкония-тини беради. Бунда бошкарувни назорат килиш учун корхонанинг ками-да 50 фоиз овоз бериш х,укуки, унга салмокли таъсир курсатиш учун эса 10-50 фоиз овоз бериш х,укуки талаб килинади4.

Иктисодий х,амкорлик ва ривож-ланиш ташкилоти таърифига кура, туFридан-туFри хорижий инвестиция бу бир иктисодиётдаги резидент корхонанинг (туFридан-туFри инвестор) бошка иктисодиётдаги резидент кор-хонада (ТТХИ кабул килувчи) давом-ли манфаатини урнатиш максадини ифодалайди. Давомли манфаат эса туFридан-туFри инвестор ва ТТХИ кабул килувчи уртасидаги узок муд-датли алоканинг ва туFридан-туFри инвесторнинг ТТХИ кабул килувчи корхона бошкарувига салмокли таъсирининг мавжудлиги билан изох,ланади. Инвестор ва корхона уртасидаги бундай муносабат эса инвесторнинг корхона бошкарув овози-нинг камида 10 фоиз улушини кулга киритганда юзага келади5.

4 Balance of payments and international investment position manual. 6th ed. - Washington, D.C.: International Monetary Fund, 2009. P. 100-110.

5 OECD Benchmark Definition of Foreign Direct Investment, fourth edition, - Paris, France.: The Organisation for Economic Co-operation and Development, 2008. P.48-49.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 10

Жахондаги ТТХИ окимлари хажми

2012 йилда 1,33 триллион АК,Ш долла-рини ташкил этган булса, 2013 йилда ушбу курсаткич халкаро инвестиция-ларнинг бекарорлигига карамасдан, 9%га ошиб, 1,45 триллион АКШ дол-ларига етди. ТТХИ окимлари бар-ча иктисодий гурухларда, яъни ри-вожланган, ривожланаётган ва утиш иктисодиёти мамлакатларида усиш тенденциясига эга булди. Ривожлан-ган мамлакатларнинг умумий жахон ТТХИ даги улуши пастлигича колсада, кейинги уч йил давомида унинг улуши усиши ва 52%га етиши кутилмокда.

Жахон кирувчи ТТХИ захиралари хажми эса 2013 йилда 9%га ошди ва 25,5 триллион АКШ доллари-ни ташкил этди. Бу эса кирувчи ТТХИ окимларининг ошганлиги ва жахондаги фонд биржаларининг са-марали фаолиятидан дарак беради.

2013 йилда ТТХИнинг усиши уртача глобал иктисодий усиш ва бир неча йирик трансчегаравий бирлашиш ва узлаштириш савдо операциялари би-лан биргаликда юз берди.

Барча уч гурух иктисодий тизим мамлакатларида ТТХИнинг усиши ку-затилган булсада, бу усиш турли мам-лакатлар гурухида турли сабабларга асосланади. Масалан, ривожланган мамлакатларга кирувчи ТТХИ хажми 9%га ошиб, 566 миллиард АКШ дол-ларини ташкил этди ва бу усишнинг асосий сабаби Европа Иттифокидаги халкаро компания хорижий филиал-ларининг таксимланмаган фойдаси (компаниянинг акционерлар уртасида таксимланмаган, захирага ёки бошка максадларга йуналтирилган соф фой-

даси) хисобига ушбу гурух мамлакат-ларига кирувчи ТТХИнинг ошганлиги-дир.

Ривожланаётган мамлакатларга кирувчи ТТХИ окимлари хажми эса янги рекорд курсаткичга, яъни 778 миллиард АКШ долларига етди ва бу жахондаги умумий кирувчи ТТХИ окимлари хажмининг 54%ини ташкил этди. Глобал ТТХИ окимларининг 7%ини ташкил килувчи утиш иктисодиёти мамлакатларига кирувчи ТТХИ окимлари 2013 йилда 108 миллиард АКШ долларига етди ва аввалги йилга нисбатан 28%га усди. Ривожланаётган Осиё минтакаси жахондаги энг йирик ТТХИ кабул килувчи минтака сифатида уз урнини саклаб колди.

Осиёнинг барча минтакаларида кирувчи ТТХИ окимлари усиш тенденциясига эга булган булсада, Fарбий Осиёда бешинчи йил кетма-кет камайиш суръатлари кузатилмокда. Бунга сабаб эса йирик шартномалар-нинг йуклиги ва минтаканинг баъзи худудларида бекарорликнинг кучайи-шидир.

АСЕАН мамлакатларига кирувчи ТТХИ окимлари хажми 2013 йилда аввалги йилга нисбатан 7%га ошиб, янги рекорд курсаткич - 125 миллиард АКШ долларини ташкил килди. Шаркий Осиёга ТТХИ окимларининг юкорилиги дунёда ТТХИ кабул килиш буйича иккинчи уринда турув-чи Хитойга кирувчи инвестициялар хисобига юз берди.

Лотин Америкаси ва Кариб хав-засига киритилаётган ТТХИ окимлари 2013 йилда 14%га ошди ва 292 мил-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 10

1-расм. Жах,ондаги кириб келувчи тyfридан-тyfри хорижий инвестициялар динамикаси,

миллион АК.Ш доллари1

2 -расм. Минтак,алар буйича кирувчи ТТХИлар динамикаси, млрд АКШ доллари ^исобида2

600 500 400 300 200 100 0

• • ■ • .......... •••••••• ^ • • _

Л--- » — __♦ -ф

2008 2009 2010 2011 2012 2013

Ривожланаётган Осиё • Лотин Америкаси ва Кариб хавзаси ■ Утиш икгисодиёти мамлакатлари

Европа

■ Шимолий Америка Африка

1 World investment report, UNCTAD. - New York and Geneva, 2014. P. 2.

2 ЮНКТАД статистик маълумотлари асосида тузилди. www.unctad.org/fdistatistics

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 10

3-расм. 20 та энг йирик ТТХИ к,абул к,илувчи мамлакат, млрд АКШ доллари х.исобида1

TT

АКД1 Хитой

Россия Федерацияси Гонконг, Хитой Бразилия Сингапур Канада Австралия Испания Мексика Буюк Британия Ирландия Люксембург Хиндистон Германия Нидерландия Чили Индонезия : Колумбия |' № Италия

j 161

□ 188

1W

W1

хтг

□ 79

i 7?

Ш Ч4

Т~ГГ

□ 62

Шб

TIE

i 28

] 39

ш

46

~пг

30

ггт

"ПТ

] 27 ] 24

2?

□ 17

ташкил этди. марказларни

лиард АКШ долларини Оффшор молиявий Хисобга олмаганда ушбу минтакага кирувчи ТТХИ 6%га ошиб, 182 миллиард АКШ долларини ташкил к,илди. Аввалги уч йил давомида минтакага кираётган ТТХИнинг асосий кисми Жанубий Америкага йуналган булса, 2013 йилда бундай ролни Марказий Америка бажарди. Мексикадаги Grupo Modelo компаниясининг Бельгияга тегишли Anheuser Busch пиво ком-панияси томонидан узлаштирилиши нафакат ушбу мамлакатдаги, балки Марказий Америка минтакасидаги ТТХИнинг усишига асос булди. 2012

□ 2013

□ 2012

йилда Жанубий Америкада энг куп ТТХИ кабул килувчи иккинчи мамлакат булган Чилига кирувчи окимлар 2013 йилда 30%га пасайганлиги са-бабли, Жанубий Америка минтакаси даражасида умумий кирувчи окимлар Хам камайди. Бундай пасайиш казиб чикариш тармоFидан капиталнинг чикиб кетиши ва казиб чикариш кор-хоналари махсулотларининг нархи па-сайиши натижасидаги реинвестиция даромадларининг камайиши сабаб-ли юз берди. Африкага кирувчи ТТХИ окимлари 2013 йилда 4%га ошиб, 57 миллиард АКШ долларига етди. Жанубий Африка мамлакатлари йирик ТТХИ окимларини жалб кила олди-лар. Доимий давом этаётган сиёсий

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 10

ва ижтимоий тарангликлар Судан ва Мароккашдан ташкари, Шимолий Африка мамлакатларига кирувчи ТТХИ окимларининг пасайишига сабаб булмокда. Нигерияга кирувчи ТТХИ-нинг камайиши эса чет эл трансмил-лий корпорацияларининг нефть са-ноатидан чекинганлигини билдиради. Ривожланган мамлакатлар микёсида Европага кирувчи ТТХИ окимлари 2013 йилда аввалги йилга нисбатан 3%га ошди. Европа Иттифокида Германия, Испания ва Италияга кирувчи ТТХИлар узларининг инкироздан аввалги холатларига кайтишда салмокли натижаларга эришдилар. Масалан, Испанияда ишчи кучининг нисбатан арзонлиги саноат тармоFидаги ТМКларни жалб кила олди. Кирувчи ТТХИ окимлари хажмида энг йи-рик кискаришлар Франция, Венгрия, Швейцария ва Буюк Британияда ку-затилди. Шимолий Америкага кирувчи ТТХИ окимлари 23%га ошди ва бундай баркарор усишда осиё-лик инвесторларнинг хиссаси кат-та булди. Жумладан, энг йирик савдо келишувлари сифатида Канаданинг Nexen нефть ва газ апстрим компа-нияси акциялари назорат пакетининг Хитойнинг CNOOC компанияси то-монидан 19 миллиард АК,Ш доллари-га сотиб олиниши, АКШдаги учинчи энг йирик симсиз алока оператори булган Sprint Nextelнинг Япония телекоммуникация гурухи Softbank томо-нидан 21,6 миллиард АКШ долларига сотиб олиниши, чучка гушти ишлаб чикарувчи АКШдаги Smithfield кор-хонасининг Хитойнинг Shuanghui компанияси томонидан 4,8 миллиард

АКШ доллари микдоридаги маблаFга узлаштирилиши кабиларни келти-риш мумкин. АКШга кирувчи ТТХИ окимлари 2013 йилда 17%га купайди ва бу АКШдаги сунгги йиллар давоми-даги иктисодий тикланишнинг белги-си булди. Утиш иктисодиёти мамлакатларига кирувчи ТТХИ хажми 2013 йилда 28%га ошиб, 108 миллиард АКШ долларини ташкил килди. Ушбу иктисодий гурух мамлакатлари бундай усишга бир мамлакат - Россия Федерацияси оркали эришди. Чунки Россия Федерациясига кирувчи ТТХИ окимлари 57%га ошиб, 79 миллиард АКШ долларига етди. Бу эса ушбу мамлакатни биринчи маротаба ду-нёдаги учинчи энг йирик ТТХИ кабул килувчи мамлакатга айлантирди. Бундай йирик инвестициялар Буюк Британия компанияси British Petrolium томонидан Россиянинг "Роснефть" ком-паниясининг 18,5%лик 57 миллиард АКШ доллари микдордаги акциялари-ни сотиб олиши туфайли амалга оши-рилди.

Жахондаги чикувчи ТТХИ окимлари умумий хажми 2013 йилда 5%га ошиб, 1,41 триллион АКШ долларига етди. Ривожланаётган ва утиш иктисодиёти мамлакатлари инвесторлари юкори иктисодий усиш суръатлари ва инвестиция фаолиятидаги либераллашув жараёнлари хамда махсулотларнинг юкори нархлари сабабли усиб бо-раётган даромадларига жавобан чет эл бозорларига инвестиция кири-тишни кенгайтирмокдалар. Масалан, ушбу иктисодий гурух мамлакатла-ридан чикувчи ТТХИнинг умумжахон чикувчи окимларидаги улуши бун-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 10

4-расм. Иктисодий гурух,ларнинг чикувчи ТТХИ окимларидаги улушлари динамикаси, фоизда1

дан 15 йил аввал 7%ни ташкил килган булса, 2013 йилга келиб бу курсаткич 39%ни ташкил килди.

Ривожланган мамлакатлардан

булган ТМКлар узларининг "кутиш ва кузатиш" ёндашувларини давом эт-тирдилар ва 2013 йилда хам аввалги йилдагидек паст даражада колди. Ху-сусан, ривожланган мамлакатлардан чикувчи ТТХИ окимлари 2013 йилда хам 857 миллиард АК,Ш долларини ташкил килди ва бу 2007 йилдаги энг юкори курсаткичнинг 55%ига туFри келади.

Ривожланган мамлакатлар ТМКла-ри йирик микдордаги накд пул захираларини чет элдаги уз филиал-ларида реинвестиция килиш оркали даромадларининг бир кисмини ташкил этадиган таксимланмаган фойда куринишида саклашни давом эттирди-лар. Шунинг учун ТТХИ окимларининг таркибий кисми булган реинвестиция даромадлари юкоридаги гурух мам-

ва кама-

лакатларида ТТХИнинг рекорд дара жадаги 67%ини ташкил килди.

Трансчегаравий бирлашиш узлаштириш харидларининг йиши ва корхона ички узаро займ-ларининг манфий характерга эга булиши натижасида энг йирик инвестор мамлакат АКШдан чикувчи ТТХИ окимлари 2013 йилда 8%га пасайиб, 338 миллиард АКШ долларини ташкил килди. АКШ ТМКлари таксимланмаган фойдани реинвестиция килиш учун туплашда давом этдилар ва энг йирик 332 миллиард АКШ доллари микдорида реинвестиция даромад-ларини шакллантирдилар. Европадан чикувчи ТТХИ окимлари 10%га ошиб, 329 миллиард АКШ долларини ташкил килган булса, Европа Иттифокидан чикувчи окимлар 5%га усиб, 250 млрд АКШ долларига етди. 2013 йилда Швейцария четга реинвестиция да-ромадларини икки баробарга оши-риб ва корхона ички займларини купайтириб, Европада 60 миллиард АКШ доллари микдоридаги энг йирик

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 10

5-расм. Баъзи ривожланган мамлакатлардан чикувчи ТТХИ компонентлари улушлари

динамикаси, фоизда1

100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0%

» 27 8 * 15 0 9|

30 42 50 44 Ы

20

57 67

53 50 45 41 38

24

2007

2008

2009

2010

2011

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

2012

2013

Бошка капитал (компания ички узаро заёмлари) Даромадлар реинвестицияси Хусусий (акциоиерлик капитали)

* Белгия, Болгария, Чехия, Дания, Эстония, Германия, Венгрия, Япония, Латвия, Литва, Люксембург, Нидерландия, Норвегия, Польша, Португалия, Швеция, Швейцария, Англия, АКШ.

ТТХИ чикарувчи мамлакатга айланди. 2012 йилда Италия, Нидерландия ва Испаниядан чикувчи ТТХИда йирик пасайиш кузатилган булса, 2013 йилда чикувчи окимлар тез суръатларда купайди. Франция, Германия ва Буюк Британия ТМКлари инвестицияла-ри эса чет элдан уз капиталини олиб чикиб кетиши туфайли, аксинча, ан-чагина пасайди. Уз валютасининг кадри пасайишига карамасдан, Япония ТМКлари кенгайишда давом этди-лар ва улар чикарган ТТХИ 2013 йилда 10%га ошиб, 136 миллиард АКШ долларини ташкил килди.

Ривожланаётган мамлакатлардан чикувчи ТТХИ окимлари 2013 йилда 3%га ошиб, узининг энг юкори киймати - 454 миллиард АКШ долларини ташкил килди. Ривожланаётган минтакалар орасида Осиё ва Африка-

дан чикувчи окимлар ошган булсада, Лотин Америкаси ва Кариб хавзаси ривожланаётган минтакасидан

чикувчи ТТХИ камайди.

Ривожланаётган Осиё минтакаси ТТХИнинг йирик манбаси сифатида сакланиб колди ва 2013 йилда ун-дан чикувчи окимлар 8%га ошиб, 326 миллиард АКШ долларини ташкил килди. Бу эса жахондаги умумий чикувчи окимларнинг бешдан бир кисмидан ортикрок кийматдир.

Чикувчи ТТХИ окимлари Шаркий Осиёда 7%га, Жанубий-шаркий Осиё-да 5%га, Fарбий Осиёда учдан икки кисмга, Жанубий Осиёда деярли

V V V | | | V

туртдан уч кисмга купайди. Шаркий Осиёда Хитой ТМКлари инвестиция-лари трансчегаравий бирлашиш ва узлаштиришлар (мисол учун, Канада-даги 19 миллиард долларлик CNOOC-Nexen келишуви ва АКШдаги 5 милли-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 10

6-расм. Минтакалар буйича чикувчи ТТХИ динамикаси, млрд АКШ доллари1

ард долларлик Shuanghui-Smithfield озик овкат шартномаси) хисобига 15%га ошиб, 101 миллиард АКШ долларга етди. Гонкондан (Хитой) чикувчи ТТХИ окимлари эса 2013 йил-да 4%га ошиб, 92 миллиард АКШ дол-ларига етди. Шаркий Осиёдаги икки йирик инвестиция манбалари булган Корея Республикаси ва Хитойнинг Тайвань провинциясида 2013 йилда чикувчи окимлар карама-карши усиш суръатларига эга булди: чикувчи ТТХИ Корея Республикасида 5%га кискариб, 29 миллиард АКШ долларини ташкил килган булса, Тайвань провинцияси-дан чикувчи окимлар 9%га ошиб, 14 миллиард АКШ долларига етди. Лотин Америкаси ва Кариб хавзаси мамла-катларидан чикувчи ТТХИ окимлари 2013 йилда 8%га кискариб, 115 миллиард АКШ долларини, оффшор моли-явий марказларга окимларни хисобга олмаганда улар 31%га камайиб, 33 миллиард АКШ долларини ташкил

этди. Мазкур к,иск,ариш трансчегара-вий бирлашиш ва узлаштиришдаги камайиш хамда Бразилия ва Чилида-ги хорижий филиалларнинг бош кор-хоналарга кредитларини кайтариши хисобига юз берди. Кариб хавзаси мамлакатларидаги ТМКлар чикувчи ТТХИ окимлари 2013 йилда 4%га ошиб, минтаканинг умумий чикувчи окимларининг туртдан уч кисмини ташкил килди.

Утиш иктисодиёти мамлакатлари-дан чикувчи ТТХИ 2013 йилда 84%га ошиб, янги рекорд курсаткич - 99 миллиард АКШ долларини ташкил килди. Аввалги йиллардагидек, Россия, КозоFистон ва Озарбайжон ТМКлари ТТХИ лойихаларининг асо-сий кисмида катнашдилар. Мин-такадаги трансчегаравий бирлашиш ва узлаштиришлар хажми 2013 йилда асосан Россиянинг "Роснефть" компа-нияси томонидан Британиянинг Вир-жиния оролларидаги "TNKBP Ltd"

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 10

39

7-расм. 20 та энг йирик ТТХИ чик,арувчи мамлакат, млрд АКШ доллари х.исобида1

АКШ Япония Хитой

Россия Федерацияси Гонконг, Хитой Швейцария Германия Канада Нидерландия Швеция Италия Корея Республикаси Сингапур Испания Ирландия Люксембург Буюк Британия Норвегия Хитой Тайван провинцияси Австрия

^8367

ИГ"!2

Й8101

□ 95

Э»

?456°

80

ср 37

Н32

I \

Из27

Я 22 I л

в и

корхонаси акцияларини сотиб олиши натижасида ошди.

2012 йилда ТТХИ киришининг ик-кала шаклида хам, яъни гринфилд лойихалари ва трансчегаравий бир-лашиш ва узлаштиришларда хам пасайиш кузатилган булса, 2013 йилга келиб улар усиш тенденция-сига эга булдилар. Хусусан, эълон килинган гринфилд лойихалари хажми утмишдаги узининг энг юк,ори курсаткичидан сезиларли паст дара-жада колган булсада, 2013 йилда 9%га ошди, трансчегаравий бирлашиш ва узлаштиришлар эса 5%га ошди.

□ 2013

□ 2012

Бу эса жахонда умумий инвестиция жараёнларининг яхшиланганли-гини курсатади. 2013 йилда гринфилд лойихалари хам, трансчегаравий бирлашиш ва узлаштиришлар хам иктисодий гурухлар буйича турли тен-денцияларга эга булди. Ривожланаёт-ган ва утиш иктисодиёти мамлакатла-рида 2013 йилда гринфилд лойихалари 17%га ошган булса (389 миллиард АКШ долларидан 457 миллиард АКШ долларига), трансчегаравий бирлашиш ва узлаштиришлар лойихалари киймати 73%га ошди (63 миллиард АКШ долларидан 109 миллиард АКШ долларига) ва ривожланган мамла-катларни ортда колдирди. Аксин-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 10

8-расм. ТТХИ лойихалари динамикаси, миллиард АКШ долларида1

ча, ривожланган мамлакатларда эса гринфилд лойихалари хам, трансчега-равий бирлашиш ва узлаштиришлар хам пасайиш тенденциясига эга булди ва мос равишда 4% ва 11%га камай-ди. Натижада ривожланаётган ва утиш иктисодиёти мамлакатлари ик-кала ТТХИ киритиш шакли - гринфилд лойихалари хамда трансчегаравий бирлашиш ва узлаштиришлар буйича хам жахондаги умумий хажмга нис-батан шу вактгача булган энг йирик улуш курсаткичига эга булдилар (мос равишда, 68% ва 31%).

Ривожланаётган ва утиш иктисо-диёти мамлакатлари чет эл корхонала-рига инвестиция киритишда алохида рол уйнадилар. Уларнинг трансчегаравий бирлашиш ва узлаштиришлар киймати 36%га ошиб, 186 миллиард АК.Ш долларига етди ва бу жахондаги умумий хажмга нисбатан 53%ни таш-кил килди. Хитой фирмалари рекорд даражадаги 50 миллиард АКШ дол-лари микдорида инвестиция кирит-

дилар. Чикувчи гринфилд инвести-циялари буйича эса ривожланаётган ва утиш иктисодиёти мамлакатлари умумжахон курсаткичининг учдан бир кисмни ташкил этади. Гонконгнинг (Хитой) эълон килинган гринфилд инвестиция лойихалари киймати 49 миллиард АКШ долларига етди ва бу жахондаги умумий хажмнинг 7%ини ташкил килди. БРИКС мамлакатлари гринфилд лойихалари эса 2013 йилда 16%га усди ва бу асосан Жанубий Африка, Бразилия ва Россия Федерация-си хисобига амалга оширилди.

Иктисодий тармоклар доирасида ТТХИ шаклларининг ривожланиши турлича характер касб этди.

Бирламчи иктисодиёт тармоFида гринфилд ва трансчегаравий бирлашиш ва узлаштиришлар лойихалари киймати 2013 йилда жонланиб, мос равишда 14% ва 32%га усди ва мам-лакатлар гурухлари буйича узаро

9-расм. Иктисодиёт тармоклари буйича ТТХИ лойихалари киймати, миллиард АКШ долларида1

800

600

400

200

Эълон килинган ТТХИ гринфилд лойихалари киймати

268

258

2012 2013

Хизматпар Кдйта ипшаш саноати

Бирламчи тар мок;

400 350 300 250 200 150 100 50 0

Трансчегаравий бирлашиш ва узлаштиришлар киймати

68 126

2012

Хизматпар Бирламчи тар мои;

2013

К^айта ипшаш саноати

фаркланишга эга булди. Казиб чика-риш тармоFида ривожланган ва утиш иктисодиёти мамлакатлари грин-филд инвестициялари фаолияти жуда камайиб, деярли ноль кийматга якинлашиб колди. Ривожланаётган мамлакатларда эса эълон килинган гринфилд лойихалари хажми икки ба-робарга купайиб, 2012 йилги 14 миллиард АК,Ш доллари кийматидан 2013 йилда 27 миллиард АКШ долларига етди. Мазкур иктисодий гурух мам-лакатларида трансчегаравий бирла-шиш ва узлаштиришлар киймати хам ошиб, 2012 йилги манфий киймат -2,5 миллиард АКШ долларидан 2013 йилда 25 миллиард АКШ долларига етди. Ривожланаётган мам-лакатлардаги гринфилд лойихалари хажми хали узининг утмишдаги энг юкори курсаткичига чикканича йук, аммо трансчегаравий бирлашиш ва узлаштиришлар кийматининг 20102011 йилдаги юкори курсаткичларига чикди. Иктисодиётнинг кайта иш-

лаш тармоFидаги (manufacturing) инвестициялар 2013 йилда нисба-тан баркарор булиб, унда гринфилд лойихалари хажми 4%га камайган булса, трансчегаравий бирлашиш ва узлаштиришлар киймати 11%га ошган. Гринфилд лойихалари доира-сида инвестиция фаолиятидаги кескин усиш текстил ва кийим-кечак саноа-тида кузатилди ва бу тармокда эълон килинган инвестиция лойихалари киймати 2012 йилдагидан икки ба-робар куп булган 24 миллиард АКШ долларини ташкил килди. Автомобиль саноатида эса, аксинча, инвестиция лойихалари учинчи йил кетма-кет ка-майиш тенденциясига эга булди. Ривожланган мамлакатларда трансчегаравий бирлашиш ва узлаштиришлар киймати 20%га пасайган булса, ривожланаётган мамлакатларда улар икки баробарга купайган. Ривожланаётган мамлакатлардаги бундай усиш

10-расм. 2004-2013 йилларда иктисодиёт тармоклари ва гурух,лари буйича гринфилд ТТХИ

лойих,аларининг кумулятив кийматининг таксимланиши, фоизда1

120 100 80 60 40 20 0

Лойща киймаги буйича таксимланиши

6

42

11 26 36

46 31 28

43 43 Ззе

/ ✓ А'

Хизматлар К^айта ишлаш саноати Бирламчи тармок;

Лойщалар сони буйича таксимланиши

Хизматлар К^айта ишлаш саноати Бирламчи тармок

03MK,-0BK,aT, MMMM.nMK.nap Ba TaMaKu ca-HOaTugaru TpaHCMerapaBuM 6upnamMm Ba y3namTMpumnap KUMMaTMHMHr 2012 Munga 12 Munnuapg AK.W gonnapugaH 2013 Munga 40 Munnuapg AKW gonna-pura KecKuH ycuwu 6unaH u3OxnaHagu. Xu3MaT.ap coxacu эca эtnoн KunuHraH rpuH^ung noMuxanapu Ba TpaHCMe-rapaBuM 6мpnamмm Ba yзnamтмpмm 6мтммnapмga энг MupuK ynywra эгa 6ynraH uKTucoguM TapMOK cu^aTu-ga caKnaHu6 Kongu. 2013 Munga xu3-MaTnap TapMOFugaru эtnoн KunuHraH rpuH^ung noMuxanapu canMOKnu 20%ra omraH 6ynca, yw6y TapMOKgaru TpaHC-MerapaBuM 6мpnamмm Ba yзnamтмpмm 6мтммnapм эca 6upo3 nacaMgu. Bup-naMMu TapMOKga Ky3aTunraHu Ka6u xu3MaTnap TapMOFuga xaM rpuH^ung noMuxanapuHuHr ycuwu acocaH pu-BOxnaHaeTraH MaMnaKaTnap xuccacura TyFpu Kengu. XycycaH, xu3MaTnap TapMOFuga rpuH^ung nOMuxanapu pu-BOxnaHaeTraH MaMnaKaTnapga 40%ra

ошди, ривожланган мамлакатларда 5%га, утиш иктисодиёти мамлакат-ларида эса 7%га камайди. Ривож-ланаётган мамлакатлар хизматлар тармоFида гринфилд инвестиция фаолиятининг кескин усишини бизнес хизматлари (ундаги гринфилд лойихалар 2012 йилга караганда уч маротаба купайди), электр, газ ва сув сохасидаги (ундаги гринфилд лойихалари 2012 йилга караганда икки маротаба купайди) ривожла-нишлар таъминлаб берди. Янги инвестиция лойихаларининг иктисодий тармоклар буйича тахлили шуни курсатмокдаки, паст даромадли ри-вожланаётган мамлакатларда хорижий инвестициялар асосан казиб чикариш саноатига йуналтирилган булса, энди-ликда уларнинг бу тармокдаги хажми кискариб бормокда. Ривожланаёт-ган мамлакатлардаги эълон килинган гринфилд лойихалари кумулятив кийматининг утган ун йиллик тенден-цияси шуни курсатмокдаки, бирламчи тармокдаги инвестициялар асосан

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 10

Африка ва энг кам ривожланган мам-лакатлар учун хосдир.

Аммо гринфилд инвестициялари лойих,алар сонига асосланиб тах,лил килинса, бошкачарок манзарани ку-затиш мумкин. Яъни бирламчи тармок Африка ва паст ривожланган мамла-катларда гринфилд инвестициялар-да паст улушга эга ва сунгги ун йил-да камайиб, хизматлар тармоFига уз урнини бушатиб бормокда.

Масалан, Африкада бирламчи тармокда гринфилд лойих,алари киймати улуши 2004 йилдаги 53%дан 2013 йилда 11%га тушди, энг паст ривожланган мамлакатларда эса 74%дан 9%га тушди. Хизматлар тармоFида эса гринфилд лойих,алари улуши Африкада 13%дан 63%га, энг паст ривожланган мамлакатларда 10%дан 70%га купайди.

Жах,онда макроиктисодий шароит-ларнинг яхшиланиши, корпорация-лар фойдаларининг тикланиши ва фонд биржаларининг жонланиши ТМКларнинг бизнесдаги ишончини оширади ва бу кейинги уч йил даво-мида ТТХИ окимларининг купайишига асос булиши мумкин. ЮНКТАД узининг ТМКлар ва инвестицияни раFбатлантирувчи агентликлар би-лан утказган суровлари, ТТХИни прогноз килиш модели, 2014 йилдаги трансчегаравий бирлашиш ва узлаштириш х,амда гринфилд фаолия-ти буйича бирламчи маълумотларга асосланиб, ТТХИ окимлари 2014 йилда 1,62 триллион АК,Ш доллари, 2015 йилда 1,75 триллион АКШ доллари, 2016 йилда 1,85 триллион АКШ дол-ларига етишини прогноз килмокда.

Жахон иктисодиётининг 2014 йилда 3,6%га, 2015 йилда 3,9%га усиши кутилмокда1. Ялпи асосий капитал ва савдонинг усиши 2014-2015 йил-ларда 2013 йилдагидан тезрок усиши прогноз килинмокда. Бундай усишлар ТМКларнинг йирик микдордаги накд пулларини боскичма-боскич янги инвестицияларга айлантиришга ун-дайди.

Юкоридаги маълумотларни умум-лаштириб, куйидаги асосий хулоса-ларга келиш мумкин:

- жахондаги кирувчи ТТХИ умумий хажми сунгги 5 йилда (2009-2013 й.й.) барча мамлакатлар гурухлари буйича усиш тенденциясига эга булган ва 2014-2016 йилларда хам уларнинг усиши кутилмокда. Бунда ТТХИни жалб килишда ривожланган мамлакатлар улуши ортмокда;

- 2008-2013 йилларда ривожлана-ётган Осиё, Лотин Америкаси ва Кариб хавзаси, утиш иктисодиёти мам-лакатлари, Шимолий Америка, Африка минтакаларида кирувчи ва чикувчи ТТХИ усиш ёки баркарор тенденцияга эга булган булса, Европа минтакасида улар камайиш тенденциясига эга булди;

- 2013 йилда ТТХИни энг куп кабул килиш буйича энг юкори бешлик-ка АКШ, Хитой, Россия Федерацияси, Гонконг, Бразилия мамлакатлари са-зовор булган булса, ТТХИни чикариш буйича энг олдинги уринларни АКШ, Япония, Хитой, Россия Федерацияси, Гонконг эгаллади;

- жахондаги чикувчи ТТХИ оким-лари умумий хажмида сунгги ун йил-ликда ривожланган мамлакатлар улуши камайиб бормокда, ривожла-наётган ва утиш иктисодиёти мамла-катлари улуши эса ошиб бормокда;

- 2008-2013 йилларда ТТХИ кири-шининг иккала шакли, яъни гринфилд лойихалари ва трансчегаравий бир-лашиш ва узлаштиришларда паса-йиш кузатилди хамда улар таркибида гринфилд лойихалари узининг юкори улушини саклаб колди;

- 2013 йилда хизматлар тармоFида гринфилд лойихалари киймати салмокли усишга эга булган булса, бирламчи тармокда трансчегаравий бирлашиш ва узлаштиришлар киймати салмокли усди. Кумулятив ТТХИ грин-филд лойихаларининг хизматлар ва кайта ишлаш тармоFидаги улушлари мамлакат ривожланиш даражасига пропорционал равишда ошиб бор-ганлигини кузатишимиз мумкин.

Адабиётлар:

1. Каримов И.А. 2014 йил юкори усиш суръатлари билан ривожланиш, барча мавжуд имкониятларни сафарбар этиш, узини оклаган ислохотлар стратегиясини изчил давом эттириш йили булади. / Узбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг мамлака-тимизни 2013 йилда ижтимоий-иктисодий ривожлантириш якунлари ва 2014 йилга мулжалланган иктисодий дастурнинг энг мухим устувор йуналишларига баFишланган Вазирлар Махкамасининг мажлисидаги маърузаси. // "Узбекистон овози", 2014 йил 18 январь.

2. Van Loo, F. (1977). The Effect of Foreign Direct Investment on Investment in Canada. Review of Economics andStatistics, 59 (4): 474-81.

3. Borensztein, E.J., De Gregorio J. and Lee J-W. (1998). How Does Foreign Direct Investment Affect Economic Growth? Journal of International Economics 45 (1). Pp. 115-135.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

4. De Mello, L., Jr. (1999). Foreign Direct Investment-Led Growth: Evidence from Time Series and Panel Data. Oxford Economic Papers 51 (1), January.

5. Shan, J. (2002a). A VAR Approach to the Economics of FDI in China. Applied Economics, 7 (34): 885-93.

6. Kim, D. D. and J. Seo. (2003). Does FDI Inflow Crowd out Domestic Investment in Korea? Journal of EconomicStudies, 30 (6): 605-22.

7. Sun, H. (1998). Macroeconomic Impact of Direct Foreign Investment in China: 1979-96. The World Economy, 21 (5):675-94.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 10

8. Balance of payments and international investment position manual. 6th ed. - Washington, D.C.: International Monetary Fund, 2009. P. 100110.

9. OECD Benchmark Definition of Foreign Direct Investment, fourth edition. — Paris, France: The Organization for Economic Co-operation and Development, 2008, P. 48-49.

10. World investment report, UNCTAD. - New York and Geneva, 2014. P.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 10

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.