Научная статья на тему 'Тўғридан-тўғри хорижий инвестицияларни ҳаракатлантирувчи омиллар: даннингнинг эклектик назарияси ёхуд Oli моделининг моҳияти'

Тўғридан-тўғри хорижий инвестицияларни ҳаракатлантирувчи омиллар: даннингнинг эклектик назарияси ёхуд Oli моделининг моҳияти Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
218
44
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Валиев Б. Б.

Мақола тўғридан-тўғри хорижий инвестицияларнинг ҳаракатланишини таъминловчи кенг кўламдаги турли омилларни бирлаштирувчи OLI модели деб ном олган Ж.Ҳ.Даннинг эклектик парадигмасининг моҳиятини очиб беришга бағишланган. Мазкур назариядаги учта гуруҳ омиллар, яъни халқаро ишлаб чиқаришга киришаётган фирманинг мулкка эгалик қилишдан юзага келадиган қиёсий афзалликлари (ownership-O), трансмиллий корпорацияларнинг қайси ҳудудда ишлаб чиқаришни ташкил этишини белгиловчи ҳудудий жойлашув омиллари (location factors-L), трансмиллий корпорацияларнинг бошқа фирмаларга лицензия сотиш ёки улар билан франчайзинг шартномасини тузишдан кўра тўғридан-тўғри хорижий инвестицияларни киритишни маъқул кўришларини асословчи интернализация омиллари (internalisation factor I) батафсил ёритиб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

FOREIGN DIRECT INVESTMENT DETERMINANTS: DUNNING’S ECLECTIC PARADIGM OR OLI MODEL ESSENCE

The article is devoted to explanation of the essence of J.H.Dunning’s eclectic paradigm known as OLI model which unites wide range of foreign direct investment determinants. Three groups of factors were illuminated in detail: comparative ownership advantages of firms which are beginning international production (O), location factors determining where transnational corporations organize their production and internalization factors which clarify why transnational corporations prefer to bring in foreign direct investment rather than sell license to other firms or sign franchise agreement with them.

Текст научной работы на тему «Тўғридан-тўғри хорижий инвестицияларни ҳаракатлантирувчи омиллар: даннингнинг эклектик назарияси ёхуд Oli моделининг моҳияти»

24 ИКТИСОДИЁТНИНГ РЕАЛ СЕКТОРИ / РЕАЛЬНЫЙ СЕКТОР ЭКОНОМИКИ

ч_/

Валиев Б.Б. -

Узбекистон Республикаси Вазирлар Мах,камаси хузуридаги Прогнозлаштириш ва макроик,тисодий тадк,ик,отлар институти

ТУГРИДАН-ТУГРИ ХОРИЖИИ ИНВЕСТИЦИЯЛАРНИ ^АРАКАТЛАНТИРУВЧИ ОМИЛЛАР: ДАННИНГНИНГ ЭКЛЕКТИК НАЗАРИЯСИ ЁХУД OLI МОДЕЛИНИНГ МОЩТИ

Тугридан-тугри хорижий инвестициялар замонавий жацон хужалигида ицтисодий ривожланишнинг энг муцим омилларидан бири цисобланади. Улар цозирги глобаллаш-ган даврда капитал оцимлари царакатининг асосий шакли булиб, инвестиция цабул цилувчи мамлакат учун цам, хорижий инвесторлар манфаатлари учун цам бирдек муцим ацамият касб этади. Инвестиция жалб цилувчи мамлакат-да тугридан-тугри хорижий инвестициялар бизнес фаоли-ятини ривожлантириш, экспортни купайтириш, бандлик-ни ошириш, ицтисодий усишни тезлаштириш ва давлатни ривожлантиришда асосий омиллардан бири сифатида хиз-мат цилади.

Т^ридан-т^ри хорижий инвестициялар (ТТХИ) иш-лаб чикаришни молиялашнинг асосий манбаси булиши би-лан бирга, янги технологиялар, техник ва менежерлик ноу-хаулари оркали инсон капита-лини ривожлантиришнинг х,ам макбул усули х,исобланади. Купгина ривож-ланаётган мамлакатларда эса корхоналарда-ги капитал, технология, замонавий бошкарув, техника ва малакали мех,нат ресурсла-ри етарлича эмас ва бу улар иктисодиётига ТТХИ жалб килишнинг зарур эканлигини курсатади.1

"Барчамиз оддий бир ^ацицатни яхши англаб олишимиз даркор -ин-вестицияларсиз модернизация ^ам, янгила-ниш ^ам булмайди"

ТТХИ мамлакат иктисодиёти учун нафакат жах,он капитал бозорига чикиш, балки ундаги товарлар ва хизматлар савдо-сида катнашиш имкониятини х,ам кенгайтиради. Чунки ТТХИ мамлакат экспорт салох,иятини оширишни таъминлай-

ди ва шу оркали ялпи ички мах,сулот (ЯИМ) х,ажмининг х,ам ошишига сабаб булади. Жум-ладан, утказилган эмпирик тах,лиллар шуни курсатмокдаки, ТТХИ зах,ираларининг ЯИМ-га нисбатан улушининг 1% бирликка оши-ши ЯИМнинг 0,4%га ошишига сабаб булар экан. Ривожланаётган мамлакатларда эса ушбу курсаткич 14% бирликка ортса, ЯИМнинг 5,6%га ошишига олиб келади2. ТТХИ

1 Tarzi, S., Foreign Direct Investment into Developing Countries: Impact of Location and Government Policy, The Journal of Social, Political and Economic Studies, Vol. 30, No. 4, Winter 2005, pp. 497-516.

2 Dobson, W. And Hufbauer, G., World Capital Markets: Challenge to the G 10, Institute for International Economics, Washington, D.C. in: Tarzi, S., Foreign Direct MKTMCOfl BA MOMfl / 3K0H0MMKA M OMHAHCbl № 2, 2013

ИКТИСОДИЁТНИНГ РЕАЛ СЕКТОРИ / РЕАЛЬНЫЙ СЕКТОР ЭКОНОМИКИ 25 v_у

1-расм.

50 00

45 00

40 00

35 00

30 00

25 00

20 00

15 00

10 00

500 -

0

«ч^ cs^ cs^ сч** cs^ сч* ^ ^ ^ ^ ^

Манба: УзР Статистика кумитаси маълумотлари

нафакат кабул килувчи мамлакат учун, балки хорижий инвестор учун х,ам макбул капитал киритиш шакли х,исобланади. Чунки ТТХИ инвесторларга асосий воситаларга эгалик килиш, уз капиталларини бошкариш ва назо-рат килиш имкониятини беради.

Мамлакатимизда кулай инвестиция мух,итини яратиш, иктисодиётимиз абсорб-цион салох,иятини ошириш оркали ТТХИ-ни иктисодиётимизга окилона жалб килиш ва улардан самарали фойдаланиш алох,ида ах,амият касб этади. Хусусан, 1998 йилда ре-спубликамизда кабул килинган Узбекистон Републикасининг «Чет эл инвестициялари туFрисида», «Чет эл инвесторларининг ка-фолатлари ва уларнинг х,укукларини х,имоя килиш чоралари туFрисида» ва «Инвестиция фаолияти туFрисида»ги конунлари инвестиция мух,итини яхшилашда ва иктисодиётга инвестиция жойлаштириш х,ажмларини оши-ришда ^укукий асос булиб хизмат килмокда.

Investment into Developing Countries: Impact of Location and Government Policy, The Journal of Social, Political and Economic Studies, Vol.30, No. 4, Winter 2005

Узбекистон Республикаси Президентининг 2005 йил 11 апрелдаги «ТуFридан-туFри хусу-сий хорижий инвестицияларни жалб этишни раFбатлантириш борасидаги кушимча чора-тадбирлар туFрисида»ги 3594-сонли Фармо-ни ва 2012 йил 10 апрелдаги «ТуFридан-туFри хорижий инвестицияларни жалб этишни раFбатлантириш борасидаги кушимча чора-тадбирлар туFрисида»ги 4434-сонли Фармо-ни хорижий инвесторлар учун кушимча им-тиёзлар бериш ва уларни раFбатлантиришда мух,им роль уйнамокда.

Мазкур ислох,отларнинг натижаси уларок Узбекистонга жалб килинаётган ТТХИ х,ажми сунгги йилларда баркарор ошиб бормокда (1-расм). Жумладан, Президенти-миз И.А.Каримов х,ам 2012 йилда жалб эти-лиши кутилаётган хорижий инвестициялар хусусида: "Шунингдек, хорижий инвестициялар ва жалб килинадиган кредитлар х,ажми 16 фоизга купайиб, 3 миллиард 300 миллион доллардан ошади. Мазкур маблаFнинг 2 миллиард 300 миллион доллардан ортиFи ёки карийиб 70 фоизини туFридан-туFри хо-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 2, 2013

[ 26 ИК.ТИСОДИЁТНИНГ РЕАЛ СЕКТОРИ / РЕАЛЬНЫЙ СЕКТОР ЭКОНОМИКИ

2-расм.

Жа^онда тугридан-тугри хорожий инвестициялар ривожланиш динамикаси (млрд.долл)

2 500 000,0 2 000 000,0 1 500 000,0 1 000 000,0 500 000,0

Vе»

J' А*

V Лг V

Умумжах,он

Ривожланган мамлакатлар

Ривожлаётган мамлакатлар

Манба: UNCTAD, FDI/TNC database (www.unstad.org/fdistatistics)

рижий инвестициялар ташкил этиши айник,са эътиборлидир" \ деб таъкидлаган эди.

Дарх,ак,ик,ат, инвестициянинг бу куриниши таваккалчиликни ва инвестициялардан фой-даланиш самарадорлиги учун масъулиятни фак,ат давлат ва мах,аллий корхоналар зим-масига юкламасдан, уларни хорижий инве-сторларга х,ам так,симлашнинг энг яхши ва си-налган усули х,исобланади. ТТХИ замонавий технологиялар асосида мах,сулотлар ишлаб чик,аришни узлаштириш ва улар ассортимен-тини кенгайтириш, ишлаб чик,ариш аппарати-ни янгилаш ва унга инновацион технология-ларни жорий этиш, кадрлар малакасини оши-риш ва кайта тайёрлаш, илм-фан сиFимли ва юк,ори кушилган к,ийматли мах,сулотлар улу-шини купайтириш имкониятларини яратади.

1990 йилларда жах,он ик,тисодиёти гло-баллашуви, Жанубий-Шарк,ий Осиё мам-лакатлари ик,тисодиётининг кескин усиши

1 И.Каримов "2012 йил - Ватанимиз тарак,к,иётини янги боск,ичга кутарадиган йил булади" 2011 йил-нинг асосий якунлари ва 2012 йилда Узбекистонни ижтимоий-ик,тисодий ривожлантиришнинг устувор йуналишларига баFишланган Вазирлар Мах,камасининг мажлисидаги маърузаси, "Халк, сузи", №14, 20 январь, 2012 й.

ва собик, Иттифок, мамлакатларининг бо-зор ик,тисодиётига утиши жах,онда ТТХИ х,ажмининг салмок,ли даражада усишига (2000 йилда 1990 йилга нисбатан кирув-чи окимлар 6,5 баробардан ортик,)2 туртки булди (2-расм).

Аммо 2000-2003 йилларда жах,он ик,тисодиёти усишининг камайиши ва акци-ялар савдосининг сусайиши ТТХИ х,ажмининг х,ам пасайишига олиб келди. 2004 йилдан жах,ондаги тенденциялар ижобий томонга узгаргач, умумжах,он кирувчи ТТХИ ок,имлари х,ажми 2007 йилгача барк,арор усиб борди ва шу йилда узининг энг юк,ори даражасига (2 трлн. АКШ долларидан ортик,) чик,ди. 20072009 йиллар давомида эса жах,он молиявий-ик,тисодий инк,ирози сабабли кирувчи ТТХИ ок,имлари 47%га камайиб кетди. 2009 йилдан бошлаб жах,он молиявий инк,ирози таъ-сирлари камая бошлагач, ТТХИ х,ажми яна усиш тенденциясига эга булди ва 2011 йилда кирувчи ТТХИ ок,имлари 1,5 трлн. АКШ

2 UNCTAD, FDI/TNC database (www.unctad.org/ fdistatistics).

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 2, 2013

ИКТИСОДИЁТНИНГ РЕАЛ СЕКТОРИ / РЕАЛЬНЫЙ СЕКТОР ЭКОНОМИКИ 27

V_у

3-расм.

Афзалликлар турларидан фойдаланиш имконияти

Манба: Данннинг (1981) Корхона-нинг уз мулкий афзал-ликлари Интерна лизация афзал-ликлари Худуд афзал-лик лари

Лицензиялаш Бор Йук Йук

Бозорга кириш шакли Экспорт Бор Бор Йук,

ТТХИ Бор Бор Бор

долларини ташкил этди.1 Умумжацон ТТХИ оцимлари таркибида ривожланаётган ва утиш иктисодиёти мамлакатларига кирув-чи окимлар улуши купайиб бормокда. Аммо ушбу инвестицияларнинг асосий кисми бир неча мамлакат циссасига туFри келмокда. Масалан, 2011 йилда ривожланаётган мам-лакатларга кирувчи ТТХИ цажми 776 млрд. АК.Ш долларини ташкил этиб, унда Хитой 16%, Бразилия 8,5%, Сингапур 8,2%, Россия 6,7%, Хиндистон 4%, Мексика 2,5%, Индонезия 2,4% улушга эга булган.2

Хозирда ривожланаётган мамлакатлар хорижий капитални жалб килишнинг турли йуллари ичида ТТХИ шаклини бошка усуллар-дан, яъни банк кредити, портфел инвестициялар, заёмлар, лицензиялаш ёки франчайзинг каби шакллардан кура афзал курмокдалар. Чунки бунда корхоналар чет эл мамлакатла-ри бозорларига киришда кенг афзалликлар-дан фойдаланадилар (3-расм).

Ривожланаётган мамлакат учун тавак-калчиликнинг энг юкориси банк кредитла-ри цисобланади. Чунки кредит олувчи уз карзини ва фоиз туловини фойда ёки за-рар куришидан, ёхуд уларнинг даражасидан катъий назар кайтаришга мажбурдир. Бун-дан ташкари банк кредитларини киска муд-датда кайтариш ёки уларга нисбатан фоиз ставкаларининг узгариши цам кушимча рискни келтириб чикаради. Портфел инвестициялар цам, айникса киска муддатли царактерга эга булса, валюта инкирози, инфляция ва банкларнинг бекарорлиги каби

1 World investment report, UNCTAD, New York and Geneva, 2012, P. 35.

2 World investment report, New York and Geneva, 2012, P. 169.

макроиктисодий тангликлар шароитида реципиент мамлакатдан капиталнинг кайта чикиб кетиши ва кискаришига олиб келади. ТТХИнинг хорижий капитал шаклининг энг маъкул куриниши сифатида эътироф этили-ши унинг узок муддатли истикболга эгалиги, иктисодий кийинчиликлар даврида инвестиция кабул килувчи мамлакат билан таваккал-чиликни булишиш имкониятини бериши билан тавсифланади.

Табиий равишда савол туFилади: хуш, халкаро капиталнинг асосий шакли булган ТТХИни царакатга солувчи асосий кучлар нимада, нима учун ривожланган мамлакат-лардан ривожланаётган мамлакатларга ки-ритилаётган ТТХИ цажми баркарор ошиб бормокда, бир неча муайян ривожланаётган мамлакатларгина ТТХИнинг энг катта улуши-ни жалб этаётганлигининг асосий сабаблари нимада?

Бу саволларга жавоб беришда ТТХИни царакатланишини таъминловчи, кенг микиёсдаги турли омилларни бирлаштирув-чи, Ж.Даннингнинг 1980 йилда чоп этилган эклектик назарияси ёки OLI модели наза-рий асос булиб хизмат килади. Бу модел интернационализация назариясининг кейин-ги ривожланиш боскичи сифатида каралади. Ж. Даннинг узининг ушбу назарияси оркали биринчилардан булиб халкаро корпора-циялар инвестицияларини уз мамлакати иктисодиётидан ташкари хорижий давлат-ларга царакатланишини раFбатлантирувчи омилларга нисбатан яхлит ва тизимли ёнда-шувни ишлаб чикди.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 2, 2013

28 ИКТИСОДИЁТНИНГ РЕАЛ СЕКТОРИ / РЕАЛЬНЫЙ СЕКТОР ЭКОНОМИКИ

ч_/

4-расм.

Худуд афзалликлари (LOCATION)

Интернализация афзалликлари (INTERNALISATION)

• Фирманинг йириклиги

• Фирманинг

рентабеллиги

• Молиявий сифати

ва дистибюторлик

каналлари

• Модий ва номодий

мулк хукуки

• Инновация салохияти

• Тупланган тажриба

• Муайян ишлаб

чикариш омилларидан

тулаконли

фойдаланиш

имконияти

• ИлFор технология

• Бренд номи

• Ишлаб чикариш ва

маркетинг усуллари

• Логистика ва

ташкилий салохияти

• Бозор хажми

• Кабул килувчи

иктисодиётнинг

очиклик даражаси

• Коррупциянинг

пастлиги

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

• Хукукий ва

норматив асоснинг

мустахкамлиги

• Давлат институтлари

сифати

• Сиёсий-ижтимоий

баркарорлик

• Мулкни мусодара

килиш хавфи даражаси

• Ишлаб чикариш

омиллари нархи

• Сифат ва унумдорлик

• Транспорт нархлари

• Инфратузилма

• Арзон ишчи кучи

• Хом-ашё ресурслари

• Солик, имтиёзлари

• Бозорни назорат

килиш

• Ташки

таъсирларнинг

интернализация

• Давлат тусик,ларини

айланиб утиш

• Ишлаб чикаришда

уз имкониятларидан

тулаконли

фойдаланиш

• Франчайзинг

ёки лицензия

шартномасида

вужудга келадиган

назорат килиш

харажатларидан

озод булиш

• Маркетинг

тадк,ик,отларини

олиб боришда

уз имкониятидан

фойдаланиш

• Технология сирини

саклаш

OLI модели номи билан машхур булган Ж.Х. Даннингнинг эклектик назариясидан1 бир неча ун йиллар давомида ТТХИ жалб килишни таъминловчи омилларни эмпирик тадк,ик, килишда назарий асос сифатида фойдаланиб келинган. Ушбу назария транс-миллий корпорацияларнинг халкаро ишлаб чикариш ва бошка операциялари буйича карорларига таъсир килувчи барча асосий

1 Dunning, J.H., The Eclectic (OLI) Paradigm of International production: Past, Present and Future, International Journal of the Economics of Business, 8(2), 2001, pp. 173-190.

омилларни хисобга олиш буйича яхлит ён-дашувни таклиф этади. Даннингнинг мазкур назариясига кура, ТТХИдан фойда ва унинг узи асосан 3 та гурух омилларига боFликдир, яъни халкаро ишлаб чикаришга киришаётган фирманинг мулкка эгалик килишдан юзага ке-ладиган киёсий афзалликлари (ownership-O), трансмиллий корпорацияларнинг кайси худудда ишлаб чикаришни ташкил этиши-ни белгиловчи худудий жойлашув омилла-ри (location factors-L), трансмиллий корпорацияларнинг бошка фирмаларга лицензия со-тиш ёки улар билан франчайзинг шартнома-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 2, 2013

ИКТИСОДИЁТНИНГ РЕАЛ СЕКТОРИ / РЕАЛЬНЫЙ СЕКТОР ЭКОНОМИКИ 29 v_у

сини тузишдан кура ТТХИ киритишни маъкул куришларини асословчи интернационализа-циялашув омиллари (internalisation factor - I). OLI моделида мазкур 3 та гурух афзалликла-ридан тулик фойдаланиш имконияти халкаро капитал харакати шаклларидан факат ТТХИ усулида мавжудлиги асослаб берилади (4-расм).

ТТХИ эклектик назариясининг биринчи (О) гурух омиллари аввало корхоналарнинг чет элда уларга ракобат афзалликларини яратиб берувчи муайян махсус воситалар ёки мулкка эгалиги билан тавсифланади. Ушбу ракобат афзалликларига эгалик асосан номоддий ха-рактерга эга булиб, фирмани халкаро иш-лаб чикаришда муваффакиятга олиб боради. Корхонанинг илFор технология, бренд номи, ишлаб чикариш ва маркетинг усуллари, логистика, замонавий менежмент ва ташкилий салохияти унга чет элда ТТХИни киритиш ва ишлаб чикаришни ташкил этишда киёсий аф-залликлар туFдиради. Баъзида юкоридаги сифатларга эга трансмиллий корпорация-лар нафакат киёсий, балки монопол афзал-ликларга хам эга буладилар. Бу эса уларга халкаро ишлаб чикаришни ташкил этишда вужудга келадиган кушимча харажатлар урнини коплаш имконини беради. Махаллий ишлаб чикарувчилар эса бундай харажатлар-га дуч келмайдилар ва шунинг учун улар хам ракобатда муайян афзалликка эга буладилар.

С.Тарзининг фикрича1, трансмиллий кор-порацияларнинг уз муайян мулкий афзал-ликларга эгалиги Верноннинг "махсулотнинг хаёт цикли" назариясига асосланади ва у ТТХИни харакатлантирувчи куч сифатида на-моён булади. Ушбу назарияга кура, трансмиллий корпорациялар узларининг муайян махсулотлар, кобилиятлар, маркетинг ва менежмент усуллари, тадкикот ва ривож-лантириш стратегияларини уз мамлакатлари иктисодиётида тулаконли куллаш имкония-тига эга булмайдилар. Натижада улар хориж мамлакатларига инвестиция чикариш билан

1 Tarzi, S., Foreign Direct Investment into Developing Countries: Impact of Location and Government Policy, The Journal of Social, Political and Economic Studies, Vol. 30, No. 4, Winter 2005, pp. 497-516.

бирга аввалига уз мамлакатларида ишлаб чикаришни инновациялашга мулжаллаган технологиялари, ноу-хау, имкониятлари ва куникмалари каби номоддий воситаларини ташки бозорларга жойлаштирадилар. Фир-манинг мулкка эгалик килишдан юзага келадиган киёсий афзалликлари каторида фирма-нинг йириклиги ва халкаро ишлаб чикаришда туплаган тажрибаси алохида ахамиятга эга-дир. Фирманинг хажми ундаги маблаFлар, ре-сурслар, ишлаб чикариш ва савдо хажми каби курсаткичлар билан улчанади. ТТХИ хориж-да ахборот излаш ва ишлаб чикаришни ташкил этишда йирик сармоя талаб этади ва бу махаллий корхоналар билан ракобатлашувда кийинчиликлар туFдиради. Шунинг учун фирманинг йириклиги бундай кушимча харажатларни коплаш ва тахдидларни енгиб утишда кулай имконият яратади2. Йирик мо-лиявий маблаFлар ва бошкарув салохиятига эга корхоналар узок масофада жойлашган ва нотаниш бозорлардаги ТТХИ лойихаларини амалга оширишдан чучимайдилар ва халкаро шартномалар тузишга мойил буладилар. Улар йирик маблаFларга эгаликлари туфайли илFор технологиялар, замонавий бошкарув усуллари, ноу-хаулар оркали ракобатга бар-дош берадилар ва йирик ишлаб чикаришни ташкил этиб, иктисодиётнинг масштаб сама-расидан хам фойдаланадилар.

OLI моделидаги иккинчи (L) гурух омиллари халкаро ишлаб чикаришни каерда ташкил килиш кераклигини тавсифловчи масалалар билан боFл и к булиб, у муайян худудда ишлаб чикаришни жойлаштириш афзалликлари билан ифодаланади. Трансмиллий корпорация-ларни жалб килувчи бундай худудий афзал-лик омилларига арзон ишчи кучи ёки хома-шё ресурслари, муайян бозорнинг якинлиги ва унинг хажми, географик омиллар, давлат-нинг аралашуви, солик ва валюта сиёсати ка-билар киради. Демак, муайян мамлакат ёки минтакага инвестициялар киритилишига асос булувчи, шу жумладан инвестиция мухитини ташкил этувчи мавжуд шарт-шароит ва им-

2 Buckley P.J., Casson M.C. The future of the multinational enterprise. London, UK. Macmillan Press. 1976.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 2, 2013

30 ИКТИСОДИЁТНИНГ РЕАЛ СЕКТОРИ / РЕАЛЬНЫЙ СЕКТОР ЭКОНОМИКИ

ч_/

кониятлар инвестициялар жалб килишнинг цудудий омиллари сифатида каралмокда.

Худудий омилларнинг асосий кисмини иктисодий омиллар ташкил этсада, цозирда сиёсий, айникса институционал омиллар цам муцим ацамият касб этиб бормокда. Инве-сторлар кизикиши замонавий иктисодиётда табиий ресурслардан кура илм-фан сиFимли воситалар, инфратузилма, давлат инсти-тутлари каби инсон томонидан яратил-ган ресурсларга томон узгармокда. ТТХИ-ни иктисодиётга жалб килувчи энг муцим иктисодий омиллар каторида мамлакатдаги арзон ишчи кучи, арзон хомашё ресурслари, бозор цажми ва унинг очиклиги, иктисодий усиш суръатининг тезлиги, макроиктисодий вазият ва унинг баркарорлиги каби омиллар туради.

Инвестиция киритилаётган мамлакат-да иш цакининг пастлиги, хомашё ва ер-нинг арзонлиги халкаро корпорациялар-га ишлаб чикариш царажатларини камайти-ришга имкон яратади ва улар ТТХИ оркали иктисодиётнинг масштаб самарасига эриша-дилар, иктисодий фаолиятларини окилона ташкил килиб, юкори ракобатдошликни таъ-минлайдилар. Шунинг учун, бош максади рентабелликни ошириш булган халкаро кор-порациялар асосан арзон ишчи кучи ва таби-ий ресурлар мавжуд мамлакатларга инвестиция олиб кирадилар.

Ривожланаётган мамлакатларда малака-сидан катъий назар, ишчи кучининг умумий арзонлиги кузатилсада, улардаги арзон ишчи кучи куплигининг узи чет эл сармояларини жалб килишнинг асосий омили була олмай-ди. Агар шундай булганда эди, барча ТТХИ окимлари ривожланаётган мамлакатларга йуналтирилган, ривожланган ва йирик бозор-га эга мамлакатлар ТТХИни энг йирик жалб килувчилар каторида булмаган булар эди. Ривожланаётган мамлакатларда ишчи кучи куп ва арзон булишига карамасдан уларнинг ривожланган мамлакатлардагидек юкори малака, билим ва тажрибага эга эмасликла-ри аксинча хорижий инвестицияларни жалб килишга тусик булади. Иш цакининг пастлиги ёки табиий ресурсларнинг арзонлиги ри-

вожланмаган мамлакатлар купчилиги учун хос булиб, улар иктисодиётнинг баркарор ракобатбардошлигини таъминлай олмайди.

Уз мацсулот ва хизматларини сотиш учун бозорлар излаётган инвесторлар эса кайси мамлакатларда бозор цажми йирик ва ха-рид кобилияти юкори булса, уша мамлакатлар иктисодиётига ТТХИ киритишни маъкул курадилар. Бозордаги харид кобилияти эса мамлакат ялпи ички мацсулотининг жон бо-шига киймати билан улчанади. Stoian ва Filippaiosлар фикрига кура эса бозорнинг йи-риклиги инвесторларга иктисодий масштаб самарасидан фойдаланиш имкониятини цам беради.1

Бозор улчамидан ташкари муайян иктисодиётга инвестиция киритишга турт-ки булувчи муцим омил - бу иктисодиётнинг очиклигидир. Чунки бу омил мамлакатнинг халкаро савдодаги урнини курсатади ва бу эса унинг ракобатбардошлигини белгилай-ди. Иктисодиётнинг баркарор уртача ёки юкори усиш суръатларига эгалиги, баркарор валюта курси, инфляция даражасининг пастлиги каби макроиктисодий баркарорлик курсаткичлари цам инвестициялар жалб килишда муцим омиллар цисобланади. ТТХИ-нинг иктисодий усишга таъсири буйича тур-ли узаро зид фикрлар мавжуд булсада, Дойч Банк (Deutsche Bank) томонидан замонавий усулларда утказилган тадкикотлар натижаси шуни курсатдики, утиш иктисодиёти мамла-катларининг бозор иктисодиётига ута бош-лаганидан цозиргача эришган иктисодий усишининг 74%ни ТТХИ таъминлаб берган.2

ТТХИни жалб килишда катнашувчи цудудий омиллардан яна бири - бу мамла-катдаги инфратузилманинг ривожланганли-гидир. Инфратузилма эса уз ичига йуллар, куприклар, портлар, учиш-куниш майдонла-ри ва йулаклари, электр ишлаб чикариш ва

1 Stoian, C., Filippaios, F., Dunning's eclectic paradigm: A holistic, yet context specific framework for analysing the determinants of outward FDI evidence from international Greek investments, International Business Rewiew 17, 2008, pp. 349-367.

2 Jensen, C., Foreign Direct Investment and Economic Transition: Panacea or Pain Killer?, Europe-Asia Studies, Vol. 58, No. 6, September 2006, pp. 881-902.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 2, 2013

ИКТИСОДИЁТНИНГ РЕАЛ СЕКТОРИ / РЕАЛЬНЫЙ СЕКТОР ЭКОНОМИКИ 31 V_у

узатиш, алока ва интернет тармокларининг ривожланганлиги каби омилларни олади. Мамлакатлар эса купрок хорижий инвестиция жалб килиш учун узларидаги инфрату-зилма сифатини оширишлари, яъни юк ташиб бериш, логистика ва алока тармокларини ри-вожлантиришлари зарур булади.

Иктисодиётга ТТХИни жалб килишда нафакат х,удуддаги иктисодий омиллар, балки сиёсий омиллар айникса, институционал мух,ит х,ам алох,ида ах,амиятга эга. Мамлакат-га хорижий инвестициялар киришига умуман олганда макро ва микро даражадаги сиёсий тах,дидлар тусик булади. Макро даражадаги сиёсий тах,дид мамлакатда умумий сиёсий бекарорлик ва нотинчлик билан улчанади. Бу эса узок муддатли ишлаб чикаришни ва алокани урнатишга каратилган ТТХИ кириб келишига уз таъсирини курсатади. Микро даражадаги сиёсий вазият эса капитал эркин х,аракатини чеклашлар, хорижий инвестици-яларга нисбатан конун муносабати, мах,аллий корхоналарда хорижий капитал улушининг чекланиши, хорижий инвесторларнинг уз ка-питалларини ёки фойдасини олиб чикиб ке-тишининг чекланиши кабилар билан белги-ланади.

Замонавий глобал иктисодиётда хорижий инвестицияларни жалб килишда институционал омиллар мух,им ах,амият касб этиб бормокда. Ушбу омиллар эса уз ичига дав-лат бошкарув органлари сифати, институционал конун-коидалар, хусусий ва интеллектуал мулк х,укуклари, бюрократланганлик даража-си, конфискация хавфи, коррупция даражаси кабиларни олади.

ТТХИларни х,аракатга келтирувчи учинчи (I) гурух, омиллар эса интернационализация омиллари булиб, ТМКнинг хорижий вакил билан лицензия келишуви ёки франчайзинг шартномасини имзолашдан кура нима учун хорижга инвестиция чикариш ва у ерда ишлаб чикаришни ташкил этишни маъкул куришини асослайди. Трансмиллий корпорациялар жах,он бозорида уз бизнесларини юритиш-да ишлаб чикариш кучларини мах,сулотларни сотиш, арзон хом-ашё, энергия ва ишчи ку-чидан фойдаланиш имконини берувчи бо-

зорларга якинрок х,удудларга жойлашти-ришга х,аракат киладилар. Улар олдида икки йул, яъни уз техника-технологияларидан хо-рижда лицензия ёки франчайзинг шартно-маси оркали хорижлик вакиллар оркали ишлаб чикаришда фойдаланиш ёки бевоси-та ТТХИни киритиш оркали кушма корхо-на, филиаллар ёки мавжуд корхонани кушиб олиб, уз иштирокида ишлаб чикаришни ташкил этиш масаласи туради. Халкаро корпорациялар чет элда х,амкор корхоналар вакил-лиги асосида ишлаб чикаришни ташкил этса, вакилларни уз мажбуриятларини бажариши-ни назорат килиш ва мажбурлаш буйича ке-лишувларга эришиши керак булади. Бундан ташкари агар корхона лицензия келишуви ёки франчайзинг шартномасини имзоласа, инвестиция киритаётган хорижий мамлакат-да уз товар ва хизматларини ишлаб чикариш ва истеъмолчиларга етказиб бериш, маркетинг тадкикотларини олиб боришда узининг тулик имкониятларидан фойдалана олмайди. Шунинг учун х,ам, фирмалар чет элда ишлаб чикаришни ташкил этишда ТТХИ киритишни маъкул курадилар.

Халкаро бозорда оралик мах,сулотлар ва хизматлар савдоси учун нокулай вазият юзага келганда халкаро корпорациялар узларининг ракобат устунликларидан хорижга инвестиция киритиш оркали фойдаланадилар. Чун-ки жах,он бозорида экспорт, импорт, лицен-зиялаш жараёнида эх,тиёж ту-гиладиган хизматлар ва оралик мах,сулот булган хомашё ва ярим хомашё товарларини кулга киритиш кийин булган вазиятда муайян х,удудда ишлаб чикаришни ташкил килиш ёки кушиб олиш макбул х,исобланади. Мазкур омиллар х,ам OLI моделидаги (I) гурух,и интернационализация афзалликларини ифодалайди.

Юкорида таъкидланганидек, миллий иктисодиётимизни инновацион ривожлан-тириш, уни модернизациялаш, янги техника ва технологияларни ишлаб чикаришга жорий килиб, иктисодиётимиз ракобатдошлигини оширишда тутридан-тутри хорижий инвестицияларни фаол жалб килиш ва улар-дан окилона фойдаланиш мамлакатимиз-ни иктисодий ривожлантиришнинг усту-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 2, 2013

32 ИКТИСОДИЁТНИНГ РЕАЛ СЕКТОРИ / РЕАЛЬНЫЙ СЕКТОР ЭКОНОМИКИ

вор йуналиши х,исобланади. Шундай экан, Ж. Даннингнинг эклектик назария-си тутридан-тутри хорижий инвестициялар-ни иктисодиётимизга х,аракатлантирувчи омилларни тах,лил килишда, унга асосланиб иктисодиётимизнинг узига хос хусусиятлари-дан келиб чикиб, эконометрик моделларни

ишлаб чикишда ва улардан чикарилган хуло-салар асосида тутридан-тутри хорижий инве-стициялардан фойдаланишни янада такомил-лаштириш буйича илмий-амалий тавсиялар ишлаб чикишда мух,им ах,амият касб этади.

Адабиётлар руйхати:

1. И.Каримов "2012 йил - Ватанимиз тараккиётини янги боскичга кутарадиган йил булади". 2011 йилнинг асосий якунлари ва 2012 йилда Узбекистонни ижтимоий-иктисодий ривожлантиришнинг устувор йуналишларига батишланган Вазирлар Мах,камасининг мажлисидаги маърузаси, "Халк сузи", №14, 20 январь, 2012 й.

2. Узбекистон Республикаси "Чет эл инвестициялари тутрисида"ги конуни, 1998 йил, 30 апрель.

3. UNCTAD Training Manual on Statistics for FDI and the Operations of TNCs, UN, New York and Geneva, 2009.

4. World investment report, UNCTAD, New York and Geneva, 2012.

5. Tarzi, S., Foreign Direct Investment into Developing Countries: Impact of Location and Government Policy, The Journal of Social, Political and Economic Studies, Vol. 30, No. 4, Winter 2005.

6. Dobson, W. And Hufbauer, G., World Capital Markets: Challenge to the G 10, Institute for International Economics, Washington, D.C. in: Tarzi, S., Foreign Direct Investment into Developing Countries: Impact of Location and Government Policy, The Journal of Social, Political and Economic Studies, Vol.30, No. 4, Winter 2005.

7. Dunning, J.H., The Eclectic (OLI) Paradigm of International production: Past, Present and Future, International Journal of the Economics of Business, 8(2), 2001.

8. Buckley P.J., Casson M.C. The future of the multinational enterprise. London, UK. Macmillan Press. 1976.

9. Stoian, C., Filippaios, F., Dunning's eclectic paradigm: A holistic, yet context specific framework for analysing the determinants of outward FDI evidence from international Greek investments, International Business Rewiew 17, 2008.

10.Jensen, C., Foreign Direct Investment and Economic Transition: Panacea or Pain Killer?, Europe-Asia Studies, Vol. 58, No. 6, September 2006.

11.UNCTAD, FDI/TNC database (www.unctad.org/fdistatistics).

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 2, 2013

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.