Научная статья на тему 'Ўзбекистонда жисмоний шахсларни солиққа тортишни ислоҳ қилиш муаммолари'

Ўзбекистонда жисмоний шахсларни солиққа тортишни ислоҳ қилиш муаммолари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
599
73
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
солиқ / солиқ тизими / солиқ юки / солиқ ставкаси / солиқ маданияти / жисмоний шахсларнинг даромад солиғи / солиқ ислоҳоти / налог / налоговая система / налоговая нагрузка / налоговая ставка / налоговая культура / налог на доходы физических лиц / налоговая реформа

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Хусаинов Равшан Рахимович

Мақолада солиқларнинг пайдо бўлиш тарихи ва уларнинг ижтимоий-иқтисодий аҳамияти ёритилган. Солиқ маданияти солиқ тўловчиларнинг солиқ хатти-ҳаракатларининг шаклланишини белгиловчи муҳим омил эканлиги таъкидланган. Жисмоний шахсларни даромад солиғига тортишнинг хорижий давлардаги тажрибаси ва Ўзбекистондаги солиқ ислоҳотлари ёритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ПРОБЛЕМЫ РЕФОРМИРОВАНИЯ В УЗБЕКИСТАНЕ НАЛОГООБЛАЖЕНИЯ ФИЗИЧЕСКИХ ЛИЦ

В статье описывается история появления налогов и их социально-экономическое значение. Утверждается что, налоговая культура является важным фактором, определяющим налоговое поведение налогоплательщиков. Рассмотрен опыт налогообложения физических лиц в зарубежных странах и налоговые реформы в Узбекистане.

Текст научной работы на тему «Ўзбекистонда жисмоний шахсларни солиққа тортишни ислоҳ қилиш муаммолари»

ХУСАИНОВ Равшан Рахимович,

Тошкент давлат техника университети «Корпоратив бошкарув» кафедраси доценти, иктисод фанлари номзоди

УЗБЕКИСТОНДА ЖИСМОНИЙ ШАХСЛАРНИ СОЛИККА ТОРТИШНИ ИСЛОХ КИЛИШ МУАММОЛАРИ

УДК 336.226.111

ХУСАИНОВ Р.Р. УЗБЕКИСТОНДА ЖИСМОНИЙ ШАХСЛАРНИ СОЛИЦЦА ТОРТИШНИ ИСЛОХ ЦИЛИШ МУАММОЛАРИ

Маколада соликларнинг пайдо булиш тарихи ва уларнинг ижтимоий-иктисодий ах,амияти ёри-тилган. Солик маданияти солик туловчиларнинг солик хатти-х,аракатларининг шаклланишини бел-гиловчи мух,им омил эканлиги таъкидланган. Жисмоний шахсларни даромад солиFига тортишнинг хорижий давлардаги тажрибаси ва Узбекистондаги солик ислох,отлари ёритилган.

Таянч иборалар: солик, солик тизими, солик юки, солик ставкаси, солик маданияти, жисмоний шахсларнинг даромад солиFи, солик ислох,оти.

ХУСАИНОВ Р.Р. ПРОБЛЕМЫ РЕФОРМИРОВАНИЯ В УЗБЕКИСТАНЕ НАЛОГООБЛАЖЕНИЯ ФИЗИЧЕСКИХ ЛИЦ

В статье описывается история появления налогов и их социально-экономическое значение. Утверждается что, налоговая культура является важным фактором, определяющим налоговое поведение налогоплательщиков. Рассмотрен опыт налогообложения физических лиц в зарубежных странах и налоговые реформы в Узбекистане.

Ключевые слова: налог, налоговая система, налоговая нагрузка, налоговая ставка, налоговая культура, налог на доходы физических лиц, налоговая реформа.

HUSAINOV R.R. PROBLEMS PHYSICAL PERSONS INCOMES TAX REFORMING IN UZBEKISTAN

The article describes the history of the appearance of taxes and their socio-economic significance. It is claimed that the tax culture is an important factor determining the tax behavior of taxpayers. The experience of taxation of individuals in foreign countries and tax reforms in Uzbekistan is considered. Keywords: tax, tax system, tax burden, tax rate, tax culture, personal income tax, tax reform.

Давлат уз функцияларини солицларсиз бажара олмайди. Бугунги кунда солицлар ижтимоий цаётнинг бир цисмидир. Уларга ицтисодий, молиявий ва сиёсий цодиса сифатида царалади. Чунки улар давлат органлари томонидан юридик ва жисмоний шахслардан олинадиган мажбурий туловларни англатади ва турли даражадаги бюджетлар даромадларининг салмоцли цисмини ташкил этади.

Узбекистан Республикаси Солик Кодексининг 12-моддасида соликларга куйидагича таъриф берилган: «Соликлар деганда ушбу Кодексда бел-гиланган, муайян микдорларда ундириладиган, мунтазам, кайтариб берилмайдиган ва беFараз хусусиятга эга булган, бюджетга йуналтириладиган мажбурий пул туловлари тушунилади»1.

Бозор муносабатлари шароитида солик тизими иктисодиётни давлат томонидан тартибга солиш-нинг молиявий-кредит механизмининг асоси булган мухим ик,тисодий тартибга солувчилардан бири хисобланади. Мамлакат миллий икти-содиётнинг самарали фаолият курсатиши солик тизими канчалик яхши курилганига боFлик.

Унинг мавжуд булишининг барча боскичларида инсон жамоатчилик эхтиёжларига жавоб бериш учун уз саъй-харакатлари ва бойлигини бирлаш-тиришга мажбур булди. Шунинг учун соликнинг ижтимоий маъноси шахсий, оилавий ва гурухга эхтиёжни янада юкори даражага кутаришдир. Ижтимоийлаштириш одамлар учун тенг булмаган бошланFич имкониятларни (таълим, тиббий ва ижтимоий хавфсизлик) таъминлашни уз ичига олади.

Маълумки, соликлар фак,ат халк ва давлатнинг молиявий эхтиёжларини таъминлаш эмас, балки ижтимоий ва иктисодий муносабатларнинг давлат томонидан тартибга солишнинг самарали воситаси сифатида хизмат килади. Шундай килиб, солик тизимига киритилган соликларнинг хар бири хар кандай мамлакатда унинг олдига куйилган вази-фаларини тулик, юкори даражада амалга оши-риши керак. Соликлар юкининг юк,орилиги албатта ишлаб чикаришга салбий таъсир этади х,амда ахоли ва юридик шахсларнинг даромадларини яшириш, солик тулашдан кочишга, яъни давлат бюджетини талаб даражасида ташкил эта олмас-лигига олиб келади.

Соликлар инсоният жамияти ривожланишининг жуда эрта боскичларида - хатто илк ибтидоий тизим доирасида, биринчи цивилизация пайдо булиши олдидан пайдо булган. Соликлар турли

1 Узбекистон Республикасининг Солик кодекси. - Т.: «Норма», МЖЧ. 2008 й. -416-б.

хил шаклларда мавжуд булиб, ^озирги замонда-гисидан фаркли, лекин асосий максади жамият иктисодиётини таъминлаш булган.

Соликлар пайдо булиши объектив ижтимоий эх,тиёжлар билан боFлик булиб, инсоният жамия-тининг мавжудлиги ва янада ривожланиши учун зарур шарт-шароит эди. Соликларнинг асосий максади давлат эх,тиёжларини кондиришдир. Соликлар оркали тупланган молия инсоният тарихи давомида факат давлат олдидаги ишларни молиялаштириш эмас, балки таълим ва маданият, инфратузилма ва бошка ижтимоий масалаларни х,ал килишга ишлатилади.

Соликлар пайдо булиши давлатларнинг пайдо булиши билан бевосита ботлик. Давлатнинг пайдо булиши билан бирга, ишлаб чикариш билан шугулланмайдиган жамият катламига эх,тиёж пайдо булди. Аввало, бу давлатнинг худудини ^имоя килувчи армиядир. Бундан ташкари, хар бир давлатга конун ва тартибни бошкарадиган ва саклайдиган одамлар керак. Давлат ва унинг муас-сасаларининг саклаш зарурати тугилди, яъни уларни молиялаштириш лозим булди, молиялаш-тиришнинг асосий манбаи соликлар эди.

Соликларнинг келиб чикиши, биринчи нав-батда, давлат ва унинг муассасалари таркибига булган эхтиёжга боFлик эди. Дастлаб соликлар тизимсиз туловлар шаклида, асосан натура шаклида мавжуд булган.

Ахоли солик олдидаги узининг шахсий мажбу-риятларини куйидагича бажарган: озик-овкат, ем-хашак, кушин учун ускуналар билан солик тулаган. Товар-пул муносабатларининг ривожланиши ва мустахкамланиши натижасида солик пул шаклида олинадиган булди.

Кадимги Римнинг солик тизими замонавий соликка тортишнинг куп жихатларини акс этган биринчи солик тизимидан бири булган. Милоддан аввалги ^-Ш асрларда солик тизимининг ривожланиши умумдавлат ва махаллий (шахар) соликларнинг пайдо булишига олиб келди. Шу билан бирга ягона солик тизими уша пайтларда мавжуд булмасдан, балки давлатнинг харбий

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 6(114)

хapaкaтлapидaги мyвaффaкиятлapи билaн 6of-лaнгaн бyлгaн.

Дaвлaтнинг pивoжлaниши вa унинг вэзифэлэ-pM4M кeнгaйтиpиш ижтимoий-иктиcoдий ^lerop^ cифaтидa толик^^ oид илмий к1apaшлapнинг эвoлюцияcи билaн биpгa кeлaди. Иктигадий фэн-лap дoиpacидa coликлapнинг умумий нaзapияcи пaйдo 6улди. Сoликлap умумий нaзapияcининг acocий пoйдeвopи yлapнинг ижтимoий-иктиcoдий мaзмyни мacaлacидиp. Сoликлap биp нapca эвэ-зигa тyлaниши кepaк ёки yлap бeпyл, бoшкaчa aйтгaндa бeтapaфдиp.

Сoлик тулэшдэ дaвлaтдaн жaмият мaълyм xиз-мaтлapни coтиб oлaди, мacaлaн, тaшки дyшмaн тoмoнидaн хужумдэн x1имoя килиш, мaмлaкaтдa тapтибни caклaш вa бoшкaлap.

Бapчa дaвлaтлapдa бyлгaнидeк, Амиp Teмyp дaвлaтидa хэм coликлapни бeлгилaш вa yндиpиш, xaзинaни яpaтиш вa yндaн фoйдaлaниш acocий эътибopдa булгэн. Сoликлap cиëcaтини aмaлгa oшиpиш мaкcaдидa мaмлaкaтдa вaзиpликлap тaйинлaнгaн. Шyлapдaн мaмлaкaт вa paият вaзиpи, oмoнaт мулк вaзиpи, caлтaнaт ишлapини юpитyвчи (киpим-чикимлapнинг хигобини oлиб бopyвчи) вaзиpи мoлия мyнocaбaтлapини юpитyвчилap 6ули6, xaзинaни тyлдиpиш вa yндaн фoйдaлaниш ишлapигa тулик жaвoбгap бyлгaнлap1.

Сoликлap микдopини бeлгилaшдa вa унди-pишдa юкcaк инcoнпapвapлик хэмдэ aдoлaт билaн иш юpитилгaн «Paиятдaн мoл-xиpoж йиFишдa yлapни oFиp aхвoлгa coлишдaн ёки мaмлaкaтни Kaшшoкликкa тyшиpиб куйишдэн caклaш кepaк», дэгэн эди Амиp Teмyp. Чунки xaлкнинг xoнaвaйpoн килиниши пиpoвapдидa xaзинaнинг кaмбaFaл-лaшyви вa дaвлaтнинг зaифлaшyвигa caбaб бyлaди, дeб хиcoблaнгaн. Шунинг учун coлик тyлoвчи-лapнинг мoддий шapoити, яшaйдигaн вa мeхнaт килaдигaн x1yдyдлapини хигобгэ oлиб тaбaкa-лaштиpиш лoзим.

Шyндaй килиб, coликкa тopтиш мexaнизмининг зaмoнaвий хйлэтигэ инcoният биpдaнигa e^ ^л-мaгaн. Сйликнинг эвoлюцияcидa биp нeчa ба^ич-лapни бocиб утгэн.

Биpинчи бocкич: coвFa Foяcи - фyкapo душ-мaнлapдaн химoя килингэни учун миннaтдopчи-

1 Зoйиpoв З. Амиp Teмyp дaвлaтидa толик тизими вэ ейлик cиëcaти: тapиx вa хсзиpги зaмoн. Узбeкиcтoн Pecпyбликacи Хэлк тэълими вaзиpлиги Нэвсий дэвлэт пeдaгoгикa инcтитyти Амиp Teмypнинг миллий дэв-лэтчилик cиëcaти: тapиx вэ хсзиpги зaмoн туплэми. УзФА. «Фен», 2014. http:||uz.denemetr.com|docs|768| index-32412-1.html?page=6.

лик билэн хyкмдopгa coвFa килгэн. Иккинчи 6oc-кич: дэвлэт xaлкнинг умумий вaзифaлapини хэл килишдэ кУллaб-кyввaтлaши учун дэвлэтнинг кэм-тapoнa тэлэби. Учинчи бocкич: фyкapoлapнинг дэвлэт мaнфaaтлapи йулидэ мэълум мaблaFлapини фидo килишлapи. TypïMMMM бocкич: фyкapoлapнинг дaвлaтгa бyлгaн 6ypMM нaзapияcи. Бeшинчи бocкич: дэвлэтнинг умумий фapoвoнлиги учун фyкapo-лapдaн пул oлиш унинг хукуки экэнлигини тyFpи тушуниш.

Дэвлэт тapaккиëти, coлик cиëcaти вэ голик мexaнизмини yзгapтиpишнинг бутун мexaнизми уз^^нли™ еэбэбли, хoзиpги дэвлэт pивoжлaниш бocкичи эcки xyжaлик бoшкapyв мexaнизмидaги уз^иш, эcки бoшкapyв вocитaлapини янги тex-нoлoгиялap билэн aлмaштиpиш билэн тaвcифлa-нэди. Бoзop мyнocaбaтлapининг тapкибий ^ми вэ yлapни тapтибгa coлиш мexaнизмини тэшмил-лaштиpишдa хэл килувчи poль уйнэйди.

Жиcмoний шaxcлapдaн oлинaдигaн дapoмaд coлиFи бюджeт-coлик мyнocaбaтлapининг кичик тизими ^фэтидэ, xycycaн, yлapнинг дapoмaдлa-pидaн биp киcмини дaвлaтнинг мapкaзлaштиpил-гэн фoндини тэшкил этиш учун дэвлэт бюджeтигa oлиб куйиш жapaëнидa юзэгэ кeлгaн мyнocaбaт-лapни узидэ a^ эттиpaди2.

Жиcмoний шaxcлapнинг дapoмaд coлиFи Узбeкиcтoндaги тyFpи coликлapнинг биp тypи Xиcoблaнaди. Бу coлик хoзиpги дaвpдa жиcмoний шaxcнинг умумий дapoмaдидaн фoиз cтaвкacи cифaтидa хиcoблaнaди.

Узбeкиcтoндa бapчa тyFpи coликлapнинг улу-шидэ дapoмaд coлиFининг улуши энг кaттaдиp. Бу 1-жэдвэл мaълyмoтлapидaн яккoл к^иниб тypибди. Macaлaн, 2010 йилдэ жиcмoний maxcnap-нинг дapoмaд coлиFи тyFpи голик^ии^ 45%ини тэшкил этиб, дэвлэт бюджeтигa бу coликдaн 1592,9 млpд cyм кeлиб тушгэн. Дэвлэт cтaтиcтикa кумитэ^нинг мaълyмoтлapигa ^pa, шу йили дэв-лэт бюджeтининг умумий дapoмaдининг микдopи 13221 млpд cyмни тэшкил этиб, жиcмoний Luaxc-лapнинг дapoмaд coлиFининг улуши 12%ни тэшкил этэди. Бу эм Узбeкиcтoндa жиcмoний шaxcлapнинг дapoмaд coлиFи нэфэкэт тyFpи coликдa caлмoкли, бэлки дэвлэт бюджeтининг умумий дapoмaдидa хэм улуши кэттэгинэ экэнини кypcaтaди.

2 Бoзopoв А.А. Уз6eкиcтoндa жиемсжий шaxcлapнинг иш хэкидэн слинaдигaн дapoмaд ^.^ини иктиcсдий-мaтeмaтик ycyллapдa иф^^вт. || «Иктиcсдиëт вэ иннсвaцисн тexнoлoгиялap» илмий B^e^p^ жypнaли, 2017, 4-COK

ИКТИМД BA MGЛИЯ I ЭKGHGMИKA И ФИHAHCЫ 2018, 6(114)

1-жадвал. Жисмоний шахслар даромад солимнинг динамикада узгариши1.

Йиллар Бевосита соликлар, млрд сум Жисмоний шахслар даромадига солик, млрд сум Жисмоний шахслар даромадига соликнинг бевосита соликлардаги салмоFи, %

2008 2315,8 1108,8 47,9

2010 3537,5 1592,9 45

2011 4497.0 1919,1 42,7

2012 5414,2 2301,8 42,5

2013 6353,7 2717,3 42.8

2014 7433,0 3261,7 43,9

2015 8798,4 3800,7 43.2

2016 9852,8 4137,4 42.0

2017 11538,9 4876,7 42.3

2018 12805,4 5198,8 40.6

1-жадвал маълумотларидан куринадики, жисмоний шахсларнинг даромад солиFининг улуши йилдан-йилга камайиб боряпти (2014, 2015 йил-лардан ташкари), шунга карамай давлат бюдже-тини шакллантиришда бу соликнинг улуши анча салмоклидир. 2018 йилда Узбекистан бюджети даромадига жисмоний шахсларнинг даромад соликлари 5198,8 млрд сум тушиши режалашти-рилган, яъни туFри соликларнинг 40,6 %ини таш-кил этади. Ушбу солик ёрдамида давлат бюдже-тининг катта кисми шаклланиб, унинг улуши иктисодиётнинг ривожланишида катта ахамиятга эга.

Даромад солиFи давлатнинг мухим иктисодий дастаги хисобланади, чунки у куйидаги функция-ларни амалга оширади:

1. Фискал - бу функция давлатни зарур молия-вий ресурслар билан таъминлайди. Ушбу функция ёрдамида фукаролар даромадларининг бир кисми давлат аппарати, армия, уз даромад манбаларига эга булмаган ишлаб чикариш сохаси, масалан, архивлар, кутубхоналар, музейлар, фундаментал илмий ишлар олиб борилиши молиялаштирилади. Бу функция миллий даромаднинг бир кисмини жамиятнинг энг камбаFал катламлари фойдасига таркатишга имкон беради.

Бу функциянинг ахамияти жамиятдаги иктисодий ривожланиш даражаси билан ортади. Вак,т утиши билан давлат бошк,арув аппарати ва ижти-моий тадбирларга купрок пул сарфлайди. Давлатнинг жамиятда тартибга солувчи роли кенгайиши муносабати билан барча мамлакатларда солик-бюджет вазифаси кучайтирилди.

1 https://www.mf.uz/deyatelnost/deyatelnost1/ gosudarstvennyj-byudzhet.html

2. Таксимлаш - бу функция бюджет тизими оркали ЯИМнинг бир кисмини таксимлаш ёки кайта таксимлашда етакчи ролни эгаллайди. Кайта таксимлаш худудлар доирасида - марказлашти-рилган давлат фондларидан кам ривожланган худудларга субсидиялар, грантлар ажратиш; тармок,лар орасида ишлаб чикаришдан ноишлаб чикариш тармокларига.

Солик маданияти солик туловчиларнинг солик хатти-харакатларининг шаклланишини белгиловчи мухим омил хисобланади. Солик маданиятига соликка тортиш жараёнининг иштирокчиларига хос булган ва узига хос хусусиятлари, жамиятда ижтимоий-маданий ва хукукий вазиятнинг таъ-сири, соликларни тулаш билан боFлик булган иктисодий маданият ва оммавий онг сифатида каралади. Узбекистонда ахоли солик маданияти-нинг даражаси бирмунча ошди, лекин умуман олганда талаб даражасида эмаслигача колмокда. Шу билан бирга, тадбиркорлар ва рахбар кадрлар-нинг солик маданияти даражаси ахоли солик маданияти даражасидан юкоридир, бу соликка тортиш тизимининг хусусиятларини тушунишидан келиб чикади ва ушбу жараёнда фаол иштирок этишлари билан боFлик. Солик хатти-харакат-ларини шакллантиришга салмокли таъсир курса-тадиган омиллар соликлар шаклида давлат билан даромадни булишишга тайёр туриш омилига боF-ликдир. Солик хатти-харакатининг шаклланишини белгиловчи бошка омил - солик туловчиларнинг соликларга нисбати.

Жисмоний шахсларнинг даромад солиFи аник ижтимоий белгиларга эга ва ахолининг реал даро-мадлари даражаси, шу билан бирга уларнинг хаёт даражасига таъсир утказиш учун катта имконият-ларга эга булиб, уларга имтиёзлар ва солик став-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 6(114)

2-жадвал. Янги ва эски солик тизимида таккослама соликдан ушланмалар1.

Ойлик микдори Эски тизимда Янги тизимда

Ушланма Кулга тегишли Ушланма Кулга тегишли

500 000 64 582 435 418 125 000 375 000

1 000 000 154 574 845 426 250 000 750 000

1 500 000 277 074 1 222 926 375 000 1 125 000

2 000 000 416 230 1 583 770 500 000 1 500 000

2 500 000 568 730 1 931 270 625 000 1 875 000

3 000 000 721 230 2 278 770 750 000 2 250 000

3 500 000 873 730 2 626 270 875 000 2 625 000

4 000 000 1 026 230 2 973 770 1 000 000 3 000 000

5 000 000 1 331 230 3 668 770 1 250 000 3 750 000

6 000 000 1 636 230 4 363 770 1 500 000 4 500 000

10 000 000 2 856 230 7 143 770 2 500 000 7 500 000

калари ёрдамида ахолининг шахсий даромадла-рини тартибга солиш имконини беради. Бундан ташкари, ушбу солик, ахоли даромадларини диф-ференциаллаштиришнинг мавжуд даражаси, кам таъминланган катламларга кулланиладиган солик юкини тартибга солиши мумкин.

Бошка хар кандай солик каби у давлатнинг иктисодий кийинчиликларидан бири булиб, у турли кийин вазифаларни хал килишга инти-лади:

• барча даражадаги бюджетларга етарли микдорда пул тушумларини таъминлаш;

• ахолининг назоратдаги даромад даражаси, мос равишда, шахсий истеъмол ва жамFарма тузи-лиши;

• даромадлардан окилона фойдаланишни раFбатлантириш;

• ахолининг энг кам химояланган тоифаларига ёрдам бериш.

Даромад солиFи 1798 йилда Буюк Британияда вактинчалик чора сифатида пайдо булди ва 1842 йилдан бошлаб инглиз солик амалиётига кириб келди. Бошка давлатларда XIX аср охири - ХХ аср бошида пайдо булган ва дунё буйлаб деярли барча давлатларни камраб олган.

Ривожланган мамлакатларда урушдан кейинги йилларда бюджетга солик тушумлари (шу жумла-дан, даромад солиFи) ортиши кузатилди. Бунинг сабаби: уй хужаликларида даромадларнинг номинал усиши, инфляция жараёнлари ва бунинг нати-жасида иш хакларини индексация килиш, шунинг-

1 Кахрамон Асланов. «Ойлигимнинг колгани к,ани?» Янги солик тизими маошга кандай таъсир килади? (Тахлил) https:// kun.uz/news/20l8/04/07/oJПgimning-kolgani-kani-angi-solik-tizimi-maosga-kandaJ-tasir-kiladl-

дек, туловларни назорат килишни кучайтириш. Бугунги кунда ривожланган мамлакатларнинг дав-лат даромадлари ахоли даромадларининг 30-40% хисобидан копланади2. Ушбу солик оммавийла-шиб, жамиятнинг аксарият аъзоларига тегишли.

Америка Кушма Штатларида фукароларнинг федерал даромад солиFи давлат бюджетининг асосий даромад манбаи хисобланади. Давлат бюд-жети даромадлари таркибидаги улуши 40% ёки ундан ортик3. Даромад солиFи дифференциялан-ган, прогрессив микёсда олинади, соликка тор-тилмайдиган минимал даромад ва учта солик ставкаси мавжуд.

Германияда даромад солиFи (АКШда булгани каби асосий даромад манбаларидан бири) жуда юкори, прогрессив, унинг минимал даражаси 22,9%ни, максимал эса 51%ни ташкил килади4.

Болгария ва Венгрияда энг кам ставка 20%, Польшада -19%, Чехияда -15%. Барча мамлакат-лардаги максимал ставка 40%га етади5.

Узбекистонда 2018 йилнинг 1 январидан бошлаб Узбекистан Президентининг 2017 йил 29 декабрдаги «Узбекистан Республикасининг 2018 йилги асосий макроиктисодий курсаткичлари прогнози ва давлат бюджети параметрлари туFрисида»ги 3454-сон карорига биноан жисмо-ний шахслардан олинадиган даромад солиFи

2 Казаков В.В. Совершенствование налогообложения физических лиц в Российской Федерации (на основе зарубежного опыта). - М., 2017 г. https://documents. tips/documents/-5750a9c71a28abcf0cd2df33

3 Уша жойда.

4 Уша жойда.

5 Бутаков Д.Д. Реформирование бюджетных систем: опыт Восточной Европыю // «Финансы», 2000, № 9. -С. 55.

биринчи шкаласи (энг кам иш хакининг 1 бара-варигача) - 0%, иккинчи шкаласи (энг кам иш хакининг 1 бараваридан 5 бараваригача) - 7,5%, 2017 йилдаги микдорда узгаришсиз саклаб колиниб, учинчи шкаласи (энг кам иш хакининг 5 бараваридан 10 бараваригача) — 16,5%, туртинчи шкаласи (энг кам иш хакининг 10 бараваридан юкориси) 22,5 % микдорида белгиланган.

Узбекистан Республикаси Президентининг 2018 йил 13 февралдаги «Солик конунчилигини тубдан такомиллаштириш буйича ташкилий чора-тадбирлар туFрисида»ги Ф-5214 фармойишига асосан, жорий йилнинг 1 июлига кадар Солик кодексининг янги тахририни ишлаб чикариш буйича амалий ишлар олиб бориляпти. Солик ислохоти лойихасига биноан жисмоний шахслар-нинг даромад солиFини хам тубдан узгаришига олиб келиши кузатилмокда.

Жисмоний шахслар даромади, ягона ижтимоий тулов ва бюджетдан ташкари булган Пенсия жамтармасига сутурта бадаллари бирлаштирилиб, 25 фоиз катъий хажмда жисмоний шахслар ягона даромад солиFи киритилиши режалаштирил-мокда1.

2017 йил январь-декабрь ойларида Узбекис-тонда уртача ойлик номинал хисобланган иш хаки 1453,2 минг сумни ташкил этди. Бу 2016 йилнинг шу даврига нисбатан 12,3 фоизга купайган2 [5].

2018 йил январь-март ойларида Узбекистан Республикасида уртача ойлик номинал хисобланган иш хаки 1548,3 минг сумни ташкил килди. Бу 2017 йилнинг мос даврига нисбатан 20,1 фоизга куп демакдир3.

Узбекистонда уртача ойлик иш хаки республика худудларида ва иктисодиёт тармокларида турлича. Масалан, 2018 йилнинг 1-чорагида энг юкори курсаткичлар молия ва сурурта сохасида (2774 минг сум, утган йилнинг шу даврига нисбатан усиш 28,6 фоиз), аксинча, энг паст курсаткич соFликни

1 Кахрамон Асланов. «Ойлигимнинг колгани кани?» Янги солик тизими маошга кандай таъсир килади? (Тахлил) https:// kun.uz/news/20l8/04/07/ojПgimninq-ЫдапикапиапдЬзоПкЧштитаозда-ка^а^аБ^-кПаш-taПí/.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

2 2017 йилда Узбекистонда уртача иш хаки 1,5 миллион сумни ташкил этди. https://daryo. uz/k/2018/01/16/2017-yilda-ozbekistonda- ortacha-ish-haqi-15- million-somni-tashkil-etdi/

3 Узбекистонда январь-март ойларида уртача ойлик иш хаки 1,5 млн сумдан зиёдни ташкил килди. daryo.uz/k/2018/04/12/ozbekistonda-yanvar-mart-oylarida-ortacha-oylik-ish-haqi-15-mln-somdan-ziyodni-tashkil-qildi/

саклаш ва ижтимоий хизматлар курсатиш сохасида - 1024,8 минг сум.

Худудлар кесимида эса энг юкори курсаткич Тошкент шахрида 2129,9 минг сумни (республи-кадаги уртача ойлик иш хакига нисбатан 137,6%), аксинча энг паст курсаткич Наманган вилоятида 1223,9 минг сумни (79,0 %) ташкил этади.

2-жадвал маълумотлридан куриниб турибдики, жисмоний шахсларнинг даромад солиFидан ушланма янги тизимда факатгина даромад 4000000 сумга етганда камаяди. Юкорида курсатилган маъ-лумотлардан куриниб турибдики, 2018 йил январь-март ойларида энг юкори ойлик маошлари (2774 минг сум) оладиган сохалардаги курсаткич хам таклиф килинаётган тизимда амалдаги тизимга нисбатан солик ушланмалари каттарокдир. Уртача ойлик номинал хисобланган иш хаки (1548,3 минг сум) буйича амалдаги ва таклиф килинаётган тизимдаги ушланмаларни таккосласак, таклиф килинаётган тизимда ушланманинг микдори анча-гина купрок.

Амалда кулланилаётган прогрессив солик став-касининг афзаллиги - кам иш хаки олаётган мехнаткашларнинг ижтимоий химоясидир. Катъий белгиланган солик ставкасининг тарафдорлари прогрессив солик ставканинг камчилиги сифатида малакали мехнатни раFбатини сусайтиради ва даромадни камайтириб, сунъий равишда солик тушумини камайтиради, деган Fояни илгари сура-дилар. Лекин, фикримизча, ахолининг ижтимоий химояси жуда мухим омилдир.

Соликни яширмасликка асосий йул юридик ва жисмоний шахсларни солик маданиятини талаб даражасигача оширишдир. Солик маданиятини ошириш учун ахолига мактабдан бошлаб солик-нинг иктисодий ва ижтимоий ахамиятини ургатиб бориш зарур. Соликларни молия билан бирга-ликда ургатиш, яъни давлат бюджетини ташкил-лаштиришда соликларнинг урни ва давлат бюд-жети харажатларининг ахамиятини сингдириб бориш максадга мувофик. Солик туловчилар соликни тулашдан кочиш йулларини излашга эмас, балки соликни уз вактида ва тулик тулаганликлари билан Fурурланиб юриш даражасига солик маданиятини кутариш керак.

Хозирги даврда, дунёнинг ривожланган деярли барча давлатларида жисмоний шахсларнинг даромад солиFига табакалашган солик ставкалари амалда кулланилиб келяпти. Масалан, Швецияда табакалашган солик тизими жорий этилган булиб, энг юкори ставкаси 56,9%ни ташкил этади ва солик 476700 швед кронидан ошган кисмидан солик

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 6(114)

ундирилади. Испанияда солик ставкаси 24 дан 52 фоизгача ораликда белгиланган. Агар даромад 300000 евродан куп булса, солик ставкаси 52% даражасига кутарилади1.

Японияда жисмоний шахсларнинг даромад солиFи 5 та солик ставкасига эга булган прогрес-сив шкала асосида туланади: 10%, 20%, 30%, 40%, 50%. Бундан ташкари, йилига 3200 иен булган кушимча махаллий жисмоний шахслар даромад солиFи ва хар бир фукаро учун солик мавжуд. Лекин жисмоний шахсларни аввало оилавий ахволи хисобга олинган солик тортилмайдиган минимум урнатилган хамда бир катор солик имти-ёзлари мавжуд.

Юкорида кайд килинган давлатлардан ташкари, жисмоний шахслар даромад солиFининг юкори солик ставкали давлатлар каторига куйидагилар киради: Португалия - 56,5%; Дания - 55,6%; Бельгия - 53,7%.

Хулоса килиб айтганда, таклиф килинаётган тизимнинг афзаллиги жисмоний шахслар даро-мади солиFи, ягона ижтимоий тулов ва бюджетдан ташкари булган Пенсия жамFармасига суFурта бадаллари бирлаштирилиб, жисмоний шахслардан ягона даромад солиFини ундиришдир. Лекин

соликни юкорида айтганимиздек катъий белгиланган шаклда ундириш максадга мувофик эмас. Бизнинг таклифимизча, солик ва туловларни бир-лаштирган холда табакалашган солик тизимини жорий этиш хамда соликка тортилмайдиган мини-мал даромадни саклаб колиш билан солик тулов-чиларни ижтимоий химоя килишдир. Бу эса юкорида келтирилгандай ривожланган чет эл мам-лакатлари амалиётида кулланилиб келяпти ва синовдан утган.

Кейинги боскичда эса солик тулови механиз-мини эркинлаштириш, яъни иш берувчи ёки ишловчи томонидан тулаш хамда солик туловчи-нинг оила даромадини хисобга олиш, турмуш даражаси ва уртача иш хаки микдори асосида солик имтиёзлари микдорини белгилаш максадга мувофикдир.

Солик конунчилиги бузилганлиги учун жавоб-гарлик тизимини такомиллаштириш, солик назо-рати органларининг самарадорлигини ошириш зарур. Бу борада буюк бобокалонимиз Амир Темур давлат соликларини йиFишда аминлар, калонтар-лар ва солик йиFувчиларни раиятга нисбатан инсофли ва адолатли булишга, конунга хилоф иш тутмасликка чакирган.

Адабиётлар руйхати:

1. Узбекистон Республикасининг Солик кодекси. - Т.: «Норма», МЖЧ. 2008 й. -416-б.

2. Зойиров З. Амир Темур давлатида солик тизими ва солик сиёсати: тарих ва хозирги замон. Узбекистон Республикаси Халк таълими вазирлиги Навоий давлат педагогика институт Амир Темурнинг миллий давлатчилик сиёсати: тарих ва хозирги замон туплами. УзФА. «Фан», 2014 й. http://uz.denemetr.com/docs/768/index-32412-1.html?page=6.

3. Бозоров А.А. Узбекистонда жисмоний шахсларнинг иш хакидан олинадиган даромад солиFини иктисодий-математик усулларда ифодалаш. // «Иктисодиёт ва инновацион тех-нологиялар» илмий электрон журнали, 2017, 4-сон.

4. Казаков В.В. Совершенствование налогообложения физических лиц в Российской Федерации (на основе зарубежного опыта). - М., 2017. https://documents.tips/documents/-5750a9c71a28abcf0cd2df33

5. Бутаков Д.Д. Реформирование бюджетных систем: опыт Восточной Европы. // «Финансы», 2000, № 9. -С. 55.

6. Подоходный налог в разных странах мира. // https://www.calc.ru/Podokhodniy-Nalog-Po-Stranam-Mira- Infografika. ыт1# Подоходный%20налог%20в%20

7. https://www.mf.uz/deyatelnost/deyatelnost1/gosudarstvennyj-byudzhet.html

1 Подоходный налог в разных странах мира. // https://www.calc.ru/Podokhodniy-Nalog-Po-Stranam-Mira-Infografika. ^1Т||# Подоходный%20налог%20в%20

2 Ахмедов Б., Мухаммаджонов А. Сохибкирон Амир Темур (1336-1405). http://ziyouz.uz/ilm-va- fan/tarix/ sarkarda /temur/

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.