Научная статья на тему 'Бозор иқтисодиёти ривожланган мамлакатларда солиқ сиёсати тажрибаси'

Бозор иқтисодиёти ривожланган мамлакатларда солиқ сиёсати тажрибаси Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
1585
239
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
СОЛИқ ТИЗИМИ / СОЛИқ ИМТИЁЗЛАРИ / СОЛИқ БАЗАСИ / СОЛИқ СТАВКАСИ / СОЛИқ ТўСИқЛАРИ / НАЛОГОВАЯ СИСТЕМА / TAX SYSTEM / НАЛОГОВЫЕ ЛЬГОТЫ / НАЛОГОВАЯ БАЗА / TAX BASE / НАЛОГОВАЯ СТАВКА / НАЛОГОВЫЕ БРЕМЯ / TAX PREVILIGIES / TAX POLICY

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Юлдашев Самад Нормўминович, Азимова Феруза Пайзиевна

Мақолада бозор иқтисодиёти ривожланган мамлакатларнинг бюджет-солиқ сиёсати орқали иқтисодиётни тартибга солиш борасидаги тажрибалари келтирилган. Ўзбекистонда иқтисодиётни модернизациялаш даврида ишлаб чиқаришни техник ва технологик қайта жиҳозлашни солиқлар воситасида рағбатлантириш механизмини такомиллаштиришдаги аҳамияти кўрсатилган.В статье приводится опыт стран с развитой рыночной экономикой в области регулирования экономики посредством бюджетно-налоговой политики. Показаны её значения в совершенствовании механизма налогового стимулирования, технического и технологического оснащения производства в период модернизации экономики Узбекистана.The article is describing tax-budget policy in the advanced market economy states. There are discussed opportunities of technical and technological productions improving through taxpublic budget politic stimulation in the conditions of Uzbekistan’s economy modernizing.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Бозор иқтисодиёти ривожланган мамлакатларда солиқ сиёсати тажрибаси»

ЮЛДАШЕВ Самад Нормуминович,

Тошкент тукимачилик ва енгил саноат институти «Корпоратив бошкарув» кафедраси доценти, иктисод фанлари номзоди; АЗИМОВА Феруза Пайзиевна, Тошкент тукимачилик ва енгил саноат институти «Корпоратив бошкарув» кафедраси катта укитувчиси

БОЗОР ИКТИСОДИЁТИ РИВОЖЛАНГАН МАМЛАКАТЛАРДА СОЛИК СИЁСАТИ ТАЖРИБАСИ

УДК 336.201.1

ЮЛДАШЕВ С.Н., АЗИМОВА Ф.П. БОЗОР ИКТИСОДИЁТИ РИВОЖЛАНГАН МАМЛАКАТЛАРДА СОЛИК, СИЁСАТИ ТАЖРИБАСИ

Маколада бозор иктисодиёти ривожланган мамлакатларнинг бюджет-солик сиёсати оркали иктисодиётни тартибга солиш борасидаги тажрибалари келтирилган. Узбекистонда иктисодиётни модернизациялаш даврида ишлаб чикаришни техник ва технологик кайта жих,озлашни соликлар воситасида раFбатлантириш механизмини такомиллаштиришдаги ах,амияти курсатилган.

Таянч сузлар: солик тизими, солик имтиёзлари, солик базаси, солик ставкаси, солик тусиклари.

ЮЛДАШЕВ С.Н., АЗИМОВА Ф.П. ОПЫТ НАЛОГОВОЙ ПОЛИТИКИ СТРАН С РАЗВИТОЙ РЫНОЧНОЙ ЭКОНОМИКОЙ

В статье приводится опыт стран с развитой рыночной экономикой в области регулирования экономики посредством бюджетно-налоговой политики. Показаны её значения в совершенствовании механизма налогового стимулирования, технического и технологического оснащения производства в период модернизации экономики Узбекистана.

Ключевые слова: налоговая система, налоговые льготы, налоговая база, налоговая ставка, налоговые бремя.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 6

YULDASHEV S.N., AZIMOVA F.P. TAX POLICY EXPERIENCE OF ADVANCED MARKET ECONOMY COUNTRIES

The article is describing tax-budget policy in the advanced market economy states. There are discussed opportunities of technical and technological productions improving through tax-public budget politic stimulation in the conditions of Uzbekistan's economy modernizing.

Key words: tax system, tax previligies, tax base, tax policy.

Бозор ицтисодиёти шароитида давлатнинг маъмурий бошцарув тизими урнига тартибга солиш механизми жорий цилиб борилади. Гап шундаки, бу жараёнлар хужалик субъект -ларининг ишлаб чицариш - молиявий фаолиятига давлатнинг бевосита аралашувини узида мужассамлаштирмайди. Аксинча, бозор механизмларининг амал цилиши ва бу механизмлар ёрда-мида ицтисодий жараёнларни тартибга солиш учун зарурий шарт-шароитларни яратиб бериши керак. Бундай тартибга солиш воситаларидан бири солицлар цисобланади.

Турли мамлакатларда, х,атто бир хил иктисодий ривожланиш шароитларига эга булган мамлакатларда х,ам иктисодиётни давлат томонидан тартибга солиш даражаси турлича. Давлатнинг купрок таъсири Шве-цияда кузатилади, Германия, Япония х,амда АКШда давлат тартибга солиши кам дара-жада ах.амиятлидир1. Соликлар айни вактда иктисодиётга таъсир курсатиш молиявий-иктисодий тизимининг таркибий кисми х,исобланиб, иктисодиётни давлат томонидан тартибга солишнинг мух,им унсурларидан бири сифатида чикади. Шуни айтиш жоизки, мамлакат солик тизимини яратиш оркали давлат ундан маълум молиявий сиёсий максадларда фойдаланишга х,аракат килади. Натижада нисбатан мустакил йуналиш -солик сиёсати юзага келади.

Солик сиёсати давлат, жамият алох,ида ижтимоий гурух,лари молиявий эх,тиёжларини таъминлаш х,амда молиявий ресурсларни кайта таксимлаш х,исобига мамлакат икти-содиётини ривожлантириш максадида мамлакат солик тизимини шакллантириш буйича давлатнинг иктисодий, молиявий ва х,ук,ук,ий чора-тадбирлари мажмуини узида мужассам-

1 Князев В.Г. Тенденции развития налоговых систем зарубежных стран. // «Налоговый вестник», 1998, № 9. -С. 5-8.

лаштиради. Бу фаолиятида давлат соликларга хос вазифаларга таянади ва бу вазифалардан фаол солик сиёсати олиб боришда фойда-ланади.

Инсон фаолиятининг узига хос сох,аси сифатида солик сиёсати жамият бошкарув тизими тоифасига киради. У ва жамият иктисодий базиси орасида узвий узаро алок,а мав-жуд. Бир томондан, солик сиёсати иктисодий муносабатлар билан ботлик вужудга келади, жамият молиявий сиёсатининг таркибий кисми сифатида сиёсатни ишлаб чикиш ва олиб боришдан х,оли эмас, сиёсат эса ик,тисодиёт билан белгиланади. Бошк,а томондан, иктисодий базис асосида вужудга кел-ган ва ривожланган солик сиёсати молиявий сиёсатнинг таркибий кисми сифатида маълум мустакилликка эга булади: унинг узига хос конунлари ва ривожланиш манти™ амал килади. Шу туфайли у иктисодиёт, молиявий х,олатга турлича йуналишда таъсир курсатиши мумкин: бир х,олатда сиёсий тадбирларни олиб бориш оркали иктисодиётни ривожлантириш учун кулай шароитлар яратилади, бошкаларида эса у тухтаб колади.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 6

Солик сиёсати сох,асидаги карор аник, вариантини танлашга куйидаги омиллар таъ-сир курсатади1:

- ишлаб чикаришнинг усиш (пасайиш) суръатлари билан тавсифланадиган мамла-катдаги умумий иктисодий вазият;

- инфляция даражаси;

- давлатнинг пул-кредит сиёсати.

Солик сиёсатининг максади катор омиллар

таъсирида шаклланиб, улардан энг мух,ими мамлакатдаги иктисодий ва ижтимоий вазият, жамиятдаги ижтимоий-сиёсий кучларнинг х,олати х,исобланади. Хозирги шароитда бозор иктисодиёти ривожланган давлатлар куйидаги мух,им максадларга эришиш учун солик сиёсатини амалга оширмокдалар2:

- хужалик фаолиятини ратбатлантириш ёки чеклашга каратилган иктисодиётни тар-тибга солишда х,амда ижтимоий такрор ишлаб чикаришда давлатнинг иштирок этиши;

- барча х,окимият даражаларида иктисодий ва ижтимоий сиёсат олиб бориш х,амда тегишли х,окимият ва бошкарув органларига юклатилган вазифаларнинг бажарилиши учун етарли молиявий ресурсларга булган эх,тиёжларини кондириш;

- даромадларни тартибга солиш борасида давлат сиёсатини амалга ошириш.

Солик сиёсатини шакллантириш асосида иккита узаро ботлик услубий шарт-шароит ётади:

- турли даражалардаги бюджетларнинг даромад кисмини шакллантириш ва давлат бюджет вазифаларини х,ал килиш учун солик туловларидан фойдаланиш;

- иктисодий фаолиятни билвосита тартибга солиш усули сифатида солик восита-сини куллаш.

Ушбу тамойилларни амалга ошириш буйича амалий фаолият охир-окибат мамла-катнинг асосий муаммоси булган иктисодий усишни таъминлашга каратилган.

1 Дуканич Л.В. Налоги и налогообложение. Серия «Учебники, учебные пособия». - Ростов-на-Дону: «Феникс», 2000. -С. 416.

2 Уша жойда.

Солик сиёсатини амалга ошириш усуллари бу сиёсатни олиб бориш оркали давлат эри-шишга уринаётган максадларга ботликдир. Хозирги замон жах,он амалиётида куйидаги усуллар купрок таркалган3:

а) солик туловчиларга нисбатан солик юкламасини узгартириш;

б) соликка тортиш бир шакл ёки усулла-рини бошкаси билан алмаштириш;

в) у ёки бу соликларнинг таркалиш со^аси ёки бутун соликка тортиш тизимини узгартириш;

г) солик имтиёзлари ва преференцияла-рини киритиш ёки бекор килиш;

д) солик ставкаларининг табакалашган тизимини киритиш.

Солик сиёсати оркали иктисодиётни тартибга солишда давлатнинг иштирок этиши солик ставкаси, солик имтиёзи, солик базаси ва бошкалар ёрдамида амалга оширилади. Бунда давлат х,ам бевосита, х,ам билвосита солик воситаларидан фойдаланади.

Солик имтиёзлари ва преференциялари-дан фойдаланиш оркали тулик ёки кис-ман соликлардан озод килиш оркали ратбатлантириш ва тартибга солиш жара-ёнларига бевосита таъсирга хос мисол х,исобланади. Алох,ида солик туловларидан тула озод килиш одатда давлат томони-дан иктисодиёт янги тармоклари ёки фао-лият сох,аларини ривожлантириш, мамла-катнинг кам узлаштирилган ёки нокулай минтакаларига инвестиция киритишни ратбатлантириш учун кулланилиб, фойда ёки даромад уларнинг асоси булиб хизмат килади. Бундай соликлардан, асосан, уч-беш йилга озод килиш имтиёзи берилади.

Тулик соликдан озод килишдан фарк килиб, кисман соликдан озод килиш тад-биркорлик даромадининг маълум кисми учун солик имтиёзлари тизимини узида мужассам-лаштиради. Бу эса иктисодиётни давлат томо-нидан тартибга солишнинг танлаб олиниши ва эгилувчанлигини таъминлайди. Хусусан,

3 Дернберг Р.Л. Международное налогообложение / Пер. с англ. - М., 1997. -С. 250.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 6

бундай вазиятда жадаллашган амортизация, умумий коидаларга карши вакт буйича камайтирилган ёки табакалаштирилган солик ставкаси, солик туловини чузиш ва кечикти-риш, соликка тортишдан х,оли турли захира, инвестицион ва бошка фондлар х,амда бошка солик имтиёзлари ва преференцияларининг аник турларини яратиш сингари ик,тисодий, молиявий ва солик дастакларидан фойдала-нилади.

Барча даражалардаги х,окимият орган-лари учун зарур молиявий ресурсларни шакллантириш максадига эришиш умумдав-лат конунчилигида федерал, минтакавий ва мах,аллий соликлар тизимини белгилаш йули билан таъминланади. Иктисодий жих,атдан тараккий этган купгина мамлакатларда мин-така ва муниципалитетларда умумфедерал соликларга устамалар белгилаш х,укукини бериш амалиёти кенг кулланилмокда1.

Даромадларни тартибга солиш сох,асида давлат сиёсатини амалга оширишнинг мух,им воситаси солик ставкаси х,исобланади. Уни узгартириш оркали давлат бутун солик конунчилигини узгартирмаган х,олда факат белгиланган ставкани тузатиб, солик оркали тартибга солишни амалга ошириши мумкин. Алох,ида минтакаларда, алох,ида тармок ва корхоналар, айрим солик туловчи тоифалар учун солик сиёсати утказишда солик став-каларини табакалаштириш х,исобига катта самарага эришилади. Солик ставкаси молиявий конунчиликнинг х,аракатчанлигини таъ-минлайди, давлатга даромадларни тартибга солиш сиёсатида устувор йуналишларни узгартиришни тез ва самарали амалга оши-риш имкониятини беради.

Солик ставкаси билан бир каторда, солик имтиёзлари х,ам солик сиёсатини амалга оширишнинг самарали воситаси х,исобланади. Жах,он соликка тортиш ама-лиётида кулланиладиган солик имтиёзларини тизимга солиш к,ийин. Шу сабабли улар истал-ган вазиятда белгиланиши мумкин. Бунда

1 Козырин А.Н. Правовое регулирование налогообложения в зарубежных странах. // «Финансы», 2003, № 5. -С. 24-29.

давлат тадбиркорлик фаолиятини ривож-лантиришдан манфаатдор ва иктисодиётнинг маълум тармоклари, минтакалар, тадбиркорлик фаолияти турларини ратбатлантириш ёки аксинча, чеклашга тайёр туради.

Соликлар ёрдамида ратбатлантиришнинг купрок таркалган объекти - инвестиция фао-лиятидир. Купгина давлатларда бу максадга йуналтириладиган фойда соликка тортишдан тулик, ёки кисман озод килинади. Купинча тех-нологик ускуналар ва унинг эх,тиёт кисмлари инвестицион фаолиятни раFбатлантириш учун кушилган киймат солити (ККС)дан озод килинади. Катор мамлакатларнинг соликка тортиш тизимида даромад ва бошка айрим солик турларига тортилмайдиган махсус инвестиция фондларини тузиш кузда тутил-ган. Масалан, Сингапурда йиллик умумий даромад х,ажми 160 мингдан 300 минггача булган корхоналар барча соликлардан озод килинади2.

Купгина мамлакатларда солик имтиёзлари ёрдамида кичик корхоналарни ташкил килиш, хорижий капитални жалб килиш, иктисодиётни янада ривожлан-тириш учун фундаментал ах,амиятга эга булган илмий-техник ишланмалар, эколо-гик лойих,алар раFбатлантирилади, жах,он бозорида ракобатбардош мах,сулотлар ишлаб чикаришга кумаклашадиган янги юкори технологик ишлаб чикаришларни яратиш куллаб-кувватланади3. Айникса, бу МДХ мам-лакатларида иктисодиётни модернизациялаш даврида кенг жорий этилмокда.

Катор мамлакатларда даромад ёки фойда солиFини ундиришда жорий йил зарарини кейинги йиллар фойда ёки даромадларига утказиш амалиёти синаб курилмокда. Катор мамлакатларда солик туловчиларни кон-солидациялашган соликка тортиш амалга оширилмокда, бу уларнинг баланси доира-сида фойда ва зарарларни узаро х,исобга олиш имконини беради. Куп х,олларда илгари давлатга туланган соликларни корпорация-

2 Уша жойда, 32-б.

3 Уша жойда.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 6

ларга кайтариш куринишидаги солик чегир-малари х,амда компания акцияларини янгидан чикарувчиларнинг биринчи харидорларига солик имтиёзлари кулланилмокда1. Бундай имтиёзлар экспорт мах,сулотларга нисбатан Узбекистонда х,ам ККС ва акциз туловларга нисбатан кулланилмокда.

Катор хорижий мамлакатларга мулк шаклидан келиб чикиб, имтиёзларнинг х,ар хил турлари такдим этилади. Масалан, купинча давлат мулкчилигида булган объект-лар ер солити туловидан озод килинади, давлат корпорацияси фойдасига имтиёзли хиз-мат курсатиш белгиланади. Баъзида солик имтиёзлари фукаролигидан келиб чикиб, хорижий инвестицияларни ратбатлантириш максадида белгиланади2.

Купгина мамлакатларда бюджет хара-жатларининг кескин усиши турли солик имтиёзларини такдим килишни тартиб-лаш тутрисидаги масалани кун тартибига куймокда3. Солик имтиёзларининг бундай кенг руйхатини чеклаш купинча солик базасининг камайишига олиб келади. Бунинг ок,ибатида давлатга солик тушумларини зару-рий даражада саклаш учун юкорирок солик ставкалари урнатилмокда. Масалан, Франция, Германия, Англияда солик юки анча юкори белгиланган4.

Солик базасининг шаклланиши давлат солик сиёсатининг жиддий воситаси х,исоб-ланади. Чунки солик туловчилар турли тоифаларининг солик мажбуриятларининг купайиши ёки камайишига ботлик булади. Бу ишлаб чикариш ва инвестиция лойих,аларини кенгайтириш х,амда иктисодий ривожланишни тегишли устириш учун кушимча ратбатлар ва аксинча, чекловларни яратади.

Куплаб мамлакатларнинг соликка тор-тиш тизими, хусусан, амортизация ажрат-малари билан ботлик солик базасини шакл-

1 Князев В.Г. Тенденции развития налоговых систем зарубежных стран. // «Налоговый вестник», 1998, № 9. -С. 5.

2 Уша жойда, -5-8-б.

3 Уша жойда.

4 Уша жойда.

лантириш турли шаклларини кузда тутади5. Жадаллашган амортизацияни амалга оши-ришга рухсат бериш, яъни жисмоний эски-ришга мос булмаган меъёрларда эмас, балки ошган х,ажмларда асосий капитал кийматини х,исобдан чикаришга рухсат берилиши ишлаб чикариш харажатларининг сунъий оширилишига ва мос равишда, х,исобларда акс эттириладиган фойданинг, демакки, солик туловларининг х,ам камайишига олиб келади. Бундан ташкари, ало^ида мамла-катлар конунчилиги томонидан янги ускуна кийматининг ярмисига амортизация ажрат-малари х,исоблашга рухсат этилган6. Масалан, модернизация йулидан бораётган ривожлан-ган Fарбий Европа мамлакатларида бу тад-бир модернизациялашни молиялаштириш манбаи булиб хизмат килмокда.

Давлат солик сиёсати иктисодий сиё-сат таркибий кисми ^исобланиб, нисбатан мустакил ах,амият касб этади. Давлат узининг иктисодий сиёсатига кандай тузатишлар киритишга мажбурлиги утказилаётган солик сиёсати натижаларига ботликдир.

Шартли равишда солик сиёсатининг уч тури ажратилади:

Биринчи тури - солицца тортиш юцори даражаси, яъни солик тусикларининг юкори усиши билан тавсифланадиган сиёсат. Бу йулни танлашда соликка тортиш даражаси-нинг кутарилиши турли даражадаги бюджет-ларга тушумларнинг усиши билан бирга бор-майдиган вазият юзага келиши мукаррар.

Солиц сиёсатининг иккинчи тури -паст солиц тусицлари булиб, бунда давлат нафакат давлат бюджет манфаатларини, балки солик туловчининг манфаатларини х,ам юкори даражада х,исобга олади. Бундай сиёсат иктисодиётнинг, айникса, реал сектор-нинг жадал ривожланишига ёрдам беради. Шу сабабли кулай солик ва инвестицион мух,итни таъминлайди. Соликка тортиш даражаси бошка мамлакатлардагига караганда паст, хорижий инвестицияларнинг, шу жумла-

5 Уша жойда.

6 Уша жойда.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 6

дан, экспортга йуналтирилганлари кенг окиб боради ва мос равишда, миллий иктисодиёт ракобатбардошлиги даражаси усади. Тадбир-корлик субъектларига солик тусиклари анча юмшатилган, аммо давлат ижтимоий дастур-лари анча кесиб куйилган булади, чунки бюджет даромадлари кискаради.

Учинчи тури - корпорациялар учун х,ам, жисмоний шахслар учун цам етарли даражада катта солицца тортиш дара-жасига эга булган солиц сиёсати булиб, у ижтимоий х,имоянинг юкори даражасига йуналтирилган. Куплаб давлат ижтимоий кафолатлари ва дастурлари амал килади ва фукаролар учун таъминлаб берилади1.

Миллий иктисодиётни яратиш ва ривож-лантириш концепциясига эга булган мамла-катимизга солик сиёсати учун куйидаги бел-гилар хос:

1) мамлакат иктисодиёти олдида турган муаммоларни пухта аниклаш;

2) максадларни уларнинг мух,имлиги даражасига караб таснифлаш ва кучларни улар-дан мух,имларига эришишга жамлаш;

3) тах,лилий ишларни олиб бориш ва солик ислох,отлари хорижий тажрибасини урганиш, ислох, килиш дастурларидан х,ар бирини амалга оширишда фойда ва зарар-лар, иктисодий натижалар туFрисида аник тасаввурга эга булиш;

4) утмишда шу каби дастурларни амалга ошириш самарадорлигини бах,олаш;

5) ихтиёрида булган воситалар самара-дорлигининг тах,лили;

6) дастлабки шарт-шароитлар кулайлик даражасининг тах,лили;

7) миллий узига хослик ва вак,тини х,исобга олиб, сиёсатга тузатишлар киритиш.

Солик сиёсати вазифаларининг бажари-лиши давлатни молиявий ресурслар билан таъминлашга, бутун мамлакат хужалигини тартибга солиш учун шарт-шароит яратишга, бозор муносабатлари жараёнида юзага кела-

1 Ижтимоий йуналтирилган скандинав давлат-лари.

диган ах,оли даромадларидаги тенгсизликни юмшатишга олиб келади.

Ривожланган Fарб мамлакатлари солик оркали тартибга солиш назарияси ва ама-лиётида урушдан кейинги йиллардаги солик сиёсати функционал молия кейнсча концепциясига мувофик ишлаб чикилган2. Бу кон-цепцияга кура, соликка тортиш микдори ва меъёри ялпи ижтимоий талабни тартибга солиш эх,тиёжларига буйсундирилган булиб, у нархлар баркарорлиги сак,ланганда мех,нат ресурслари ва капиталдан тулик фойдала-нишни таъминлайдиган даражада ушлаб турилиши керак. Бунда иктисодий мувозанат зарарига бюджет мувозанатига эришилади.

1980-йиллардан бошлаб, ривожланган мамлакатлар иктисодиётида давлат сектори салмотининг пасайиши ва давлат иктисодий ролининг камайиши (асосан, давлат сарфла-рини камайтириш оркали иктисодиётга давлат аралашувини кискартириш) билан ботлик равишда солик сиёсати тартибга солиш вази-фаларини бажариш билан бир каторда, бюджет такчиллиги олдини олишни таъминлаш воситаси х,ам булиб колди3. Ривожланган иктисодиёт шароитида бу максадга ишлаб чикарувчилар ва жисмоний шахсларга юкла-тиладиган солик тусикларини кучайтирмас-дан, балки солик базасини кенгайтириш ва соликларни кенг куламли ва максадга йуналтирилган камайтиришга ботлик суратда давлат сарфларини кискартириш х,исобига эришилади.

1990-йилларда ривожланган мамлакатлар солик тизимларининг куйидаги асосий бел-гилари ажратилган4:

2 Козырин А.Н. Правовое регулирование налогообложения в зарубежных странах. // «Финансы», 2003, № 5. -С. 24-29.

3 Ижтимоий йуналтирилган скандинав давлат-лари.

4 Князев В.Г. Налогообложение в США. / В.Г.Князев, Б.В.Попов. // «Финансы», 2003, № 8. -С. 49-58.; Букаев Г.И. Налоговые службы - взаимодействие в интересах развития экономик государств. // «Налоговый вестник», 2001, № 5. -С. 3-6.; Артемов Ю.М. Налогообложение в Федеративной Республике Германии. // «Финансы», 1994, № 6. -С. 41-46.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 6

1) тутри соликлар Германия, Канада, АКШ, Японияда, эгри соликлар Франция ва Ита-лияда устунлик килади1;

2) Германия, Япония ва АКШда солик таркибидаги узгаришлар иктисодий усишни прогрессив соликка тортишдан келиб чикиб белгиланади ва инфляция тутри соликлардан даромадларга кучли таъсир курсатади2.

Ривожланган мамлакатларда бугунги кунда амал килаётган солик муаммолари куйидагилардан иборат3:

а) барча солик тизимлари солик туловчи-ларнинг тушуниши ва солик органлари томо-нидан самарали бошкариш учун мураккаб тузилган. Бу соликлардан буйин товлаш усул-ларини вужудга келтиради;

б) шахсий даромад солити одатда солик тусикларини таксимлашнинг адолатсизлиги, яъни куп холларда бир хил даромадни соликка тортиш турли даражалари билан тавсифланади;

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

в) шахсий даромад солити ва компания-ларни соликка тортиш ставкаларидаги катта тафовутлар компанияларнинг солик сабабига кура, инкорпорациялашуви тутрисида карор кабул килишни ратбатлантиради;

г) солик тизимлари тутри соликларга тая-нади.

Ривожланган мамлакатларда солик тизим-ларининг такомиллашуви ишлаб чикариш муносабатларининг шаклланиш жараёнига давлат аралашуви зарурияти билан белгиланади. Давлатнинг солик даромадларига булган эхтиёжлари ва уларни олиш имко-ниятлари уртасидаги зиддиятлар бутун солик тизимининг шаклланишида асосийси хисобланади.

Бугунги кунда турли давлатларда солик сиёсатларини уйтунлаштириш ва унифи-кациялаш жараёни амалга оширилмокда.

1 Артемов Ю.М. Налогообложение в Федеративной Республике Германии. // «Финансы», 1994, №6. -С. 40.

2 Уша жойда, 43-б.

3 Князев В.Г. Тенденции развития налоговых систем зарубежных стран. // «Налоговый вестник», 1998, № 9. -С. 5-8.

Уйгунлаштириш - умумий ёндашув ва кон-цепцияларни келиштириш, х,укукий тамо-йиллар ва алохида карорларни биргаликда ишлаб чикишдан иборатдир. Давлатлараро иктисодий интеграция доирасида кечаётган уйтунлаштириш жараёнлари келишилган, кетма-кет ва синхрон тарзда амалга оши-рилиши зарурлиги шубх,а уйтотмайди. Бу уз навбатида, миллий солик тизимларини уйтунлаштириш ишига тизимли ёндашув зарурлигини курсатади.

Уйтунлаштириш асосий тамойилларига куйидагилар киритилиши мумкин:

- х,укукий тартибга солишнинг келишил-ганлиги;

- уйтунлашган хужжатларни кабул килиш-нинг синхронлиги;

- уйтунлаштириш боскичларининг кетма-кетлиги;

- халкаро шартномаларнинг миллий конунчиликдан устуворлиги.

Уйтунлаштириш жараёнининг учта асосий боскичларини ажратиш мумкин:

Биринчи боск,ич - алохида тармок ва муам-моли масалалар доирасида уйтунлаштиришни талаб киладиган конунчилик тармоклари, сохаларини аниклаш.

Иккинчи бос^ич - таккослама-хукукий тахлил утказиш, унинг натижаси учинчи боск,ич булиб колади, яъни уйтунлаштиришга тортилаётган миллий конунчилик ва бошка меъёрий-хукукий хужжатлар келишилган руйхатини аниклаш.

Туртинчи боскич - уйтунлашган хужжатларни синхрон кабул килиш.

Бешинчи боскич - уйтунлаштириш маса-лалари буйича карорларни амалга ошириш устидан назорат.

Тузилган халкаро шартномалар ва дав-латларнинг хусусий ташаббуслари уйтунлаштиришга асос булиб хизмат килади.

Давлатларнинг миллий солик конунчи-ликларини якинлаштириш, уйтунлаштириш ва унификациялаш жараёнидаги иштирокининг чукурлиги ва йуналишларини аниклашда ихтиёрийлик ва мустакиллик, уларни амалга

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 6

оширишнинг боскичма-боскичлилиги ва кетма-кетлиги уЙFунлаштиришнинг асоси хисобланади. Давлатлараро солик муноса-батларини тартибга солишнинг бир хил (уни-фикациялашган) тартиботини урнатиб куйиш уЙFунлаштиришнинг максади хисобланади.

Ягона Европанинг вужудга келиши хакида гапириш имконини берадиган мухим омил-лардан бири Европа Иттифокига (ЕИ) аъзо мамлакатлар солик тизимларини уЙFун-лаштириш хисобланади. Бу жараёнга алохида эътибор каратилмокда, чунки у факат муваф-факиятли амалга оширилгандагина ягона товарлар, хизматлар, капитал ва ишчи кучи бозорини яратиш хакида гапириш мумкин булади.

ЕИ доирасида соликка тортиш сохасида биргаликда сиёсат олиб боришда, бир томон-дан, бу сохадаги унификациялашув энг куп мумкин булган даражасининг мухим ахамияти, бошка томондан эса Иттифокка аъзо мамла-катларнинг купинча бевосита карама-карши манфаатларини хисобга олишга талаблар тушунилади1. Бунда бошида декларация дара-жасида у ёки бу масала келажакда кандай ечилган булиши кераклиги тутрисида мухим карор кабул килинади, сунгра эса миллий солик конунчилигини уЙFунлаштириш буйича узок муддатли ва боскичма-боскич ишлар олиб борилади. Шу сабабли асосий меъёрлар билан бир вактда, куп сонли утиш коидалари хамда бир мамлакат ёки мамлакатлар гурухи учун махаллий харакатга эга булган коидалар амал килади.

Европа давлатлари солик тизимларини уЙFунлаштириш жараёнининг бошланиши 1951 йилда Европа кумир ва пулат бир-лашмаси (ЕКПБ) тузилган даврда юз берди. ЕКПБни ташкил килиш туFрисидаги шарт-номага мувофик, аъзо мамлакатлар чега-раларида кора металлургия ва тошкумир саноати махсулотларига божхона божлари тугатилди. Учинчи мамлакатга нисбатан эса

1 Захаров А.С. Налоговое право Европейского союза: действующие директивы ЕС в сфере прямого налогообложения. - М.: «Волтерс Клувер», 2007. -С. 144.

ягона божхона тарифи кулланила бошлади. Окибатда Европа иктисодий хамкорлиги (ЕИХ,) доирасида умумкуламли божхона иттифокини тузиш буйича фаол тадбир-лар олиб борилди. 1958 йилда кучга кирган ЕИХ,ни тузиш туFрисидаги шартномага кура, кушилган киймат солиFи, истеъмол солиFи ва бошка эгри соликлар мажбурий тартибда унификацияга тортилди. ТуFри соликларга нисбатан хам уларни тенглаштириш буйича фаол сиёсат олиб борилмокда. ККС сохасида катта муваффакиятлар козонилди. 1977 йилда ЕИХ мамлакатлари вазирлар Кенгашининг ККС хисоблашни тулик унификациялашни кузда тутадиган Олтинчи Директиваси кабул килинди. Бу борадаги кейинги силжишга Европа иттифокини тузиш туFрисидаги Шарт-номанинг (Маастрихт шартномаси) 1993 йил 1 ноябрдан кучга кириши муносабати билан эришилди. ККСнинг янгидан тартибга соли-ниши уз вактида, 1993 йилнинг 1 январидан киритилди. Бу сана ягона Европа бозорини ташкил килиш пайти хисобланади2.

ККС ставкаларини тенглаштириш йули билан кушимча унификацияга эришилади. Стандарт ставканинг хажми 15%дан кам булмаслиги керак. 5%дан паст булмаган имти-ёзли ставкаларни киритишга рухсат берил-ган. Мухим ижтимоий ахамиятга эга товар-ларнинг чекланган доираси ККСдан озод килинади. Истеъмол соликлари (акциз) хам тартиблашга тортилди. Уларнинг айримлари бекор килинди. Шунингдек, ГФРда 1992 йилда туз, чой, шакарга акцизлар тугатилди. Эгри соликларни унификациялаш жараёнидаги кушимча кийинчиликлар ЕИ турли давлатлари бюджетларини шакллантиришда уларнинг бир хил булмаган ахамиятини вужудга келтиради. Масалан, Грецияда эгри соликлар солик тушумларининг 70%ини, Бельгияда эса 4%ини ташкил этади3.

2 Информация об основных налогах. Internet resource: http://www. rasspain.com/rouslan/rsl-nal-2. htm

3 Захаров А.С. Налоговое право Европейского союза: действующие директивы ЕС в сфере прямого налогообложения. - М.: «Волтерс Клувер», 2007. -С. 144.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 6

Солик ундириш тизими хам узгартириш-ларга тортилган. Давлатлараро солик чега-ралари бекор килинган. Барча корхона-лар ККС туловчиларининг ягона реестрида руйхатга олинади, уларга алохида идентификация раками берилган булиб, бунда тад-биркорлар улар томонидан мамлакат чега-расидан ташкарига чикарилаётган ва мос равишда, чет элдан олинаётган (ЕИ худудидан ташкарида) товарлар хакида маълумотларни молия органларига такдим киладилар. Шун-дай килиб, солик назоратини амалга ошириш жойи давлатлараро чегарадан бевосита кор-хонага утказилади.

Куп даражада Иттифокка аъзо давлат-лар бадалларидан эмас, балки «Европа соликлари»дан шаклланган хусусий бюд-жетнинг мавжудлиги ЕИнинг давлат тавсифи хакида гапириш имконини берадиган мухим омил хисобланади. ЕИ бюджетига хусусан, кишлок хужалиги божлари хамда миллий молия органлари томонидан йитиладиган ККСдан маълум хисса хисобланади.

Евроосиё ИХ,га иштирокчи давлатлар миллий солик тизимларини уйтунлашти-ришнинг реал шароитларини яратиш учун биринчи боскичда хар бир мамлакат солик конунчилиги солик тизимининг ривожлан-ганлиги, афзалликлари ва камчиликлари нуктаи назаридан чукур урганилади ва тахлил килинади. Навбатдаги боскичда так-кослаш, ухшашлик ва тафовутларни аниклаш, алохида мамлакатлар солик конунчилигини уйтунлаштириш максадида ижобий жихат-ларидан фойдаланиш кузда тутилган.

Миллий солик конунчиликларини туза-тиш буйича аник таклиф ва тавсиялар ишлаб чикиш хамда истикболда интеграцион узаро алокалар иштирокчи-мамлакатлари Солик кодексини тайёрлаш ва кабул килиш солик конунчилигини уйтунлаштириш буйича олиб борилаётган ишларнинг натижасидир. Кушни давлатлар иктисодиётига таъсир курсатиш даражасига кура, солик турларини икки гурухга ажратиш мумкин:

- тутри ва максадли соликлар (фойда солити, жисмоний ва юридик шахслар даро-мад солити, мол-мулк солити, транспорт воситалари ва х.к.лар буйича солик);

- эгри соликлар (акцизлар, ККС).

Эгри соликларни ундириш тизими куп даражада уйтунлаштирилмокда. Чунки улар нарх белгилашга купрок таъсир курсатади ва Божхона иттифоки барча иштирокчи дав-латлари солик тушумлари хажмидаги купрок салмотини ташкил килади.

«Белгиланган мамлакат» тамойили буйича ундиришга утишда икки томон-лама соликка тортишни истисно килиш, импорт килинаётган ишлаб чикарилаётган махсулотга акциз солити ставкаларини тенг-лаштириш, акцизга тортилаётган товарларни хисоблаш ва руйхатини тузиш услубиятини унификациялаш уйтунлаштиришнинг асосий йуналишлари хисобланади.

Узбекистонда тутри соликларни уйтунлаштириш буйича ишлар куйидаги йуналиш-ларда олиб борилиши максадга мувофик:

- иктисодиётларнинг самарали ривож-ланишини ратбатлантириш, товар ишлаб чикарувчилар учун, ишлаб чикариш сохасига инвестицияларни ратбатлантириш максадида солик юкламаларини камайти-ришга каратилган соликка тортиш рационал тизимини ташкил килиш;

- солик маъмурчилиги келишилган тизимини шакллантириш;

- нобозор соликларини бекор килиш (хар хил турдаги фондларга ажратмалар ва х.к.);

- солик имтиёзлари сонини камайтириш;

- кичик тадбиркорликни соликка тортишни кискартириш ва бошк.

Иктисодий ислохотларнинг дастлабки йилларидан бошлаб Узбекистон Республика-сида мустакил солик сиёсати ишлаб чикилди, унинг тактика ва стратегияси аникланиб, изчил такомиллаштириб борилмокда. Биринчи Президентимиз томонидан миллий солик сиёсатининг устувор йуналишлари белгилаб берилдики, унинг асосий максади солик туловчилар ва давлат бюджети ман-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 6

1-жадвал. Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектлари учун ягона солик тулови ставкаси.

Йиллар 1996 2000 2005 2009 2010 2011 2012 2015

Ягона солик тулови ставкаси 38 31 15 8 7 6 5 5

фаатлари уртасида узаро уЙFунликни таъ-минлашга каратилган. Бундай уЙFунликни таъминлашнинг энг мухим воситаларидан бири солик юкини оптимал белгилаш ва шу тарифа давлат бюджетини керакли микдорда молиявий ресурслар билан таъминлаш билан бир к,аторда, солик туловчилар зиммасидаги солик мажбуриятлари уларнинг молиявий баркарорлигига салбий таъсир этмаслигига эришишдан иборат.

Охирги йилларда кичик бизнес субъектлари учун ягона солик тулови ставкаси йил сайин камайиб бориши кузатилмокда. 2015 йил учун белгиланган солик 1996 йилгига нисбатан 7,6 марта, 2000 йилгига нисбатан 6 марта, 2005 йилгига нисбатан эса 3 мартага кискартирилган (1-жадвал).

Солик юки даражаси мамлакатимизда изчиллик билан камайтириб борилди. Агар ушбу курсаткич 2002 йилда ЯИМга нисбатан (максадли жамтармаларни хисобга олмаган х,олда) 27,9%ни ташкил этган булса, 2008 йилга келиб 4 ф.б.га (23,2%), 2011 йилда эса 6 ф.б.га камайди ва ЯИМга нисбатан 21,9%ни, 2015 йилда эса 20,5%ни ташкил этди1.

Жадвал маълумотлари курсатишича, акса-рият ривожланган хамда ривожланаётган давлатларда солик юки даражаси 29-50%ни ташкил этаётганини куриш мумкин. Хусусан, энг ривожланган давлатлар хисобланган АКШ, Италия хамда Иктисодий хамкорлик ва ривожланиш ташкилоти (ИХРТ)га аъзо аксарият Европа иттифоки давлатларида солик юкининг даражаси республикамиздаги даражадан анча юкори. Хозирги кунда Ита-

1 Узбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримовнинг 2011 йилнинг асосий якунлари ва 2012 йилда Узбекистонни ижтимоий-иктисодий ривожлантиришнинг устувор йуналишларига баFишланган Узбекистон Республикаси ВМнинг мажлисидаги «2012 йил Ватанимиз тараккиётини янги боскичга кутарадиган йил булади» мавзусидаги маърузасини урганиш буйича укув кулланма. - Т.: «Укитувчи» НМИУ, 2012. -61-б.

лия, Греция, Исландия давлатларида бюджет такчиллиги билан боFлик муаммоларни хал этиш йули сифатида солик юкини оширишга оид таклифларнинг ушбу давлатларнинг пар-ламентлари томонидан маъкуллангани жахон бозори конъюнктурасига жиддий таъсир этиши башорат килинмокда.

Солик юкини оптималлаштириш муаммо-сини хал килиш бошка икки иктисодий муам-мони хал килишга боFлик булади:

- биринчидан, солик юкининг иктисодиёт-даги рационал даражасини белгилаш;

- иккинчидан эса давлат бюджети хара-жатларининг рационал даражасини аник-лаш.

Бу йуналиш солик юкини оптималлаштириш призмаси оркали солик сиёсатини тако-миллаштиришнинг куйидаги тамойилларига асосланиши керак:

- корхоналарга жами фискал оFирликни оптималлаштириш «солик юкини пасайтириш киска муддатли даврда бюджет даромадла-рини кискартириши, корхоналар иктисодий-молиявий ахволининг яхшиланиши узок муддатли даврда бюджет даромадларини оши-риши» чизмасини амалга ошириш;- хамма солик турлари буйича икки ёклама соликка тортишни чеклаш;

- эгри соликлар юкини ишлаб чикаришдан истеъмолчига кайта таксимлаш ва пасайтириш;

- соликка тортиш механизмини макси-мал даражада соддалаштириш ва унификация килиш.

Соликлар юкини оптималлаштириш кор-хонага чегаравий жами солик юкининг микдорий аксини топиши керак. Чегаравий солик юки куйидаги бирликларга нисбатан хисобланади:

- кушилган киймат (бутун иктисодиёт, тармоклар ва алохида корхоналар буйича);

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 6

2-жадвал. Жах,ондаги айрим давлатларда уртача солик юки даражаси (ЯИМ га нисбатан,

фоизда)1 (2006 йил)

Мамлакатлар Солик юки даражаси

АКШ 29

Эстония 29,4

Болгария 29,4

Греция 29,8

Россия 24%

Латвия 30,5

ИХРТга аъзо давлатлар 37

Финландия 43,1

Италия 43,6

Швеция 46,7

Дания 48,3

- янгидан яратилган киймат (бутун икти-содиёт, тармоклар ва алохида корхоналар буйича);

- ялпи тушум (бутун иктисодиёт, тармоклар, алохида корхоналар буйича);

- корхонанинг ялпи даромади (бутун иктисодиёт, тармоклар ва алохида корхоналар буйича).

Жисмоний шахслар даромадларини со-ликка тортиш ставкалари даражаси ва максадли коридорларини кайта куриб чикиш зарур:

- минимал иш х,акига белгиланадиган соликка тортиш базасидан ахолининг кам даромад оладиган, урта даромад оладиган, уртадан юкори даромад оладиган, юкори ва жуда юкори даромад оладиганлари объектив табакалашувини акс эттирадиган маълум хажмларга утиш;

- соликтуловчиларнингалохида катего-риялари буйича соликка тортишнинг имти-ёзлар тизимини кайта куриб чикиш;

- яшаш минимумидан келиб чиккан холда соликка тортиладиган минимал иш хакини аниклаш.

Юридик шахслар даромад (фойда) соли-тини такомиллаштириш сохасида куйи-дагиларни амалга оширишни максадга мувофик хисоблаймиз:

1 Захаров А.С. Налоговое право Европейского союза: действующие директивы ЕС в сфере прямого налогообложения. - М.: «Волтерс Клувер», 2007. -С. 144.

- нафакат корхоналарнинг фаолияти, балки даромаднинг хажми буйича даромад (фойда) солитини табакалаштиришни ишлаб чикиш. Масалан, жисмоний шахсларнинг даромад солити каби;

- соликка тортиладиган фойдадан ишлаб чикариш характерига эга булган харажат-ларни чикариб ташлаш оркали соликка тортиладиган базани уйтунлаштириш.

Бугунги кунда ишлаб чикариш фаолияти билан ботлик булган харажатлар соликка тортиладиган базага кушилиб, солик юкини купайтирмокда (алока, транспорт, ортикча амортизация чегирмалари ва бошк,а харажатлар). Бу харажатлар жах,он амалиётида ишлаб чикариш харажатлари таркибига киритилади ва соликка тортилмайди:

- ижтимоий мазмунга эга булган имтиёз-ларни саклаб колган холда кайтадан ташкил этилаётиган корхоналар учун имтиёзларни ва инвестиция имтиёзларини кайта куриб чикиш.

Тутри, давлат бюджет сиёсати солик сиё-сатининг муваффакияти манбаидир, чунки бюджет ресурсларидан тутри фойдаланиш ва уларни иктисодиётнинг ишлаб чикариш кувватини оширишга йуналтириш мухим. Бу борада бозор иктисодиёти ривожланган давлатларнинг тажрибасини чукур тадкик этиш ва ижобий жихатларидан фойдаланиш максадга мувофик булади.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 6

Адабиётлар руйхати:

1. Узбекистон Республикаси Биринчи Президенти И.А.Каримовнинг 2011 йилнинг асосий якунлари ва 2012 йилда Узбекистонни ижтимоий-иктисодий ривожлантиришнинг устувор йуналишларига батишланган Узбекистон Республикаси ВМ нинг мажлисидаги «2012 йил Ватанимиз тараккиётини янги боскичга кутарадиган йил булади» мавзусидаги маърузасини урганиш буйича укув кулланма. - Т.: «Укитувчи» НМИУ, 2012. -62-б.

2. Артемов Ю.М. Налогообложение в Федеративной Республике Германии. // «Финансы», 1994, № 6. -С. 41-46.

3. Букаев Г.И. Налоговые службы - взаимодействие в интересах развития экономик государств. // «Налоговый вестник», 2001, № 5. -С. 3-6.

4. Дуканич Л.В. Налоги и налогообложение. Серия «Учебники, учебные пособия». - Ростов-на-Дону: «Феникс», 2000. -С. 416.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

5. Дернберг Р.Л. Международное налогообложение. / Пер. с англ. - М., 1997. -С. 250.

6. Захаров А.С. Налоговое право Европейского союза: действующие директивы ЕС в сфере прямого налогообложения. - М.: «Волтерс Клувер», 2007. -С. 144.

7. Информация об основных налогах. Internet resource: http://www. rasspain.com/ rouslan/rsl-nal-2.htm

8. Исмаилов М.А. Налоговая система Киргизской Республики.// «Налоговый вестник», 2002, №11.- С. 3-10.

9. Хакимжанов З.Х. Реформирование налоговой и таможенной системы Республики Казахстан. // «Налоговый вестник», 2001, № 7.-С. 4-10.

10. Князев В.Г. Тенденции развития налоговых систем зарубежных стран. // «Налоговый вестник», 1998, № 9. -С. 5-8.

11. Козырин А.Н. Правовое регулирование налогообложения в зарубежных странах. // «Финансы», 2003, № 5. -С. 24-29.

12. Князев В.Г. Налогообложение в США. // «Финансы», 2003, № 8. -С. 49-58.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 6

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.