Научная статья на тему 'Ўзбекистон давлат драма театрининг шаклланиш босқичлари'

Ўзбекистон давлат драма театрининг шаклланиш босқичлари Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
574
97
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Oriental Art and Culture
Область наук
Ключевые слова
театр / спектакль / режиссура / комедия / пьеса / theater / performance / directing / comedy / play

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — А. Умарова

Мазкур мақолада Ўзбекистон давлат драма театрининг тарихий босқичлари, ижодий жараёнлари ва тажрибали ижодкорлари борасида маълумотлар ёритилган, таҳлилий муносабат келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Stages of formation of state drama theater of Uzbekistan

The article provides information and an analytical reference on the historical stages of development of the state drama theater, creative processes and experienced creative staff.

Текст научной работы на тему «Ўзбекистон давлат драма театрининг шаклланиш босқичлари»

Узбекистон давлат драма театрининг шаклланиш босцичлари

А.Умарова, Узбекистон давлат санъат ва маданият институти

Аннотация - Мазкур маколада Узбекистон давлат драма театрининг тарихий боскичлари, ижодий жараёнлари ва тажрибали ижодкорлари борасида маълумотлар ёритилган, тахлилий муносабат келтирилган.

Калит сузлар - театр, спектакль, режиссура, комедия, пьеса

Stages of formation of state drama theater of Uzbekistan

A.Umarova, Uzbekistan state institute of art and culture

Abstract - The article provides information and an analytical reference on the historical stages of development of the state drama theater, creative processes and experienced creative staff.

Keywords - theater, performance, directing, comedy, play.

Театр куп маънога эга, биринчидан, театр деганда томоша курсатиладиган бино тушинилади, иккинчидан, санъатнинг синтетик тури эканлиги, учинчидан, актёр-ларнинг суз ва хдракати натижасида хдётда пайдо буладиган турли х,олатларнинг сах,надаги куриниши, туртинчидан, халк хдёти тарихини ифода этувчи бир тарбиявий восита, бешинчидан, театр тарихи, бу драматургдан бошлаб, куп сонли актёрлар, режиссёру рассомлар, овоз, грим, чирок ва сах,на усталари, театр фаррошларию, коровуллари, зал тартибини сакловчилар, чипта сотувчилар ва бошкалар бир суз билан айтганимизда, театр деган сузнинг пайдо булишида уз мех,натини аямайдиган куп сонли жамоа тарихидир. Уларнинг х,ар бири оздан куп уз билими, тажрибаси ва кобилиятини ишга солиб спектакль яратилишида иштирок этишади. Бу синтетик санъатга томошабинларни х,ам кушиш одоб-дан булади. Яхши асарлар муаллифларини, уни жонлантирган узлари севган режиссёр-ларни, сузни жонли ижрога айлантирувчи актёрларни иктидорига, кобилиятига шайдо булиб, ушаларни олкишлашга гул кутариб келадиган томошабинлар х,ам театр тарихини яратилишида уз иштироклари билан катнашишади. Театр жонкуярларини рух,лан-тиришади, уларга илх,ом улашишади.

Театр тарихи, драматург ижод килган давр тарихи, сиёсати, маданияти ва санъатини, бир суз билан айтганда, халк тарихи, замон ва макон тарихини эсга солади.

Мамлакатимизда фаолият юритиб келаёт-ган санъат даргох,лари орасида уз нуфузи хдмда уз урнига эга Узбекистон давлат драма театри х,исобланади. Мана карийб 90 йилдан буён узининг хилма - хил мавзу ва жанрдаги сах,на асарлари оркали театр санъати ихлосмандлари мехрини козониб келмокда.

Мазкур театр тарихи хусусида кискача тухталиб утадиган булсак, Узбекистон Давлат драма театри биносига 1919 йил Саид Каримбой х,овлисида пойдевор куйилган булиб, бино хдшар йули билан куриб битказилган.

Театр уз ижодий фаолиятини 1926 йил сентябридан Гулом Зафарийнинг "Х,алима" спектакли билан бошланган. Театр биноси омма орасида "Халк уйи" номи билан аталиб, 1939 йил унга Х,амза номи берилган. 1968 йил 26 октябрь куни Узбекистон Реотублика-си Маданият вазирлиги ташаббуси билан эски Х,амза театри биноси "Ёш гвардия" театри уз фаолиятини кайтадан бошлаган булиб, очилиш маросимида Максим Каримовнинг "Дийдор" томошаси намойиш этилди. Театрга 1991 йили "Аброр Х,идоятов" номи берилди. 2008 йилдан

бошлаб эса у "Узбекистон Давлат драма театри" номи билан атала бошланди.

Мазкур даргохга Эргаш Масафаев бошлик бир гурух ижодкорлар таклиф килинган булиб, улар орасида: Ширин Азизова, Тугон Режаметов, Азиза Бекматова, Фарход Аминов, Исамат Эргашев, Мирсоат Усмонов ва Каромат Аъзамовларнинг учратиш мумкин эди. Кейинчалик, улар сафида Йулчи Хакимов, Рахмат Жуманов, Тожибой Нурматов, Доно Бобохонова, Мурод Ражабов, Х,асан Йулдошев, Мухаммаджон Тулаганов, Турдибек Содиков, Мухаммад Ахмедов, Мадина Махмудова, Комил Насриддинов, Малика Иброхимова хамда Ноила Тошкенбоевалар каби профессионал ижодкорлар фаолият юритган. Вакт утган сайин ижодий жамоа таркиби узгариб, кетма-кет Рустам Каримов, Карим Мирходиев, Хошим Арслонов каби актёрлар билан бойиб боради.

Театр оёкка туришида уз асарлари билан кумак беришган драматургларни хам мехр билан санаб утиш шарт. Булар:

1. Максим Каримов

2. Улмас Умарбеков

3. Абдукаххор Иброхимов

4. Шухрат

5. Тошпулат Турсунов

6. Уткир Хошимов

7. Мухаммаджон Хайруллаев ва бошкалар.

Режиссёрлар сафи хам купая бошлади.

1. Убайдулло Бакоев

2. Иосиф Иогельсин

3. Улугбек Зуфаров.

4. Наби Абдурахмонов ва бошкалар.

Жамоанинг кейин хам таянчи булиб

колган кичик гурух аста-секин катта кучга айлана бошлади. Ёш ижодий жамоа бундан куркмади. Бир тан-у, бир жон булиб, бу вазифаларни бажаришда тинмай излана бошлашди. Янги йуллар ахтаришди. Узбек драматургияси билан биргаликда хориж драматургиясининг нодир асарларини укиб, узлаштира бошлашди. Драматург Максим Каримов, ёшлар етакчиси Ало Хужаев, журналист Хусан Рузиметов бош режиссёр билан биргаликда биринчи сахна асарини танлашда куп изланишди ва нихоят бир

овоздан Максим Каримовнинг "Дийдор" пьесасини сахналаштиришга келишилди.

Узбекистонда хизмат курсатган санъат арбоби, режиссёр ва талабалар мураббийи Жура Махмудов таъбири билан айтганда, куйилган "Спектаклнинг режиссёрлик бадиий талкинида поэтика, кутаринки рух, шукухли холатлар, масрурлик каби хиссиётлар етакчи урин эгаллади. Спектакл-да сахнадан сахнага утишда, вокеаларнинг узлуксизлигини муаллифнинг иддаоси -шеърият оркали таъминланди. Шунинг учун хам "Дийдор" спектакли театрнинг юз, янги суз, янги овоз билан чалинган нодир куйи каби янгради", деб бежиз ёзмаган эди.

Ёшлар театри такдирини ва унинг фукаролик хамда ижодий йуналишини белгилаб берган манба сахнага олиб чикилаётган кечаги, бугунги ва эртанги кунни куйлайдиган ва ёшлар келажагига бевосита ва билвосита таъсир эта оладиган пьесалар топиш ва уни сахналаштиришдан иборат булди. Жамоа ана шу мукаддас ишни бош режиссёр рахбарлигида аъло даражада бажариш учун бел боглади. Унинг бошкарув-чиси булган Бош режиссёр Эргаш Масафаев театрни иккинчи эмас, биринчи уйига айлантирди. Унинг рахбарлигида жамоа спектаклдан спектаклга утар экан биринчи ютукларни купайтириб, иккинчисида янгиликлар топиб, кутаринкиликда ривож-ланишда давом этди. Томошабинлар сони аста-секин купайиб, театр ёшларнинг тарбия учогига айлана бошлади.

Бош режиссёр, яъни Бадиий рахбар изланишлари узини оклай бошладими? Эргаш Масафаев режиссурасининг урганиш зарур булган изланишларидан яна бири интеллектуал поэтик театр тамойилларини куллашга булган харакатлари булди. Бу тамойиллар кейинги режиссёрларнинг фаолиятида хам уз ривожини топди. Театр томошабинни уйлашга, фикрлашга ургатиши керак. Шу мухим тарбиявий жараён томошабинни дам олишини, маданий хордик чикаришини хам таъминласин. Унинг айтган илик сузлари хаётда уз исботини топдими? Бу саволларга жавоб бериш аста-секин мумкин була бошлади. Ёзувчи Эркин

Усмонов "Эргаш Масафаев узининг ижодкорлик иктидори, узбек миллий режиссурасида шаксиз тарихий ахамиятга молик шахсдир" деган булса, республикада узи хам иктидорли режиссёр хамкасби Жура Махмуд режиссёр хакида "Режиссёр ёзувчи -драматург ижрочи - актёр кабул килувчи томошабин уртасида тилмочлик килувчи шахс экан"лигини Эргаш Масафаев ижодида курганини хавас билан айтишида куришимиз мумкин.

1976 йил театрга 1940 йилда Бухорода таваллуд топган, хозирги Узбекистон давлат санъат ва маданият институтининг "Мусика-ли драма актёри" факультетини ва шу институтда "Мусикали драма режиссёрлиги" факультетини хам тугатган, яна Москвадаги сатира театрининг олий курсида 4 йил укиган таникли актёр ва режиссёр, Мукимий номидаги мусикали драма театрида 17 йил хам актёр хам режиссёр сифатида фаолият курсатган Грузин драматурглари А.Цигарели, Г.Канчелининг "Хонима-хоним", Т.Минуллиннинг "Дилафрузга турт ошик", Р.Гунтегиннинг "Хийлаи-шаръий" У.Хожибековнинг "Аршин мол-олон" ва бошка спектаклларни сахналаштирган режиссёр Бахтиёр Ихтиёров бош режиссёр этиб тайинланди ва 1980 йилгача шу театрда мехнат килди. Шу 4 йилдан ортикрок вакт ичида театрда Б.Нушичнинг "Акл сотил-майди", Хамза Хакимзода Ниёзийнинг "Ишк курбонлари", Мар Байжиевнинг "Келин ва куёв", Г.Фигейредунинг "Эзоп", Улмас Умарбековнинг "Отилмаган ук", Машраб Бобоевнинг "Уттиз ёшлилар", Исфандиёр-нинг "Отасининг кизи" сингари пьесалари сахналаштирилди. Рустам Бобохонов шу даврда ва Бахтиёр Ихтиёров кетгандан кейин Уткир Хошимовнинг "Курпанга караб оёк узат", Шароф Бошбековнинг "Тикансиз типратиканлар", Машраб Бобоевнинг "Ер томири", Дмитрий Валеевнинг

"Мукаддима", Наби Абдурахмонов ва М.Ворфоломеевнинг "Ёш гвардия" пьесалари хам сахна юзини курди.

Бахтиёр Ихтиёров комик актёр сифатида хам томошабинлар орасида яхши ном колдирди. Куплаб образлар яратди. "Унинг

хажвлари кулдирибгина колмай, балки кулги ортига яшириган дарди кишини уйлашга мажбур этади". Бу гаплар тугрилигини актёр оклади.

1982 йилга келиб театрга бош режиссёр этиб Хабибулла Файзиев тайинланди. Уша у ишлаган икки йилдан ортикрок вакт орасида Максим Каримовнинг "Райком секретари", Б.Васильевнинг "Бу ернинг тонглари сокин", Шароф Бошбековнинг "Такдир эшиги", Азларимнинг "^айтар дунё" спектаклларини сахналаштиришга улгурди.

Гапни "Театрда бош режиссёрнинг буйидан баланд асар" яратилмайди деган ибора билан давом эттирмокчимиз. 1984 йил "Ёш гвардия" тугрироги, уша даврда Аброр Хидоятов номи билан аталган ёшлар театрига Бадиий рахбар этиб Баходир Йулдошев тайинланди.

Баходир Йулдошев 1945 йилда Самарканд вилоятининг Каттакургон шахрида санъат-корлар оиласида таваллуд топади. 1970 йили хозирги Узбекистон давлат санъат ва маданият институтини тугатади. Уч йил режиссёр, 10 йилдан купрок вакт давомида Миллий театрда бош режиссёр булиб фаолият юритади. Устози Тошхужа Хужаев, сунгра Ленинградлик машхур режиссёр Георгий Товстаноговда тажриба муддатини утайди, узимизда устоз-режиссёр Александр Гинзбург билан ёнма-ён ишлаб куп нарсаларни урганади. Бу унинг машхур булишига пойдевор эди. Шу даврда жахон танийдиган буюк драматурглар Шиллернинг "^арокчилар". Лев Толстойнинг "Тирик мурда", Уйгуннинг "Абу Али ибн Сино", "Беруний", "Зебунисо", Саид Ахмаднинг "Келинлар кузголони", Пиримкул ^одировнинг "Юлдузли тунлар", Улмас Умарбековнинг "Комиссия", Машраб Бобоевнинг "Гурунг" ва бошка куплаб магзи бакувват асарларни махорат билан сахналаштирди.

Бу лавозимда режиссёр 1990 йилгача фаолият олиб борди. Баходир Йулдошев рахбар булган пайтда унга рассом Георгий Брим, хамда Зайнаб Садриева, Холида Хужаева, Лола Бадалова, Пулат Саидкосимов, Туйчи Орипов, Тути Юсупова,

Обид Юнусов, Гулчехра Жамилова, Эркин Комилов, Х,ожиакбар Нурматов, Ёдгор Саъдиев, Римма Ахмедова, Афзал Рафиков, Элъёр Носиров, Мухторов, Гулбахор Рахимова, Дилбар Икромова сингари жами 25 нафар актёр ёшлар театрига келиб кушилишди. Шу даврда театрда Х,амзанинг "Майсаранинг иши", М.Мирошниченко, Л.Герчиковнинг "Шайтон паришталари", А.Гельманнинг "Зенуля", Х,айтмат Расулнинг "Узок кишлок", Шукур Холмирзаевнинг "Зиёфат", "^ора камар" пьесалари сахналаштирилди.

Баходир Йулдошев пойдевори мустахкам жамоага келди. Энди унинг олдида шу янгиликларни янада купайтириш каби катта ва мухим ишлар турарди. Уни кизиктирган ва хал этилиши мухим булган масалалар аста- секин бош кутара бошлади. Хусусан, Ёшлар театрининг замонавий моделини ривожлантириш зарурати керак эди. Масалан, репертуар танлашда эркинлик, жанрлар хилма-хиллиги, театрнинг тили масалалари? У буюк Бертольт Брехтнинг "...театр тарбиявий ва кунгилочарлик вазифасини бажаради" деган фикрини бу театр хаётига сингдириши лозим эди. Жоржо Стреллернинг "Театр жиндак булса хам дунёни узгартиришга кодир" деган сузлари бу театр ижодида мухим булиши керак эди. ^уйингки, купгина мухим масалалар борки, уларсиз театр тараккиёти тез ривож топмайди. Таникли адабиётшунос олим ва педагог, филология фанлари доктори, профессор Уткир Шокиров "Узбек санъаткорлари" деб номланган катта хажмли китобларида таъкидлаганларидек, театрда Баходир Йулдошев "Майсаранинг иши", "Фармонбиби аразлади", "Паранжи сирлари", "^ора камар", "Зиёфат", "Искандар", "Ипак йули" каби асарларни сахналаштирди. Узбекистон матбуотида бу спектакллар хакида куп ижобий фикрлар билдирилди. Уларнинг купчилиги Халкаро ва республика театр фестивалларида мукофотлар билан такдирланди. Бу муваффакиятларда табиийки, Бош режиссёр Баходир Йулдошевнинг хиссаси катта эди, деган фикрларни изох этган муаллифнинг

ёзишича, "Режиссёр "Ипак йули" спектакли-ни сахнага куяр экан, "сузсиз театр" воситаларидан унумли фойдаланиб, уни поэтик кисса шаклида талкин этди" деган фикрни хам уртага ташлади. Бу театр санъатидаги бир янги йуналиш эди. ^увонарли томони шундаки, истеъдодли театр рассоми, Баходир Йулдошевнинг хакикий дусти театр сахна безаги санъатини чуккига олиб чиккан, театр санъатимиз учун зур ижодий мерос колдирган миллати немис, аммо Узбекистон фарзанди Георгий Брим-нинг ажойиб декорациялари, режиссёрнинг мизансахналари, бастакор Бобоевнинг ёкимли мусикаси, актёрларнинг уз роллари-ни мохирона ижро этишлари "Ипак йули" спектаклининг бадиий кимматини оширган" деган фикрига кушилмасликнинг иложи йук. Эхтимол шунданми, "Б.Йулдошев Лаос, Туркия, А^Ш, Франция каби мамлакатларда хам спектаклар куйиб, узбек театр санъатини дунёга танитган ва танитаётган режиссёр-лардан бири эканлигини намоён этди".

Х,еч иккиланмай режиссёр Баходир Йулдошевни узбек театр санъатининг феномени деб айтишга асослимиз. Х,озир хам ижоддан тухтамаган холда, ёшларга уз билими ва тажрибасини бериб келмокда.

2007 йилдан то 2017 йилгача булган даврда сахналаштриувчи режиссёр, бош режиссёр булиб фаолият курсатган, Узбекистонда хизмат курсатган ёшлар мураббийси Мунаввара Абдуллаева, Сайфиддин Мелиев каби махоратли режиссёрлар театр фаолиятида узларига хос булган ижод билан из колдирдилар. Хусусан, асарларни мантикий фикрлаш оркали ечим топадиган режиссёр ва педагог Минаввара Абдуллаева бир канча асарларни сахна-лаштириб, томошабинлар орасида яхши танилди. Танкидчилар назарига тушди. Эркин Хушвактовнинг "Эски мухаббат", Абдулла ^аххорнинг "Аяжонларим" каби бир канча асарларга жон киритди.

Мунаввара Абдуллаевадан кейин эстафетани Сайфиддин Мелиев олди. Театрга бадиий рахбар булганида ва унгача ва ишлаш давомида бир нечта ажойиб асарларни жумладан, Саидислом

^урбоновнинг "Бахт эшик кокканда" асарини сахналаштирди. Кейин бирин-кетин "Бу олам сахнида гул куп, чаман куп" театрлаштирилган концерт дастурини, Саид А^мад ва Шароф Бошбековнинг "Вафодор"ини, Абдукаюм Йулдошевнинг "Дахо" драмасини, А.С.Пушкиннинг Ойбек таржимасидаги "Евгений Онегин" асарини ва бошка куплаб асарларни сахналаштириб уларга иккинчи умрни бахшида этди.

2017 йилдан бошлаб театрга унинг Бадиий рахбари этиб Олимжон Салимов тайинланди.

Олимжон Салимов 1947 йилда Наманган вилоятининг Косонсой шахрида таваллуд топди. 1969 йили хозирги Узбекистон давлат санъат ва маданият институтини актёрлик хамда 1983 йили режиссёрлик факультет-

ларини тугатади. Аввалига ^укон шахар мусикали драма театрида актёр сифатида киркдан ортик роллар ижро этди. Кейин Фаргона вилояти мусикали драма ва комедия театрига ишга утиб аввалига режиссёр, кейин бош режиссёр булиб ишлайди. Уша театрда ишлаган 10 йиллик фаолияти мобайнида Алп Жамолнинг "Вафога жафо", Анвар Обиджоннинг "^унгирокли ёлгончи", Хамид Гуломнинг "Бир миллион можораси", Шароф Бошбековнинг "Эшик коккан ким булди?", "Темир хотин", "Такдир эшиги", Эркин Вохидовнинг "Олтин девор" каби ва бошка бир нечта асарларни сахналаштирди.

Хулоса килиб айтганда, Узбекистон давлат драма театри узбек театр санъати ривожида мухим урин тутади.

Фойдаланилган адабиётлар

[1] М.Тулахужаева, Театр танкидчилиги, Тошкент, Санъат, 2015

[2] ТДозокбоев, Театр санъати заргари, Тошкент, Иктисодиёт-молия, 2015

[3] А.Носирова, Жонли суз санъати, Тошкент, Мусика, 2009

[4] Н.Алиева, Санъатдаги хаётим, Тошкент, 1978

[5] S.Frederick Starr, Ferghana valley: the heart of Central Asia. London, Routledge, 2011

[6] B.A.Litvinsky, History of civilization of Central Asia. Volume 3. Delhi, Motilal Banarsidas, 1999

References

[1] М.Тулахужаева, Театр танкидчилиги, Тошкент, Санъат, 2015

[2] ТДозокбоев, Театр санъати заргари, Тошкент, Иктисодиёт-молия, 2015

[3] А.Носирова, Жонли суз санъати, Тошкент, Мусика, 2009

[4] Н.Алиева, Санъатдаги хаётим, Тошкент, 1978

[5] S.Frederick Starr, Ferghana valley: the heart of Central Asia. London, Routledge, 2011

[6] B.A.Litvinsky, History of civilization of Central Asia. Volume 3. Delhi, Motilal Banarsidas, 1999

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.