Научная статья на тему 'Абдулла Авлонийнинг мусиқа санъатида тутган ўрни'

Абдулла Авлонийнинг мусиқа санъатида тутган ўрни Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
1005
119
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
мусиқа / санъат / чолғу асбоблари / ритм / гармония / аккорд / мақом / лапар / ялла / тановар / симфония / ария / music / art / musical instruments / rhythm / harmony / accord / symphony / aria

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Байниязова Г.

Ушбу мақола ёшларни мусиқий-эстетик тарбиялаш муаммоларига бағишланган бўлиб, унда XIX асрнинг охири–XX асрнинг бошларида яшаб ижод этган улуғ олим Абдулла Авлонийнинг ижодий мероси, унинг мусиқа санъати ривожига қўшган ривожи хусусида сўз боради.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ROLE OF ABDULLA AVLONIY IN MUZICAL ART

The article is devoted to the issues of musical-esthetic breading of youth/ There is disclosed input of great scientist Abdulla Avloniy, who lived in finish of XIX – start of XX century, in development of musical art, and his creative heritage.

Текст научной работы на тему «Абдулла Авлонийнинг мусиқа санъатида тутган ўрни»

Байниязова Г.,

Нукус давлат педагогика университети укитувчиси

БАЙНИЯЗОВА Г. АБДУЛЛА АВЛОНИЙНИНГ МУСИЦА САНЪАТИДА ТУТГАН УРНИ

Ушбу макола ёшларни мусикий-эстетик тарбиялаш муаммоларига баFишланган булиб, унда XIX асрнинг охири-XX асрнинг бошларида яшаб ижод этган улуF олим Абдулла Авлонийнинг ижодий мероси, унинг мусика санъати ривожига кушган ривожи хусусида суз боради.

Таянч иборалар: мусика, санъат, чолFу асбоблари, ритм, гармония, аккорд, маком, лапар, ялла, тановар, симфония, ария.

БАЙНИЯЗОВА Г. РОЛЬ АБДУЛЛЫ АВЛОНИЙ В МУЗЫКАЛЬНОМ ИСКУССТВЕ

Данная статья посвящена проблемам музыкально-эстетического воспитания молодёжи, раскрывается вклад великого учёного Абдулла Авлоний, который жил и творил в конце XIX-начале XX веков, в процветание музыкального искусства и его творческое наследие.

Ключевые слова: музыка, искусство, музыкальные инструменты, ритм, гармония, аккорд, акапелла, симфония, ария.

BAYNIYAZOVA G. ROLE OF ABDULLA AVLONIY IN MUZICAL ART.

The article is devoted to the issues of musical-esthetic breading of youth/ There is disclosed input of great scientist Abdulla Avloniy, who lived in finish of XIX - start of XX century, in development of musical art, and his creative heritage.

Keywords: music, art, musical instruments, rhythm, harmony, accord, symphony, aria.

Марказий Осиё ижтимоий-сиёсий, маданий цаётида муцим урин тутган жадидчилик царакати, адабиёти ва санъати-нинг йирик намояндаларидан бири булмиш Абдулла Авлоний миллий театр ва мусика санъати равнаци, халцимизни маъ-навий цашшоцликдан цутцариш, умумхалц маданиятини юк-салтириш йулида фаол иш олиб борган сиймолардандир.

Узбекистон Республикаси мустакиллик йулига кадам куйгач, ривожланган, тараккий этган жамиятни куриш жадаллик билан олиб борилаётган бугунги кунда ёш авлодни х,ар томонлама камол топтириш, уларни маъна-вий ва сиёсий онгли шахс этиб тарбиялаш, эстетик маданиятини ошириш мух,им масала-лардан бири булиб келмокда. Айни вактда, ёш авлодни х,ар томонлама камолотга етка-зиш борасида бир катор ижобий ишлар амал-га оширилди, таълим мазмуни бутунлай кайта ишлаб чикилди х,амда миллий кадриятлар, анъаналарни чукур урганиш озод юртимиз фукароларининг асосий бурчларидан бири булиб келмокда.

Баркамол авлодни ахлокий тарбиялашни кенг куламда олиб боришда, санъат, хусусан, мусика санъатини мукаммал урганиш катта

тарбиявий кучга эгадир. Зеро, бу санъат энг кадимий, айни чоFда замонавий ва халкка якин булган санъат тури саналади. Мусика фи-дойиларининг асосий вазифаси улуг аждодла-римизнинг бой илмий меросини урганиш ва уларни ёш авлод калбига жо этишдан иборат-дир.

73 йиллик истибдод тарихи халкимизнинг уз утмиши, тарихи ва бой анъаналарини урганишини бутунлай такиклаб келди. Уларни урганиш, улардан бах,раманд булиш х,укуки такикланган эди. Давлат мустакиллиги кулга киритилгач, маданият тарихини, хусусан, санъатимиз утмишини, унинг забардаст на-мояндалари ижодини мукаммал урганиш, халкимизга етказиб бериш борасида кенг им-кониятлар яратилди.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 3

V_/

Марказий Осиё ижтимоий-сиёсий, мада-ний х,аётида мух,им урин тутган жадидчилик х,аракати, адабиёти ва санъатининг йирик на-мояндаларидан бири булмиш Абдулла Авло-ний миллий театр ва мусика санъати равнаки, халкимизни маънавий кашшокликдан куткариш, умумхалк маданиятини юксалти-риш йулида фаол иш олиб борган сиймолар-дандир.

Абдулла Авлоний (1878-1934) утган аср-нинг бошларида уЙFониш даври арбоблари сингари шоир, драматург, актёр, таржимон, мусика йиFувчи, журналист, Европа илFор фан-техникаси, маданияти тарафдори сифа-тида буй курсатди. Унинг ёзма драматургия ва театр санъатига кушган х,иссаси х,акида та-лайгина илмий-оммабоп макола ва асарлар эълон килинган булса-да, аммо ижодкорнинг мусика санъатига муносабати туFрисида жуда кам ёзилган. Холбуки, у барча жадид зиёлила-ри каби бу сох,ага х,ам муносиб улуш кушган. Унинг икки жилдлик «Танланган асарлар»ига киритилган шеърлари, маколалари, пьесалари шундай дейишга асос булади. Адиб асарлари унинг бадиий-эстетик карашлари них,оятда юксак булганини, хусусан, ёшликдан мусика санъатига ихлос куйганини ва бу ихлос илк бор театрчилик х,аракатига аралаша бошлаган кезларида авж олганини, айникса, «Турон» труппасида фаолият курсатган даврида кучай-ганини курсатади.

Маълумки, XX асрнинг бошида Туркистон-нинг катта шах,арларига турли миллат театр труппалари, хусусан, татар, арман, озарбай-жон, рус санъаткорлари ижодий сафар уюш-тирганлар (бу уша давр матбуотида кенг ёри-тилган). Уларнинг таъсирида Абдулла Авлоний узбек театр санъатининг пойдевори булган Европа типидаги «Турон» труппасининг (1914 йил) рах,намоларидан бирига айланди. У театр санъатининг халк онгига таъсири х,акида «Театр хусусида мунозара» маколасида «Ти-ётр х,ар бир миллатнинг ямон урф ва одатла-рини йук килмак учун, узини ах,волини тузат-мак учун бокадурFон ойинасидир»1 дейди. Авлоний илFор турк ва озарбайжон, татар драматургияси билан танишиб, энг яхши асар-ларни, жумладан Жалил Мамадкулизоданинг

1 Авлоний А. Танланган асарлар. 2-жилдлик. 2-жилд. -Т.: "Маънавият",1998. -221-б,

«Уликлар», «Уй тарбиясининг бир шакли», «Жах,олат» драмаларини узбек тилига таржи-ма килди, режиссёр ва актёр сифатида труппа фаолиятида фидокорона катнашди. 1914-1916 йилларда Тошкент ва ФарFонада чикиб турган газета ва журналлар вараклаб курилса, труппа фаолияти, Авлонийнинг режиссёрлик ва актёрлик мах,орати х,акида ёзилган марокли маколаларни куплаб учратиш мумкин.

«Турон» труппасининг илк кадамларида сузсиз Авлонийнинг урни катта булган. Труппа репертуарининг шаклланишида, мусикий безагида унинг хизматлари яккол сезилади. Театрнинг биринчи кадамларидан бошлаб унинг фаолиятида мусика санъатига катта урин берилган. Труппанинг матбуотда босил-ган эълонлари бу фикрни тасдиклайди. Хатто эълонлардан бирида танаффус пайтларида Султонхон тамбурчи (уша даврнинг энг нуфуз-ли тамбурчиси) турли машкларни ижро этиши маълум килингани кишини х,айратга солади.

Авлоний ана шу жараёнга кизFин аралаш-гани сабабли мусиканинг инсон, жамият ва театр санъатидаги урни ва ролини чукур анг-лаб етди. Бу хусусият унинг Сидкий Рух,улло (Туркистон санъаткорлари билан якин алокада булган машх,ур озарбайжон хонандаси) билан х,амкорликда У.Хожибековнинг «Лайли ва Мажнун» операсини сах,налаштиришда х,ам актёр, х,ам хормейстер сифатида иштирок этиши чоFида янада кузга ташланди. Шунингдек, талайгина х,офизу созандалар билан учрашув-лар, сух,батлар чоFида миллий мусика жанрла-ри, йулларини урганди, маънавий хазинасини миллий куй номлари ва ох,англари билан бой-итди ва бу билан кифояланмай, санъат х,акида танкидий мушох,ада юритишга одатланди. Мусика санъатининг инсон тарбиясида мух,им урин тутишини, айникса, ёшларни тарбиялаш-да имконияти кенг эканлигини барча жадид зиёлилари каби теран илFади. Унинг 1922 йил-да «Инкилоб» журналининг 1-сонида босилган «Санойиъ нафиса» маколаси фикримизни х,ар жих,атдан далиллайди. Авлоний оммабоп тарз-да фикр юритиб, одамлар кадим замонларда «дунё юзида инсон болаларининг санойиъ на-фисага куйган биринчи одимлар»ини, «дилла-ридаги таъсир ва х,иссиётни тухтата олмаган-лар ва эришилгандан каноатланмасдан тинч ётмаганлар, жим турмаганлар»и, «табиатнинг ясаган ва устирган, вужудга чикарган жонлик

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 3

ва жонсиз нарсаларини синчиклаб текшириб карай бошлаганлар»ини тушунтиради.

«Барги дарахтон сабз дар назари х,ушёр,

Хар варакаш табиати рyзFор».

Яъни, дарахтларнинг х,ар бир яшил барги хушёр (кишиларнинг) назарида бу турфа оламнинг варакларидир, дейди1. Адиб бу би-лан мусика санъатининг тугилишида табиат-га нисбатан килинган оддий таклид ётишини таъкидлайди.

Маълумки, одамлар кадим-кадимда х,аёт ва табиат вокеа-х,одисаларини, атроф-мух,итда кечаётган узгаришлар х,амда жараёнларни доимо узларининг х,аётларига киёслашган. Табиат гузаллигини асл х,олича соддадиллик билан кабул килишган. Авлоний илмий ада-биётда «таклидчилик даври», «халк оFзаки ижоди даври» деб аталган пайтларни тах,лил этишга тyFри ёндашади. У таклид даврини куйидагича ифодалайди: «Бах,ор мавсум-ларида чечакларнинг х,ажрида маст булиб сайраган кушларнинг ёкимли товушлари х,ушларига утирдида, онлар х,ам ихтиёрсиз ра-вишда шул кушларга товушларини ухшатмок, гуё куш каби сайрамокчи булдилар». Шоир бу мисол билан инсон калбида пайдо булган гузалликка, мусикага интилиш, ижод килиш, узига хос ох,анг яратиш майлини ва бу майл-ни туFдирувчи мусика ва унинг уЙFотувчиси, фасллар келинчаги бах,ор эканини уктиради. Даврга таъриф бериб: «Улар х,ам наFма, ашула кила бошладилар. Мана шу даврни санойиъ нафисанинг адабиёт даври дейилур», дейди.

Авлоний таклидчиликдан аста-секин х,акикий ижод даврига утишни тyFри таъкид-лаб, «аввалги санъатларига караганда сунгги санъатлар (аввалгидан) мух,имрок ва яхширок булиб, мутаассир булмок х,ар кимга насиб булмас эди», дейди. Бинобарин, у х,акикий санъаткорлик х,ар кимнинг кулидан келмасли-гини, бунинг учун инсонга чин маънодаги ис-теъдод лозимлигини уктиради.

Авлоний инсон овози энг биринчи мусика асбоби эканлигини ва кадимги кишилар «гузалларидан, мах,бубаларидан, борлари-дан ажралганликларини бошка уртокларига

1 Авлоний А. Танланган асарлар. 2-жилдлик. 2 жилд. -Т.: "Маънавият",1998. -235-б.

х,ам маълум килар эдилар», деб кадим за-монларда ишк-мух,аббат, x1ис-туЙFулар билан боFликлигини айтиб, лирик мусиканинг пайдо булиш сабабларини тушунтиради. Шунингдек, у жунгина булса-да, илк мусика чолFу асбо-бларининг яратилиши х,акида х,ам тахминлар килади: «Дарахтларнинг шохларига илиниб KолFон х,айвонларнинг ичакларин х,авонинг таъсири билан куриб, шамолнинг таъси-ри билан «тинFир-тинFир» килган товуши кунгилларига утурди, хуш келди. Узларининг ашула ва кушикларига жур-журавозлик килмок учун х,айвон ичакларидан «тор» ясаб, мусикий асбобларин юзага чикардилар», деб мусика санъати уз тараккиётида янги бир боскичига утганини таъкидлайди. «Бу санъ-атлари аввалларига караганда энг нафис, энг мух,им, энг рух,лик бир санъат булиб чикди. Лекин онлар бу санъатларни текширув ва KаЙFирув оркасида чикордилар-да, бизларга ёдгор уларок колдириб, узлари куздан них,он улдилар» деб, мусикани оддий таклиддан ижод ва чин бадиият х,осиласи даражаси-га кутарилишини «нафис санъат» сифатида бах,олайди, унинг яратувчилари - бастакор-лар ном-нишонсиз утиб кетганларидан афсус-ланади. У даврни аник курсатишдан тийилиб, урта асрлар нафис санъатига ишора килар экан, миллий мусика бисотимиздаги кадимий «Сайра булбул, сайра, чинорни шохи синсун, ёр айриламан дейди, айрилиб кунгли тинсун» деб бошланувчи халк KyшиFини тилга олади. Авлоний мусика санъатининг пайдо булишига оид кискагина маколасида купгина кизикарли кузатувларни келтиради ва, асосан, тyFри хулосалар чикаради. Мусика илк бор табиат-га оддий таклиддан бошланганлигини, мусика санъатининг асосий жанрларини, яъни мавсу-мий, маиший ва лирик кушикларнинг келиб чикишини эслатиб куяди. Мусика юракдан келгани боис ёзган «Мусикий» сарлавх,али шеърида мусиканинг таъсир куч-кудратини батафсил ифодалайди:

НаFма созингдир мадори жисм, кудсий сузларинг,

Рух,бахшодур садо килганда, х,ижрон кузларинг.

Авлоний мусикани улик вужудга жон ки-ритувчи гузал киёфада тасвирлайди. Мусика

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 3

V_/

садоси инсоннинг рух,ини буйсундириб узига мухлис килади, минг жонларни уйнатади. Кимки умрида бир маротаба мусика садоси-ни эшитса, унга абадий шайдо булиб колади. Санъат инсон калбига шодлик баFишлаб, узига асир килиб олади. Мусика булоFидан минглаб жонлар таъсирланган, мафтун булган, «мурда диллар», яъни улик диллар х,ам унинг таъси-ридан дармон олади ва тирилади, х,аракатга келади. Авлоний санъатни англаган, ундан бах,раманд инсоннинг рух,ияти пок булиб, ёмонлик томонига узгармайди, бузилмайди, деб х,исоблайди. Шу билан шоир мусика инсон рух,ини, маънавиятини поклайдиган, тар-биялайдиган кучга эга эканлигини таъкидлаб, кадимги юнон файласуфларининг «покланиш» («катарсис») тушунчасига х,амфикрлигини бил-диради.

Суйлаган кимдур дах,онингдан азал асрорини,

НаFманг очгай элни афкорик тузар жон торини.

Яъни мусика илох,ият билан бевосита боFлик булган муъжиза. Инсонга яратгучи-нинг сирини сузлаган ким? Албатта, наFма. Чунки наFма халкнинг тафаккурини очади, жонларнинг-жамиятнинг бемор вужудини даволайди, жон томирини тузатади. Сабаби, наFмасоз (созанда, бастакор) кудсий-илох,ий поклик сузини айтиб, инсон ва жамият вужу-дига кувват беради, чунки Хижрон сузлари (шоирнинг тахаллусларидан бири) хаста халк рух,ини даволовчи ох,анг - садо-куйдир.

Авлоний шеърда мусиканинг илох,иёна таъ-сир кувватини таърифлаш билан кифоялан-май, турли мусикий атамаларни келтиради: «сомеъ» - тингловчи, эшитувчи маъносини билдиради; «тараннум» - ох,анг, куй; «такал-лум» - кушик, ашула; «наFмасоз» - куй ёзув-чи, бастакор. Адиб мусикани нафакат санъат, балки фалсафа, дин, тиббиёт ва, умуман, ко-инот билан боFлик булган яхлит бир х,одиса сифатида узаро мутаносибликда идрок эта-ди. Унинг мусика инсон рух,ига, маънавиятига канчалик кучли таъсир курсатиши, таълим-тарбияда мух,им рол уйнаши х,акидаги фикр ва тушунчалари барча жадид зиёлиларига хос булиб, кадимий Шарк мусикашуносларининг фикрларига монанд келади.

Абдулла Авлонийнинг купкиррали фаолия-тида ёшларга таълим-тарбия бериш масаласи

мух,им ах,амият касб этгани туFрисида купгина кизикарли маълумотлар бор. Миллатимиз-нинг илFор кишилари катори Авлоний Ватан-нинг келажаги ёшлар тарбиясига боFлик эка-нини, уларнинг маънавий баркамоллиги янги жамиятнинг маданий даражасини белгила-шини чукур англаган. 1904 йилда у Миробод мах,алласида купгина маърифатпарвар зиёли-лар катори янги усулдаги мактаб очади. 1916 йилдан бошлаб уз мактабида мусика дарсла-рига урин беради. Авлоний мактаб дастурига киритган «... мусика дарслари уша замоннинг охирги кашфиёти граммофонсиз утмаган», деб эслайди мактабнинг собик укувчиси Ю.Тохирий1. Уша замон Туркистон болалари кандай куй ва кушикларни тинглаганлари ва бундай «кургазмали курол» уларга канчалик катта таъсир курсатганлигини тасаввур килиш мумкин.

Авлоний мусика санъатини канчалик чукур идрок этганлигини узининг купгина шеър-ларини оммабоп халк кушикларига, маком йулларидаги куйларга, уз даврида машх,ур булган озарбайжон операларидаги ариялар-нинг куйларига мослаб ёзганлигидан били-шимиз мумкин. Масалан, унинг «Мактабга тарFиб» шеъри «Латифа» куйи ох,ангида ёзил-ган. У ижрочилар кийналмаслиги учун «Мил-лий куйларимиздан бири «ОFажон латифа, гулистон латифа», «Шохида уйнанг, баргида сайранг, боF латифа»дур, деб матндан парча келтиради ва «Театр ва адабиёт кечаларин-да сах,нада ёзилмиш миллий шеърлардан бир байт, бир ёки икки киши тарафидан укилуб, сунгидан куб кишилар тарафидан х,ур, созлар ила жур килуб, иккинчи байт укилур», деб огох,лантиради ^амда накорат лозимлигини уктиради.

Шунингдек, «Саодат шундадир» шеъри миллий куйларимиздан «K1ошFарча», «Анорхон ёрима» куйига солиниб ёзилганини эслатиб утади. Хуллас, шоир талайгина шеърларни тайёр куйларга солиб ёзгани х,акида маълумотлар бериб, унинг ижро йулларини тушун-тиради: «Миллий наFма» шеъри «Шо^ Аббос» операсиндаги шаркий куйлардан бири -«Тасниф»га, «Хофиздан» - «Баёти шероз» куйига, «Жа^лдан нафрат» - «Дугох,» куйига, «О^, баFри коним» - «Рост» куйига, «Муножот» -

1 Авлоний А. Тошкент тонги. - Т., 1979. -10-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 3

миллий куйлардан «Сегох» куйига, «Окма куз ёшим» - «Ускудор» куйига, «Илма тарFиб» -«Лайли ва Мажнун» операсиндаги куйлардан шаркий «Эй, бекасу бечора» куйига солинуб ёзилди». «Туй хакинда» шеърига «Реза» куйи асос килиб олинган булса, айримлари халк куйларидан «Ёр-ёр»га солинган.

Маълумки, Узбекистоннинг турли вилоятла-рида халкимизнинг маросим кушиклари ора-сида «Ёр-ёр»лар жуда кенг таркалган булиб, узига хос усулда ижро этилади. Аслида туй ма-росими билан боFлик «Ёр-ёр» кушикларининг куйи лирик охангга эга булиб, халкнинг кунда-лик турмушидаги хар хил долзарб мавзулар-ни киёслаш усулида камраб олади. Биз буни хозирги кунда хам кузатишимиз мумкин. «Ёр-ёр» кушикларининг узига хос ижро услубла-ри мавжуд. Авлоний «Ёр-ёр»нинг киёслаш, таккослаш усулидан ва охангидан хам уста-лик билан фойдаланган. Шу сабабли унинг бу жанрда ёзилган ижтимоий шеърлари замон-дошлари калби ва онгига мусикий оханглар воситасида етиб борган. Бинобарин, шеърлар укувчи ва тингловчини маънавий тарбия-лашда мухим вазифани бажарган, десак сира муболаFа булмайди.

Ижодкор узининг ижтимоий-сиёсий, маъ-рифий фикрларини укувчи калбига жойлашда номлари юкорида зикр этилган миллий куй-лар билан бир каторда «Наът», «Муножот» ва «Хамд» каби анъанавий диний кушик жанр-ларидан хам фойдаланган. Шарк халклари ва, хусусан, узбек, тожик ва форс адабиётида Аллох ва унинг сунгги паЙFамбарини шараф-ловчи «Наът» ва «Хамд» жанрлари жуда катта урин эгаллаган. Хар бир йирик бадиий асар-нинг бошида тангрини мадх этувчи парчалар (боблар) булиши одат тусига кирган. «Наът» ва «Хамд»лар аруз вазнида ёзиладиган диний мусикий жанрлар хисобланади. Бу асар-лар касида жанрига хамоханг булиб, туйларда ва базмларда (концертларда) ижро этилган. «Наът» ва «Хамд»ларнинг оханглари бир те-кисда кетиб, кушик ва декламация уртасидаги усулда танбур журлигида ижро этилган. Асо-сий урFу сузнинг мазмунига каратилган булиб, тингловчининг хис-туЙFуларига таъсир килади. Авлоний бу холатни эътиборга олгани учун уз шеърий тупламларида улардан кенг фойдаланган. Шу сабабли унинг «Адабиёт ёхуд миллий шеърлар» тупламининг хар бир

жуъзи «Хамд» ва «Наът»лар билан бошлана-ди. Авлонийнинг бир неча шеърлари «Наъти Хазрати Расули Акрам», «Хамд», «Наъти сар-вари олам», «Мустахзод» деб аталади. Гар-чи бу шеърлар Аллох таоло ва унинг охирги паЙFамбари Расули Акрамга баFишланган таъриф, мадхия ва илтижодан иборат булса-да, аммо шоир уларга замонасига оид ижтимоий вазифаларни хам юклайди. Шу сабабли ижрода хорни хам назарда тутади. Мусика журлигида хор жамоасида куйлаш усулининг узига хос тарбиявий ва тиббий хусусиятлари мавжуд: жамоа булиб куйлаганда одам мусикани бутун вужуди билан хис этади ва узи беихтиёр ижодий жараёнга киришади, унинг рухияти хар кандай шартлиликдан холи булиб, ички кутаринкиликка, эркинликка эришади. Айнан ижронинг шу тури мусика санъатини узлаштиришда, унга бевосита кириб боришда, мусикий таълим сохасида жуда фойдали ва унумли йулдир.

Маълумки, уша даврда купгина янги усулда-ги мактабларда, укув курсларида, мусика дарс-лари укитилган ва театр бадиий хаваскорлиги ривожлантирилган. Бундай муассасаларда Тавалло, Хожи Муъин ва Авлонийнинг ахлок ва одоб, Ватанга мухаббат хакидаги шеърлари декламация килинган хамда ашула си-фатида айтилган. «Садои Туркистон» газе-тасининг 1914 йил 20 июнь сонида босилган «Андижонда мусулмонча театр» маколаси фикримизни тасдиклайди. Маколада, жумла-дан, шундай дейилади: «Театрдан сунг сир-ли мусика билан хамма уйновчилар сахнада хур ила Абдулла Авлонийнинг «Укисин ёш-ларимиз» асарини укиб, халкнинг олкиши ва офаринларига мусаххар булдилар». Шун-га ухшаш хабарларни 1914-1916 йилларда-ги Тошкент ва ФарFона матбуотида жуда куп учратиш мумкин. Умуман, янги мазмундаги шеърий асарларни маълум куйларга солиб ижро этиш уша давр маданий хаётида кенг микёсда авж олгани кузатилади. Жадидчилик Fоялари билан суFорилган, янги мазмундаги, маърифат, ахлок, одоб, миллатпарварликка чорловчи мавзулар халк орасида оммалаш-ган булиб, асосан халк кушик ва лапарлари, маком йулидаги уфорлар, туркча маршлар, татарча куйлар журлигида ижро этилиши одат тусига кирган. «Сахнага чиккан ёшлар хур ила хам ёлFуз-ёлFуз (яккахон усулда - Б.М.) булиб

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 3

V_/

машх,ур шоир Тукоев ва Сайд Рамиевнинг энг маъноли шеърларини укидилар. Орада етти кишидан мураккаб миллий мусика уйнаб тур-ди (яъни кичик оркестр - Б.М.)» деб ёзилган «Садоий Туркистон» газетасининг 1915 йил-нинг 15 январь сонида.

Тарихимизнинг фожиали х,одисаларидан бири 1916 йилнинг ёзида рус подшосининг Сибирга мардикорликка олиш х,акидаги фар-монининг чикиши булган. Маълумки, бу тад-бир улкамизнинг барча х,удудларида халкнинг Fазабини, норозилигини кузFаб, кузFолонларга олиб келди. Халк орасида содда ва оммабоп куйларга солиниб мардикорликка, ок подшо-га карши каратилган кушиклар кенг таркалиб кетди. Жадид зиёлилари мустамлакачилар уюштирган беаёв кир*инларни катта норо-зилик билан карши олдилар. А.Авлоний х,ам «Мардикорлар ашувласи» (бу асар Тошкентда Fулом Хасан Орифжонов литографиясида 1917 йилда босилган) туркумини яратиб, мардикор-лик поэзиясига уз х,иссасини кушди. Тупламга «Бир мардикорнинг отаси уFлига айтган сузлари», «Онасининг уFлига айтган сузлари», «^лининг онасига айтган сузлари», «Хотунига айтган сузи» каби таъсирли, дардга тула шеъ-рлари киритилган булиб, улар ох,ангдор ва ашулабоп килиб ёзилган. Муаллифнинг узи уни «Бир неча янги куйларга солинуб ёзилмиш «Адабиёт» мажмуасининг 6-жузъи» деб атаса-да, аммо кайси янги куйлар х,акида гап бора-ётганлиги х,акида х,еч нарса демайди. Китоб сузбошисида ундаги шеърларнинг 1916 йилги мардикорлик вокеаси муносабати билан ёзил-ганлиги ва «Турон» тудаси томонидан айтил-ганлиги маълум килинган, холос (уша жойда, 375-б.). Янги нашрда эса: «Биринчи туда мар-дикорларни жунатмок учун чикишда ясалган намойишда Тошкентдаги театрда махсус «Турон» тудаси тарафидан турли латиф куйлар-да укулган эди. Куб кишилар илтимос килуви сабабли жаъм килиниб, нашр килинди. Ва бошка бир неча шоирларнинг ёзган шеърла-ри узларининг рухсатлари ила ушбу адабиёт-га илова килинди» дейилган1. Демак, Абдулла Авлоний «Турон» труппаси ташкил топгани-дан бошлаб, унга атаб, маълум куйларга мос-лаб купгина шеърларни ёзган. Ашулаларнинг

1 Авлоний А. Танланган асарлар. 2-жилдлик. 1-жилд. -Т.: "Маънавият", 1998. -248-б.

^аммасига Авлонийнинг узи куйлар танлаган. Бу шеърлар уша кезларда халк орасида ёйил-ган «Поездингни жилдирган», «Николай кон жаллоб», «Мардикорлар вокеаси» каби халк кушиклари йулида айтилган булиши мумкин.

Абдулла Авлоний «Адабиёт ёхуд миллий шеърлар», «Мардикорлар ашувласи» тупламларида узбек шеъриятининг анъана-вий жанрларини мазмунан ва шаклан бой-итди. Уларга янги маъно, аникроFи, минбар ох,англарини олиб кирди. Бу шеърлар узининг очик маъноси, ёркинлиги, оддийлиги, таъ-сирчанлиги, мусикавийлиги билан ажра-либ туради. 1914 йилда ёзилган «Миллатга хитоб» шеъри «Шаркий куйлардан «Суйла бир курки араб» куйига солинуб ёзилди» деб изох,ланган. Шаркий куйлар деб, Авлоний вактида халкимиз орасида оммабоп булган туркча маршларни назарда тутган.

Авлоний 1917 йил февраль инкилобини Туркистон халклари учун эрк ва озодлик олиб келади, деган орзулар билан кутиб олди ва куп маршлар («шаркиялар») ёзди. Аммо у купчилик зиёлилар катори халкининг, Вата-нининг «порлок келажагига» ишончини жуда тез йукотади ва «хуррият номин эшитдим, лек адолат курмадим» деб изтироб чекади.

Килур бизлардан, эй ах,ли Ватан, фарёд Туркистон, Хамма обод булди, булмади обод Туркистон.

Уз манфаатларини кузламасдан ватани-ни дунёнинг энг тараккий этган давлатлар каторида куриш орзуси билан яшаган шоир маданият ва санъат оркали хар бир одам-нинг юрагига йул топа олиш зарурлиги-ни тушунган ва тарFиб этган. Авлоний «Маданият тулкинлари» маколасида шундай ёзади: «Хозир ярим асрдурки маданият биз-ни оркамиздан кувиюр. Биз кирдан-кирга кочурмиз, каршимизда маишат машаккатлари чикуб хужум килур, унгимиздан билимсиз-лик ва жахолат келуб жонларимизни сикур, сунгимиздан мусрифлик, факирлик, бидъатлар чикуб, йулимизни тусур». Бу холдан кутулиш йулида «факат биргина чораси бордурки, маданиятни кабул килмак ва хакикий мада-ниятга киришмак лозим». Бинобарин, шоир ана шу маданиятни барпо килишда театр ва мусиканинг урни ва роли катта эканини чукур англаган ва уни халк онгига етказишга интил-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 3

ган. Унинг санъат, хусусан, мусика санъати хакидаги фикрлари, карашлари ана шундан далолатдир.

Бугунги кунда мусика фидоийларининг асо-сий вазифаси улуF аждодларимизнинг бой ил-мий меросини урганиш ва уларни ёш авлод калбига жо этишдан иборатдир.

Укувчи-ёшларни мумтоз мусика меро-си билан якиндан таништириш, хаваскорлик тугараклари, санъат саройларида ташкил этилган халк чолFу асбоблари тугараклари фаолиятларини кенг ёйиш мусика санъати ва тараккиётини таъминлашга хизмат килади.

Мазкур тугаракларда миллий кадриятимиз, анъаналаримизни, колаверса, кардош халклар санъати ва маданиятини тарFиб килиш вазифа-ларини амалга ошириш максадга мувофикдир. Бунда ёшларнинг ватанпарварлик ва байнал-миналлик туЙFуларини шакллантирамиз ва устирамиз. Жамоа билан ишлаш жараёнида ёшлар уз-узини бошкариш, узгалар мехнатини кадрлаш, бир-бирларига ёрдам кулини чузиш каби ижобий фазилатларни урганадилар. Улар рахбар ёрдамида куйларнинг бастакорлари хакида, уша куйнинг ёзилиш услуби хакида

маълумот оладилар. Бундан ташкари, уз иж-ролари билан тингловчиларга эстетик завк берадилар.

Мусика воситалари билан ахлокий тар-биялаш жараёни узига хос хусусият, эмоцио-нал таъсири билан кузга ташланади. Мусика санъатида хам Fоявийлик биринчи уринда туради. Бизнинг асосий вазифамиз яхши, янгидан-янги етук асарлар билан укувчи-ёшларимизнинг мусикий, эстетик-ахлокий фа-зилатларини бойитиш ва уларни комил инсон килиб тарбиялашдан иборат. Бу борада узбек халк мусикасининг имкониятлари чексиздир.

Хулоса килиб айтганда, Абдулла Авло-ний узининг яратган асарлари билан мусика санъатининг ривожига сезиларли даражада хисса кушган. Абдулла Авлонийнинг бадиий-эстетик карашларини, мусикага муносабатини бир макола хажмида камраб олиш нихоятда кийин. Аммо ушбу мухтасар ёндашувнинг узиёк адибни миллий анъанавий мусика би-лимдонларидан хамда хазинабонларидан бири булган, дейишимизга тулик асос беради.

Адабиётлар:

1. Каримов И.А. Янгича фикрлаш ва ишлаш - давр талаби. - Т., "Узбекистон", 1997.

2. Алишер Навоий. Махбуб ул-кулуб. - Т.: "Фан", 1987.

3. Авлоний А. Танланган асарлар. 2-жилдлик. - Т.: "Маънавият",1998.

4. Одилов А. Узбек халк чолFуларида ижрочилик тарихи. - Т.: "Укитувчи", 1995.

5. Фитрат. Узбек классик мусикаси ва унинг тарихи. - Т.: "Укитувчи", 1993.

6. Ражабов И. Макомот. - Т.: "Укитувчи", 2006.

7. Кодиров Р^. Мусика психологияси. - Т., "Фан", 2005.

8. Кодиров Р^. Мусика педагогикаси. - Т.,«Ибн Сино», 2011.

9. Халилов Ф.Н. ЧолFу ижрочилик махоратини оширишнинг дидактик асослари. (Укув кулланма.) - Т., Санъат институти нашриёти, 2002.

10. Рахимов Ш.Н., Нурматов Х.Н. ЧолFу ижрочилиги тарихи. (Укув кулланма.) - Т.: ТДПУ нашриёти, 2009.

11. Рахимов Ш.Н., Юсупов Ш.С. ЧолFу ижрочилиги. (Укув кулланма.) - Т.: «Ибн Сино», 2010.

12. Лутфуллаев А. Узбек халк чолFу асбоблари тарихидан. (Укув кулланма.) - Т.: «Ибн Сино», 2010.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 3

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.