Научная статья на тему 'Умумтаълим мактабларида мусиқа дарсларини ўқитишнинг сифат ва самарадорлигини ошириш масалалари'

Умумтаълим мактабларида мусиқа дарсларини ўқитишнинг сифат ва самарадорлигини ошириш масалалари Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
1521
262
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
мусиқа таълими / мусиқа саводхонлиги / мутация / қадрият / анъаналар / урф-одат / қўшиқ / айтим / болалар қўшиқлари / вокал-хор машқлари / музыкальное образование / музыкальная грамотность / мутация / ценности / традиции / обычаи / песня / попевки / детские песни / вокально-хоровые упражнения

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Панжиев Қ.

Мақолада умумтаълим мактабларида мусиқа дарсларини ўқитишнинг сифати ва самарадорлигини ошириш ва айниқса натижадорликка эришишда «Мусиқа тинглаш», «Мусиқа саводи», «Жамоа бўлиб куйлаш» каби ўқитиш шаклларининг ўрни ва аҳамияти ёритилган. Шунингдек, ўқувчиларнинг қизиқишига қараб у ёки бу мусиқий чолғуга йўллаш каби асосий фаолиятларни ташкил этиш методикаси баён этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ВОПРОСЫ ПОВЫШЕНИЯ КАЧЕСТВА И ЭФФЕКТИВНОСТИ ОБУЧЕНИЯ НА УРОКАХ МУЗЫКИ В ОБЩЕОБРАЗОВАТЕЛЬНЫХ ШКОЛАХ

Статья посвящается роли и значению таких форм обучения, как «Слушание музыки», «Музыкальная грамота», «Пение в группе», для повышения эффективности и качества обучения преподавания музыки в средней общеобразовательной школе, особенно результативности этого обучения. Также излагается методика направления учащихся в соответствии с их интересами игре на тех или иных музыкальных инструментах.

Текст научной работы на тему «Умумтаълим мактабларида мусиқа дарсларини ўқитишнинг сифат ва самарадорлигини ошириш масалалари»

76 МАКТАБ ТАЪЛИМИ / ШКОЛЬНОЕ ОБРАЗОВАНИЕ ч___/

Панжиев

Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика университети «Мусик,ий таълим» кафедраси мудири, санъатшунослик фанлари номзоди

УМУМТАЪЛИМ МАКТАБЛАРИДА МУЩА ДАРСЛАРИНИ У^ИТИШНИНГ СИФАТ ВА САМАРАДОРЛИГИНИ ОШИРИШ МАСАЛАЛАРИ

ПАНЖИЕВ К УМУМТАЪЛИМ МАКТАБЛАРИДА МУСИНА ДАРСЛАРИНИ УЦИТИШНИНГ СИФАТ ВА САМАРАДОРЛИГИНИ ОШИРИШ МАСАЛАЛАРИ

Мак,олада умумтаълим мактабларида мусик,а дарсларини ук,итишнинг сифати ва самарадор-лигини ошириш ва айник,са натижадорликка эришишда «Мусик,а тинглаш», «Мусик,а саводи», «Жамоа булиб куйлаш» каби ук,итиш шаклларининг урни ва ах,амияти ёритилган. Шунингдек, укувчиларнинг к,изик,ишига к,араб у ёки бу мусик,ий чолFуга йуллаш каби асосий фаолиятларни ташкил этиш методикаси баён этилган.

Таянч суз ва тушунчалар: мусик,а таълими, мусик,а саводхонлиги, мутация, к,адрият, анъана-лар, урф-одат, кушик,, айтим, болалар к,ушик,лари, вокал-хор машк,лари.

ПАНЖИЕВ K. ВОПРОСЫ ПОВЫШЕНИЯ КАЧЕСТВА И ЭФФЕКТИВНОСТИ ОБУЧЕНИЯ НА УРОКАХ МУЗЫКИ В ОБЩЕОБРАЗОВАТЕЛЬНЫХ ШКОЛАХ

Статья посвящается роли и значению таких форм обучения, как «Слушание музыки», «Музыкальная грамота», «Пение в группе», для повышения эффективности и качества обучения преподавания музыки в средней общеобразовательной школе, особенно результативности этого обучения. Также излагается методика направления учащихся в соответствии с их интересами игре на тех или иных музыкальных инструментах.

Ключевые слова и понятия: музыкальное образование, музыкальная грамотность, мутация, ценности, традиции, обычаи, песня, попевки, детские песни, вокально-хоровые упражнения.

PANJIYEV K. THE ISSUES OF QUALITY AND RESULTS INCREASING AT MUSIC LESSONS' IN THE SECONDARY SCHOOLS

There is analyzed in the article forms of music teaching such as «listening to music», «literacy of music» and «ensemble singing» at the music lessons. It is devoted to increasing quality and specially results of teaching at music lessons in secondary schools. As well there are discussed methods of orientation of pupil to specifis musical instruments playing taking into consideration their interests.

Keywords: musical education, musical literacy, mutation, advantage, traditions, customs, song, children's songs, vocal-choral exercises.

Аждодларимиз асрлар давомида мусицанинг эзгуликка хиз-мат цилишини ту^ри англаганлар ва ундан оцилона фойда-ланганлар.

Халкимиз яратган кадриятларнинг ноёб усули хисобланган мусика хар сохада, чунон-чи, таълим-тарбия, мехнат ва ижтимоий му-носабатда маълум даражада уз ифодасини топган1. МурFак гудакдан тортиб то нуроний карияларгача мусика наволаридан бахраманд булиб, эртанги куннинг янада порлок булиши учун курашади. Мусика онгли фаолият, сама-рали мехнат, самимий муносабат учун мухим тарбия воситасидир. Дархакикат, мамлакати-миз узининг мустакиллиги, уз эрки ва х,ак-хукукларини уз кулига олган даврдан мусика-нинг жозибали, хуснкор кулами, унинг мавкеи янада кенгайди, жамиятда тутган урни мустах-камланди.

Укув тарбия жараёнида мусика ёш авлодга ахлокий-эстетик тарбия беришнинг асосий шакли хисобланди, уйлаб курилса таълимнинг бир кадар жадаллашуви самарадорлиги унга боFликлиги кундай аён. Шу сабабли хам булса керак, умумтаълим мактабларининг бошлан-Fич синфларида «Мусика маданияти» дарсла-рида укувчиларнинг мусика оркали онг ва та-факкурини устириш соха мутахассисларининг олдига улкан вазифаларни куймокда. Мусикий жихатдан саводхонликка эга булишнинг аник максад хамда вазифалари мавжуд. Бу максад ва вазифаларни амалга оширишда мавжуд ил-мий ва услубий ёндашув муайян йуналишни белгилайди. Мусикани узлаштириш, тинглаш, ижро этиш ва ундан х,аётда кенг фойдаланиш инсоний туЙFуларни тарбиялайди. Ёш авлодни комилликка етаклайди.

Мусика санъати нафосат тарбиясининг мух,им омили булиб, ёш авлодни камолотга етишиши учун энг тез таъсир этувчи восита х,исобланади. Мазкур жараён аслида мактаб-гача таълим муассасаларидан бошлаб шакл-ланади, бирок мактабда ривожлантирилади ва ёш авлоднинг ички дунёсини бойитиб, бу-тун х,аёти мобайнида унга х,амрох, булиб бора-

1 Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йук. - Т., «Шарк» нашриёти-матбаа концерн бош тахририяти, 1998. -32-б.

ди2. Бу каби нафосат тарбияси учун асосан мусика маданияти дарслари мухим ах,амият касб этади. БошланFич синфларда мусика маданияти дарсларини унумли утиш ва болалар-нинг мустахкам билим олишлари учун, була-жак мусика укитувчиси мусика маданияти дарсларида бериладиган барча укув материал-ларни пухта узлаштириб олиши лозим. Энг ав-вало, бошланFич синфлар учун ишлаб чикил-ган давлат талаблари хамда дастур асосида яратиладиган дарсликларни ишлаб чикишда мусика асарларини оддийдан мураккабга та-мойили асосида таълимнинг узлуксизлиги ва изчиллигини таъминлаган холда тайёрлаш максадга мувофикдир.

Бунинг учун, энг аввало, бошланFич синфларда мусика дарсининг сифат ва самарадор-лигини оширишни таъминлаш максадга муво-фик хисобланади. Маълумки, мусика дарслари куйидаги каби асосий фаолиятларни уз ичига олади:

- мусика тинглаш;

- мусика саводи;

- жамоа булиб куйлаш;

- укувчиларнинг кизикишига караб у ёки бу «мусикий чолFу»га йуллаш.

Дарснинг хар бир фаолият турида болалар турли мусика асбобларида чалиш, куй ва кушикларга мос ракс харакатларини бажа-риш, мусика асбобларини чалишни кул хара-катлари билан таклид килиш, чапак чалиш ва дирижёрлик килиш каби элементлардан кенг фойдаланиш дарсларнинг янада кизикарли ва жозибали булишини таъминлайди. Барча дарс фаолиятлари бир-бири билан узвий, мантикий бир бутунликни вужудга келтиришни такозо этади. Мусикий фаолиятларни эса узаро мантикий уЙFунлик натижаси, укитишнинг ривож-лантирувчи, таълим ва тарбия вазифалари амалга оширади. Мусика маданияти дарсларини мазмунли, хамма учун фойдали утишини таъминлашда фортепиано чолFуси билан бир каторда узбек халк ёки кардош халклар мил-

2 Иброхимов О.А. Узбек халк мусика ижоди. Методик тавсиялар, I кисм. - Т.: «Ибн Сино», 1994. -62-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 3

лий чoлFулapидaн кeнг фoйдaлaниш юкopи caмapa бepaди.

Бугунги кундa му^^ мaдaнияти дapcлapи-ни илмий-мeтoдик жих^^н xap тoмoнлaмa тaкoмиллaштиpиб, зaмoн тaлaбигa мoc paвиш-дa олиб бopиш, бoшлaнFич cинф муcикa укитувчи^ oлдигa кУйилгaн дoлзapб вaзифaлap-дaн биpи булиб хиcoблaнaди. Умумтaълим мaктaблapидa муcикa укитиш yкувчилapни Xap жихaтдaн бapкaмoл килиб тapбиялaшнинг уcтвop вocитaлapидaн биpидиp. Ундa муcикa мaдaнияти дapcлapидa oлингaн билим вa мa-лaкaлap чукуpлaшaди, тaкoмиллaшиб умумлa-шaди. Айник^, муcикaни тинглaб, бaдиий жихaтдaн муа^кил тaхлил килиш, кушик Уpгaтиш, му^^ caвoди бyйичa eтapличa билим олиш кyникмacи шaкллaнaди вa acra-ceкин мaлaкaгa aйлaниб бopaди.

Укитувчи yкувчилapнинг муcикa caнъaтигa бyлгaн кизикишлapини тyFpи тaшкил этиши, улapнинг ижoдкopлик кoбилиятлapини ишлa-тиши, муcикa тинглaш, куйлaш вa муcикa ca-води^ дoиp кypгaзмaли куpoллap вa aйникca, зaмoнaвий aхбopoт-кoммуникaция тeхнoлo-гиялapидaн ^нг фoйдaлaниб укув жapaëнини тaшкил этиш тaлaб этилaди. Укувчилapнинг ëшигa мoc бoлaлap кУшиклapи ёки yзбeк хaлк муcикa ижoдидaги кУшиклapни ypгaнишлapидa бoлaлap овозининг yзгapиш (мутaция) хoлaт-лapини эътибopгa олиш, улap oвoзлapини acpaб-aвaйлaб тapбиялaш, aвж пapдaлapни ижpo этишлapидa бaкиpиб куйлaшлapигa йул кyймacлик лозим. Акcинчa, xap биp дapc мaшFулoтидa кушик Уpгaниш жapaëнидa овоз coзлaш мaшклapни бaжapиш, кичик этюдлap-ни куйлaш, овозни яхши киздиpиш мaкcaдгa мувофик. Укитувчи бу кaби эxтиëткopлик op-кaли улapнинг овоз пaйчaлapигa зиён eткaз-мacлиги лозим. Овоз шaкллaниши нoтeкиc бyлaди, чунки бу ëшдa мутaция дaвpи кучaя-ди1. Хopижий мутaхaccиcлapнинг cyнгги илмий-aмaлий тaдкикoтлapидa тaъкидлaни-шичa2, aйникca, yFил бoлaлapдa овоз бoйлaм-лapи йyFoнлaшиб, овоз perno^ биp oктaвaгa пacaяди. Нaтижaдa бaъзaн бoлaлap coф инто-

1 K1axxapoв Н.В. Вокэл acocлapи. - T.: «Иктиеод-молия», 2008. -314-б.

2 Cathrine Sadolin. Complete vocal technique. 2012.

нaциядa aник куйлaй oлмaйдилap. Бундaй пaйтдa укитувчи куйлaш учун кулaй йyллapни излaши тaлaб этилaди. Яъни, овозни толик-тиpмacдaн эpкин, paвoн куйлaшгa ypгaтиш, oвoздa зypикишни ceзгaн xoлдa шошилинч тeгишли чopaлap кУллaш кepaк бyлaди. Мутa-ция дaвpидa бoлaлap oвoзидa кун ^йин yзгapиш pyй бepaди. Бундaй вaзиятнинг xap икки тoмoнлaмa фoйдaли булишини тaъмин-лaш мaкcaдидa кушикни овоз пapтиялapи (икки, уч, бaъзaн тypт oвoз)гa булиб ижpo этиш мaкcaдгa мувофик. Бундaй вaзиятдa янa биp вaзият oвoзлapни тpaнcпoзиция3 килиш, яъни бaлaнд пapдaлapдa куйлaнaдигaн муcикa acapлapининг тoнaллигини пacтгa тушиpиш лозим бyлaди.

Хуш, бу жapaëн юкopи cинфлapдa муcикa дapcлapини тaшкил этишдa кaндaй кeчaди? Икки oвoздa куйлaш учун yкувчилapнинг овоз диaпaзoни биpинчи oвoзлapдa (До1 - Ми2), иккинчи oвoзлapдa эca (Си1 - Рe2)гaчa булиши тaвcия этилaди4. Нaзapимиздa буни тyFpи Xoлaт, дeб тушуниш мумкин. Пeдaгoг, п^хо-лог, муcикaшунoc oлимлap вa xaттo дунёнинг энг йиpик во^л ижpoчилapи5 тoмoнидaн yткaзилгaн тaжpибaлap мутaция дaвpидa овоз-лapни тyFpи тaкcимлaш, oвoзлapнинг тeкиc чикиши вa кийинчиликлapгa дуч кeлмacлиги-гa олиб ^л^нлигини кypcaтгaн. Taнлaнгaн кУшиклap кaxpaмoнлик, лиpик, эcтpaдa, yзбeк хaлк кУшиклapи жaнpлapидaн ибopaт бул^н-лиги yкувчилapдa кyпpoк кизикиш уЙFo-тишини кypcaтaди. Бaъзи биp кУшиклapни co-лиcт ëpдaмидa xaм ypгaтиш мумкин. Ашулa aйтгaндa acapнинг динaмик бeлгилapи, тeмпи, бaдиий ижpocигa эpишиш зapуp. Бу ypиндa Укувчилap муcикa caвoдидaн eтapличa билим вa кyникмaлapгa эгa бyлишлapи, укув жapaë-нидa эгaллaнгaн билимлapгa тaяниб, нoтaгa кapaб куйлaш, интepвaллap, yлчoвлap, динa-мик бeлгилap, пapaллeл мaжop вa минop лaд-

3 transponere - лот. жойини yзгapтиpмoк, яъни товуш-лapни бoшкa бaлaндликкa кyчиpиш мaънocини aнглa-тaди.

4 Mиpзaeвa Н.А. Xoнaндaлик уcлубиëти acocлapи. Maъpузaлap мaтни. - T.: Узбeкиcтoн дaвлaт кoнcepвaтo-pияcи нaшpиëти, 2008. -48-б.

5 Cathrine Sadolin. Complete vocal technique. 2012.

ЗAMOНAВИЙ TAЪЛИM / COBPEMEHHOE OБPAЗOВAНИЕ 2017, 3

лари1 каби мавзуларда алохида тухталиб утиш максадга мувофик. Бундан ташкари, улар му-сикий асарнинг шаклини хам билишлари ке-рак. Мусика тинглаш жараёни бирмунча му-раккаблашади. Чунки дарснинг асосий кисми тинглаш жараёнида утади. Халк кушиклари, макомлар, мумтоз мусика хакида фикр юрита олишлари керак. Мусикани бадиий жихатдан мустакил тинглаб, уни мукаммал идрок этиш, мусиканинг тузилиши, янги кушиклар, мусика адабиёти, мусика саводи билан таништириш ишлари нихоясига етади. Лекин вокал-хор ишларида, кушик ургатиш, овоз созлаш жараёнида уларнинг овозларини эхтиёт килиш, методик туFри йулланма бериш керак.

Баъзи пайтларда, болалар билан сухбат-лашиш, ота-оналарни таклиф этиб, фарзанди-нинг coFлиFи хакида мурожаат килишни таклиф килиш лозим. Чунки болаларда мутация даври асосан 7-синфда бошланади. Мутация давригача уFил ва киз болаларда овоз хосил килиш органларининг тузилиши ухшаш булиб, улар бир-биридан унча фарк килмайди.

Мутация даврида эса овозлар узгариб, уFил болаларда овоз регистри жихатдан бир октава пасаяди ва овоз жарангсиз ва нотекис йуFонлашади. Баъзи болаларда эса регистр уз урнида колиб, овоз кучи, тембрнинг майинли-ги деярли саклаб колинади2. Шу боисдан, уFил болаларда мутация фаол ва сезиларли дара-жада, киз болаларда эса осойишта ва текис утади. Натижада баъзи уFил болалар ашула айтганда ритм ва товуш пардасига тушолмай ёки бехосдан товуш пардасидан чикиб кетиш холатлари учрайди. Бу даврда уFил болалар овози шартли равишда катта ёшдаги эркак овозига, киз болалар овози эса хотин-кизлар овозига аста-секин ута бошлайди. Шунингдек, УFил болалар томоFида овоз бойламлари йуFонлашади. Юкорида таъкидлаб утганимиз-дек, бундай холатларда болаларнинг овоз диапазонлари тобора кискариб, юкори пар-даларда куйлаш оFирлашади, баъзи-баъзида

1 Лад - турли баландликда булган товушларнинг узаро алокаси, бекарор товушларнинг бир тоникага инти-лиши.

2 Cathrine Sadolin. Complete vocal technique. 2012. 40-

43 бет.

овозда тез чарчаш холатлари пайдо булади. Болаларнинг интизомида хам узгаришлар пайдо булади. Эмоционал уЙFонишлар, орга-низмдаги гормонал узгаришлар дарсга нисба-тан кизикишнинг пасайишига сабаб булади3. Бу даврда укитувчи мохирлик билан мусикий асарлар мазмунини хаёт билан боFлаб утиши, унинг воситасида ахлокий гузаллик тар-биясини бериши, дарс мазмунини бошка фан-лар билан боFлаб олиб бориши лозим. Мутация даврида уFил ва киз болаларга ашула ургатишда хар доимгидан хам купрок масъу-лиятли булиш талаб этилади. Кушикларни ургатишда дарс машFулотларини болаларнинг овоз имкониятларига мослаштириб ташкил этиш лозим булади.

Укувчиларга кушик ургатишда вокал-хор жанри ута мухим ахамият касб этади. Бунда мусика тинглаш, вокал-хор асарини ижро этишда умумтаълим мактабларининг урта ва юкори синф укувчиларида олинган билим, куникма ва малакаларга, шунингдек, хаётий тажрибаларга суяниб иш тутиш юкори нати-жаларга эришишда катта ёрдам беради. Бирок мусика танлашда мазмун жихатдан анча му-раккаб булган асарлар танланиши тавсия этилади. Укувчилар, узбек халк кушиклари, маком асарлари, мумтоз ашулалар, ялла ва лапарлар, халк мусикасининг махаллий услуб-лари билан танишиб, тузилиш мазмуни, тари-хини урганадилар. Урганиладиган асарлар бадиий ва Fоявий яхлит таассурот колдириш учун уларни маълум даражада реал хаёт, иж-тимоий масалалар асосида урганиш максадга мувофикдир. Бундай мавзулар бир ёки бир неча дарс асосида мусика конуниятларининг ижрочилик турлари ва унинг ифода воситаси булган маълум мазмун билан боFланиши лозим. Укитувчи танлаган мусика асарларини муайян тартибга солган холда, укувчиларни мутация даврида овозига зиён етказмаслиги учун уларни овоз диапазони, иштиёк ва завк, мусика ва ашула сохасидаги тайёргарлиги эътиборга олиниши лозим. Укувчиларга мусикий тарбия беришнинг негизи ашула айтиш-дир. Ашула айтганда овозни парвариш килиш

3 Cathrine Sadolin. Complete vocal technique. 2012. -47-53-б.

вa мaхcуc вoкaл - xop мaшклapи, яъни уч то-вушли, пacт ëки юкopи бocкичдaги тoвушлap opacидa квинтa ëки oктaвa микëcидaги ^м-лapидa жypcиз мaшклap, кУшиклapдaн пapчa-лap aйтиб, овозни coзлaб биp мapoмгa coлиш кaттa axaмиятгa эгa. Муcикa тинглaгaндa вa xop булиб кушик aйтгaндa, муcикa coxacидaн oлингaн бapчa нaзapий мaълумoтлap мaшк килиш жapaëнидa муcтaxкaмлaнaди1. Кушик Уpгaтиш жapaëнидa укитувчи дacтлaб acapни ифoдaли укиб бepиши лозим. Укувчилap acap мaзмунини тaxлил килиб, унинг мохиятини ту-шуниб oлгaнлapидaн cyнг acap xaкидa киcкa кизикapли oбpaзли киpиш cyзи, acapнинг жaн-pи, мaзмуни, ифoдa вocитaлapи xaкидa cуxбaт-лap yткaзиш лозим. Шундaн cyнг acapни пapчa-пapчa килиб куйлaш кepaк бyлaди. Бу жapaëн caмapaли тaшкил этил^, yкувчилapдa acтa-ceкин муcикaгa бyлгaн кизикиш opтaди, Укувчилap муcикa caвoдxoнлигигa э^ булиб, муcикaни онгли paвишдa тaxлил килa oлaди-гaн бyлaдилap. Айни^м, йиpик муcикa acap-лapини paдиo вa тeлeвидeниe opкaли ëки му^^ дapcлapи, кoнцepтлapдa мexp билaн тинглaйдигaн, ижpo этa oлaдигaн вa му^кий тoвушлapни aжpaтaдигaн, бaдиий xaвacкopлик тyгapaклapидa иштиpoк этaдигaн вa муcикaни чин дилдaн ceвaдигaн инcoнлap булиб eтишa-дилap. Отa-бoбoлapимиз миллий oxaнглapни ceвиб тинглaшгaн, кaдpлaшгaн, эндиликдa пe-дaгoглap xaм буни чин юpaкдaн xиc этиб, улapни yкувчи-ëшлapгa ypгaтиб кeлишмoкдa. Гaлдaги вaзифaлap миллий куй-кУшиклap тинглaш xaмдa куйлaш opкaли ëшлapни миллий кaдpиятлapгa coдик, биp-биpлapигa дуст вa Baтaнгa caдoкaтли яшaшгa ypгaтишдaн ибо-paт. Бу ypиндa юкopидa тaъкидлaнгaнидeк, умумтaълим мaктaблapининг «Муcикa мaдa-нияти» дapcлapидa aнъaнaвий миллий кушик-лapдaн кeнг фoйдaлaнишнинг мухимлиги шун-дaки, acpлap мoбaйнидa xaлкимизнинг бой, ул^н мepocигa aйлaнгaн мaкoм ижpoчилиги-дaн ëшлap тapбияcидa фoйдaлaниш юкopи ca-мapa бepaди. Шулap билaн биp кaтopдa мaш-xуp xoфизлapимиз тoмoнидaн юкopи caвиядa ижpo этилен aшулaлap yкувчилap ички туЙFуcигa, oтa-бoбoлapимизнинг улкaн тapи-хий мepocи yкувчилap тaфaккуpигa кaй дapa-

1 Cathrine Sadolin. Complete vocal technique. 2012. -Р. 27-31.

жaдa ижобий тaъcиp этишини кypиш мумкин бyлaди. Чунки му^^ инcoннинг acaб тизими-Ta ижобий ëpдaм бepaдигaн тaбиий вocитa.

Мaмлaкaтимиз муcтaкиллигининг дacтлaб-ки йиллapидaн бoшлaб тaълимни иcлox килиш, шу жумлaдaн, муcикa мaдaнияти дapc-лapини миллий, oнa-Baтaнгa caдoкaт pуxидa тapбиялaш acocидa олиб бopиш бopacидa биp Kaтop улкaн ишлap бaжapилиб ^линмо^. Умумтaълим мaктaбининг «Муcикa мaдaния-ти» фaни Дaвлaт тaълим cтaндapтлapидa му^кий дapcлapни мaдaний мepocимизнинг миллий вa умумбaшapий кaдpиятлapигa тaян-гaн xoлдa олиб бopишдa кaтop тaлaблap бeл-гилaб бepилгaн2.

Узбeкиcтoн Рecпубликacи Xaлк тaълим вa-зиpлигининг тaклифигa ^pa, Низомий номи-дaги Toшкeнт дaвлaт пeдaгoгикa унивepcитeти «Муcикий тaълим» кaфeдpacидa 2016 йилнинг мaй-июнь oйлapидa pecпубликa умумтaълим мaктaбaлapининг «Муcикa мaдaнияти» фaни бyйичa узлукcиз мaжбуpий тaълим тизимидa битиpувчилapнинг тaйëpгapлик дapaжacи вa зapуpий билимлap мaзмунигa кУйилaдигaн тa-лaблapи Умумeвpoпa xaлкapo cтaндapти дapa-жaлapидa, жумлaдaн, муcикa мaдaнияти фaни-нинг бoшлaнFич дapaжacи, тaянч дapaжacи, кучaйтиpилгaн тaянч дapaжacи, муcтaкил бoшлaнFич дapaжacи, кучaйтиpилгaн муcтaкил бoшлaнFич дapaжacи, му^^ тaълими кacбий фaoлият туpи, му^^ caнъaти вa тaълими му-тaxaccиcлигининг илмий-тaдкикoт, тaшкилий-бoшкapув, фaoлият туpлapи бyйичa тaxpиpдaн yткaзилди. Бундa, Дaвлaт тaълим cтaндapти-нинг тузилиши, укув фaнининг мaкcaд вa вa-зифaлapи, тaълим мaзмуни, yкувчилap эгaллa-^н билим, кyникмa вa мaлaкa дapaжaлapигa кyйилaдигaн тaлaблap, муcикa мaдaнияти фaни бyйичa a1, a2, a2+, в1, в1+, в2 дapaжaлa-pи учун тaълим мaзмунигa кУйилaдигaн тaлa-блap тyлa ypгaнилиб, тeгишли тaклиф вa тaв-cиялap бepилди.

Дaвлaт тaълим cтaндapтидa бeлгилaнгaн миллий-мaдaний мepocлapимиз, aждoдлapдaн

2 Рecпубликa тэълим мapкaзи тoмoнидaн тaйëpлaнгaн «Муcикa мaдaнияти» фaнидaн Укувчилapдa кoмпeтeн-циялapни шaкллaнтиpишгa йyнaлтиpилгaн Дaвлaт тaъ-лим cтaндapтлapи вa укув дacтуpлapи лoйиxaлapини тaжpибa-тaдкикoтдaн yткaзиш учун тaйëpлaнгaн мeтoдик мaтepиaллap мaжмуacи». Узбeкиcтoн Рecпубликacи Xaлк тaълими вaзиpлиги тoмoнидaн 2016 йилдa тacдиклaнгaн.

ЗAMOНAВИЙ TA'^M / COBPEMEHHOE OБPAЗOВAНИЕ 2017, 3

авлодларга утиб келаётган кадриятларимиз, миллий халк кушиклари ва куйларини ёш ав-лодга ургатиш ва уларнинг маънавий онгини шакллантириш мухим вазифадир. Бу уринда комил инсонни шакллантиришда укитувчи ни-маларга эътибор бериши максадга мувофик? Аввало укувчи-ёшларнинг мусикий истеъдо-ди, фанга булган кизикиши, хонандалик махо-рати, чолFу ижрочилиги, хор, дирижёрлик, кушик куйлаш ва назарий билимларини ри-вожлантиришга эътиборни кучайтириш зарур.

Умумтаълим мактабларида мусика мада-нияти дарсларининг сифат ва самарадорлиги-ни оширишда олий таълим муассасаларининг бакалавриат боскичи «Мусика таълими» йуналишида тайёрланаётган кадрларнинг, шунингдек, маданият ва санъат коллежларининг мусика йуналишлари талаба, укувчи-ёшларининг мусика саводини чукур билишла-ри айнан биз максад килиб куйган вазифанинг яхшиланишига олиб келади. Укитувчилар то-монидан дастур асосида ташкил этилаётган дарслар турли хил усуллар асосида ташкил этилиши, укитишда замонавий ахборот техно-логияларидан кенг фойдаланиш, укувчилар-нинг овоз ижроси ва чолFу махоратларини устириш оркали дарс самарадорлигини оши-ришга харакат килиш лозим. Бунинг учун факатгина укитувчи дарсда берган билим ва малакалардан ташкари, укувчи-ёшларни уз устларида мунтазам, янада купрок мустакил ишлашларини талаб этиш керак. Айникса, укувчиларнинг буш вактлари кандай фойдали ва самарали ишларга сарфланишини таъмин-лаш максадида авваламбор укувчиларни без-дириб куймаслик ва берилган уй вазифалари-ни осон узлаштиришлари таъминланган дас-турлар тавсия этиб куриш керак.

Бу борада амалга оширилиши лозим булган куйидаги вазифаларнинг тула бажарилишига эътибор каратиш лозим:

- укувчилардаги фанларга булган кизикиш ва уз устида мустакил ишлашларини яхши йулга куйиш;

- укувчилар орасида иктидорли ёшлар билан бир каторда, мусика маданияти фанига жуда суст интилаётган укувчилар билан як-кама-якка холда ишлаш.

Шу уринда авваламбор, укувчиларга билим бераётган фан укитувчилари уз фанининг мохир устаси, кенг дунёкарашли, хар томон-

лама мукаммал билимга эга, янги педагогик технологиялар асосида дарсларни ташкил эта олиш малакаси шаклланган булиши зарур.

Ёш авлодни жисмонан соFлом, рухан тетик, аклан етук килиб тарбиялаш бугунги куннинг долзарб муаммоларидан биридир. Бу муам-мони хал этишда мусиканинг узига хос урни хусусида такрор ва такрор гапирилди. Бирок, хамма гап инсонга тез таъсир этувчи, рухий хиссиётларни ривожлантирувчи воситалардан бири хисобланган - мусикадан укувчи-ёш-ларимиз дарсдан буш вактларида кандай фойдаланмокдалар, уша мусиканинг фойда ва зарари хакида бош котириб курдикми? Дарс жараёнида укувчиларга ургатиладиган асарлар дарс мавзусига мос, охангнинг миллий рухда яратилганлиги, унинг ёкимлилиги билан ёшларимиз таълим-тарбиясига тез таъсир эта олиши керак. Хар бир мусикий асар мазмуни талабанинг маънавий билим олиши билан бирга рухан тетик, соFлом, маънавий бой булиши учун йуналтирилган булиши лозим. Бундай асарларга мисол килиб оилавий маро-сим кушикларидан «Алла» ёки халк бастакор-лик ижодиёти билан боFлик «Чаманда гул», «Дилхирож», «Чулиирок», «Тановор», «Муно-жот», «Мирзачул ёр-ёри» каби куй ва кушикларни ёки мавсумий маросим кушикларидан «Лола сайли», «Навруз», «Сумалак»1 каби катор кушик ва айтимларни келтириш мум-кин.

Хулоса сифатида шуни аълохида таъкидлаш лозимки, усиб келаётган ёш авлодни маънан ва жисмонан бакувват килиб тарбиялашда мусика санъатидан фойдаланиш асосий воситалардан бири хисобланади. Шундай экан, умумтаълим мактабларининг мусика мадания-ти дарсларини сифат ва самарадорлигини ошириш айнан бугунги глобаллашув жараён-нинг давр такозосидир. Юкорида тилган олин-ган мусика санъатининг барча турларидан умумтаълим мактаблари «Мусика маданияти» дарсларида фойдаланиш биз кузлаган максадга эришишда мустахкам пойдевор булиши шубхасиз.

1 Панжиев К. Сурхондарё вилояти узбек халк кушик-чилик ижодиёти. / Санъатшунослик фанлари номзоди илмий даражасини олиш учун такдим этилган диссертация. - Т., 2010. -151-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 3

с 82 V МАКТАБ ТАЪЛИМИ / ШКОЛЬНОЕ ОБРАЗОВАНИЕ л У

Адабиётлар руйхати:

1. Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йук,. - Т.: «Шарк» нашриёти-матбаа концерн бош тадририяти, 1998. -32-б.

2. Алавия М. Узбек халк маросим кушиклари. - Т.: «Фан», 1974. -221-б.

3. Кароматов Ф. Узбек халки музика мероси (йигирманчи асрда). - Т.: (Фан), 1985. 2-том, -174-б.

4. Ибродимов О.А. Узбек халк мусика ижоди (методик тавсиялар, I кисм). - Т.: «Ибн Сино», 1994. -62-б.

5. Мирзаева H.A. Хонандалик услубиёти асослари. Маърузалар матни. - T.: Узбекистон давлат консерваторияси, 2008. -48-б.

6. Панжиев К. Сурхондарё вилояти узбек халк кушикчилик ижодиёти. / Санъатшу-нослик фанлари номзоди илмий даражасини олиш учун такдим этилган диссертация, 2010.

7. Кахдаров Н.В. Вокал асослари. - T.: «Иктисод-молия», 2008. -314-б.

8. Cathrine Sadolin. Complete vocal technique. 2012. www.Completevocalinstitute.com

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.