Научная статья на тему 'Умумий ўрта таълим мактаби ўқувчиларининг тарбияланглик даражасини аниқлаш мезонла'

Умумий ўрта таълим мактаби ўқувчиларининг тарбияланглик даражасини аниқлаш мезонла Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
735
92
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
тарбия / маънавият / ахлоқ-одоб / узлуксиз жараён / ижтимоий ҳодиса / ҳамкорлик / яхлит тизим / фазилатлар / тарбияланганлик даражаси / воспитание / культура / поведение / непрерывный процесс / социальное событие / сотрудничество / единая система / черты характера / уровень воспитанности

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Ширинов Музаффар Кучарович

Мақолада умумий ўрта таълим мактаблари ўқувчиларининг тарбияланганлик даражасини аниқлаш мезонлари хусусидаги фикрлар ва бу борада ўтказилган тажриба-синов натижалари таҳлили баён этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

В статье представлены способы определения уровня воспитанности учащихся средних общеобразовательных школ и мнения о результатах экспериментов.

Текст научной работы на тему «Умумий ўрта таълим мактаби ўқувчиларининг тарбияланглик даражасини аниқлаш мезонла»

22 МАКТАБ ТАЪЛИМИ / ШКОЛЬНОЕ ОБРАЗОВАНИЕ ч___/

Ширинов Музаффар Кучарович,

А.Авлоний номидаги Халк таълими ходимларини кайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш марказий институти «Педагогика ва психология» кафедраси катта укитувчиси

УМУМИЙ УРТА ТАЪЛИМ МАКТАБИ УКУВЧИЛАРИНИНГ ТАРБИЯЛАНГЛИК ДАРАЖАСИНИ АНИКЛАШ МЕЗОНЛАРИ

ШИРИНОВ М.К. УМУМИЙ УРТА ТАЪЛИМ МАКТАБИ УЦУВЧИЛАРИНИНГ ТАРБИЯЛАНГЛИК ДАРАЖАСИНИ АНИ^ЛАШ МЕЗОНЛАРИ

Маколада умумий урта таълим мактаблари укувчиларининг тарбияланганлик даражасини аниклаш мезонлари хусусидаги фикрлар ва бу борада утказилган тажриба-синов натижалари тах,лили баён этилган.

Таянч суз ва тушунчалар: тарбия, маънавият, ахлок-одоб, узлуксиз жараён, ижтимоий х,одиса, х,амкорлик, яхлит тизим, фазилатлар, тарбияланганлик даражаси.

ШИРИНОВ М.К. КРИТЕРИИ ОПРЕДЕЛЕНИЯ УРОВНЯ ВОСПИТАННОСТИ УЧАЩИХСЯ СРЕДНИХ ОБЩЕОБРАЗОВАТЕЛЬНЫХ ШКОЛ

В статье представлены способы определения уровня воспитанности учащихся средних общеобразовательных школ и мнения о результатах экспериментов.

Ключевые слова и понятия: воспитание, культура, поведение, непрерывный процесс, социальное событие, сотрудничество, единая система, черты характера, уровень воспитанности.

SHIRINOV M.K. CRITERIA OF SECONDARY EDUCATION SCHOOLS PUPIL LEVEL OF CULTURE EVALUATION

There is presented in the article methods for evaluation the upbringing of secondary schools' pupils and discussed results of experiments.

Keywords: upbringing, culture, behavior, continuous process, social event, cooperation, system, properties, level of upbringing.

Халцимиз узининг тарбияга оид улкан меросига эга. Бу мерос бугунги ёш авлодни инсонпарварлик, мецр-муцаббат, оцибат, мецнатсеварлик, ватанпарварлик, мардлик, юксак ахлоц руцида тарбиялашга хизмат цилади.

Тарбия ижтимоий ходиса булиб, у кишилик жамияти пайдо булган даврдан бери мавжуд. Комилликка эришиш учун инсон таълим-тар-бия олиши зарур. Бунинг учун, энг аввало, тарбиячининг узи тарбияланган булмоFи лозим.

Тарбия - муайян, аник, максад хамда ижти-моий-тарихий тажриба асосида шахсни хар томонлама устириш, унинг онги, хулк-атвори ва дунёкарашини таркиб топтириш жараёни-дир1.

Тарбия (арабча) ривожлантириш; парва-риш килиш, устириш; ургатиш; илм бериш маъносини англатади: 1) таълим, ахлок-одоб ва шу кабиларни ургатиб, сингдириб, инсонни вояга етказиш, улFайтириш, устириш; 2) инсонда иш-хунар, одоб-ахлок ва шу кабиларни шакллантириш, ривожлантириш, унинг жамиятда яшаши учун керак булган хислат-ларга эга булишини таъминлашга каратилган иш-амаллар мажмуи ва шу йул билан сингди-рилган одоб-ахлок, хислат, фазилат кабилар-нинг узи2.

Хар томонлама етук комил инсонни тарбия-лаш эса бугун жамиятимиз олдида турган дол-зарб масалалардан бири булиб колмокда. Болага дустона муносабатда булиш, унинг ички дунёсини урганиш, каЙFу-аламлари, шодлигига шерик булиш тарбиянинг туFри булишига хизмат килади.

Узбекистон Республикасининг Биринчи Президенти Ислом Каримов таъкидлаганидек, «... биз комил инсон тарбиясини давлат сиёса-тининг устувор сохаси, деб эълон килганмиз. Комил инсон деганда биз, аввало, онги юксак, мустакил фикрлай оладиган, хулк-атвори

1 Тохтаходжаева М.Х. ва бошкалар. Педагогика наза-рияси. - Т.: «Iqtisod-moliya», 1996. -111-б.

2 Узбек тилининг изохли луFати. 3-жилд. - Т.: «Узбекистон миллий энциклопедияси» Давлат илмий нашриёти, 2006. -678-б.

билан узгаларга ибрат буладиган билимли, маърифатли кишиларни тушунамиз»3.

Тарбияни самарали йулга куйиш учун унинг харакатлантирувчи кучи, тарбия жараёнининг манбасини яхши билиш ва хисобга олиш мухимдир. Бу тарбия жараёнидаги ички ва ташки карама-каршиликлардан иборат.

Мана шундан тарбия жараёнининг яна бир хусусияти - тарбияда карама-каршиликнинг мавжудлиги келиб чикади. Ушбу карама-каршиликлар укувчиларга уз тушунчаларига мувофик пайдо булган дастлабки сифатлар ёки укувчиларга куйиладиган талаблар билан уларни бажариш имкониятлари уртасидаги зиддиятларнинг келиб чикиши учун замин яратади.

Бундан ташкари, бу карама-каршиликлар купинча боланинг онги билан хулки бир-бирига мувофик булмаслигидан, укитувчи ва тарбиячиларнинг укувчилар ёш, психологик, физиологик хусусиятлари (феъл-атвори, характери, кизикишлари, жисмоний, рухий хамда физиологик жихатдан соFломлиги)ни яхши билмасликлари окибатида келиб чикади.

Демак, тарбия жараёни узида 1-чизмадаги хусусиятларни намоён этади4.

Хар бир тарбиячи-укитувчи учун укув-чининг яхши хулк ва унинг мезонини билиш унинг кейинги фаолиятининг туFри ташкил этилишига ёрдам беради. Тарбияланганлик даражасини аниклаш эса укувчиларнинг кам-чиликларини тузатишга ёрдам беради. Куйида берилган тарбияланганлик курсаткичлари (10 та йуналиш) ва уларнинг мезонларидан фойдаланиб, укувчиларнинг тарбияланганлик даражасини аниклаш мумкин. Бунда хар бир йуналишга 5 баллик бахолаш тизимидан фойдаланиб, хар бир шахснинг тарбияланганлик

3 Каримов И.А. Биз келажагимизни уз кулимиз билан курамиз. 7-жилд. - Т.: «Узбекистон», 1999. -134-б.

4 Тохтаходжаева М.Х. ва бошкалар. Педагогика наза-рияси. - Т.: «Iqtisod-moliya», 1996. -118-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 8

1-4№Ma. Tapбия к1онyниятлapи.

1-жaдвaл. Фaзилaтлap ёки тapбиялaнгaнлик кypcaткичлapи faap биp йyнaлиш 1 бaллдaн S бaллгaчa).

Tip Tapбиялaнгaлик кypcaткичлapи

1-А Сaвoдxoнлик, фaoллик, к1изик1yвчaнлик, ижoдкopлик, ик1тидop

2-Б Meхнaтceвapлик, фидсйилик, кacбий тyшyнчaлapнинг мaвжyдлиги

3-В Интизсмлилик, xyшмyoмaлaлик

4-Г Бypч вa мacъyлият. Узини-узи тapбиялaш вa нaзopaт к,илиш

5-Д Жиемсний мaдaният, чaккoнлик, чиник,иш, мapдлик, oзoдaлик

6-Е Сaxийлик, хaлoллик, pocтгyйлик, кaмтapлик

7-Ж Жaмoa билaн ишлaш, фaoллик, дует opттиpишгa интилиш, тaшaббycкopлик

В-З Teжaмкopлик, ишбилapмoнлик, тaдбиpкopлик, дaxлдopлик хиоои

9-И Baтaнпapвapлик, инcoнпapвapлик

10-К Maънaвиятлилик, нaфocaтлилик, мacъyлиятлилик

2-жaдвaл. Уrçyвчилapнинг тapбиялaнгaнлик дapaжacини aниrçлaш (TДA).

Укувчининг иоми-шapифи Фaзилaтлap йиFиндиcи ТДА 50 бaлл

1-А 2-Б 3-В 4-Г 5-Д 6-Е 7-Ж В-З 9-И 10-К

дapaжacини кyзaтиш, cyхбaт, тecтлap, иш yйинлapи нaтижacидa aниклaш мумкин.

Tapбиялaнгaнлик кypcaткичлapи xap биpи aлox1идa бaхoлaниб, умумий (10 йyнaлиш бyйичa) бaлл aниклaнaди. Энг юкopиcи 50 бaллни тaшкил этca, энг пacти 1 бaллни тaшкил этaди.

Укyвчилapнинг тapбиялaнгaнлик дapaжacи-ни aниклaш вapaкacини тyлдиpиш учун cинф paхбapлapигa кyйидaгилapни тaвcия этaмиз1 (1- вa 2-жaдвaллap).

У^увчининг тapбиялaнгaнлик дapaжacи

1-cифaтлap - фaзилaт жyдa кaм нaмoëн бyлaди (кoникapcиз).

2-cифaтлap - фaзилaт ниcбaтaн кaм нaмoëн

1 Ушбу тэвеия пeдaгoгикa фaнлap дoктopи пpoфeccop Ж^^улдсш^в билaн хaмкopликдa ишлaб чикилди вa мyaллиф ишлaйдигaн мaктaб aмaлиëтидa тaжpибaдaн Уткaзилди.

бyлaди (кoникapли).

3-cифaтлap - фaзилaт нaмoëн бyлaди, лeкин х^ли эхтиëжгa aйлaнгaни йук, кaттaлap вa жa-мoaнинг нaзopaти тaлaб этилaди (яxши).

4-cифaтлap - фaзилaт ëpкин нaмoëн бyлaди (нaмyнaли).

Укитувчи юкopидaги жaдвaл бyйичa укув-чилapнинг тapбиялaнгaнлик дapaжacини ^a-зилaтлap йиFиндиcини) жaмлaб, шу acocдa Укyвчилapнинг xyлкигa бaхo куйиши мумкин (нaмyнaли, яxши, к°никapли, к°никapcиз) (3-жaдвaл):

40 бaллдaн 50 бaллгaчa - нaмyнaли;

30 бaллдaн 39 бaллгaчa - яxши;

15 бaллдaн 29 бaллгaчa - кoникapли;

1-бaллдaн 14 бaллгaчa - кoникapcиз.

Юкopидa кeлтиpилгaн мeзoнлap бyйичa умумий ypтa тaълим мaктaблapи yкyвчилapи-нинг тapбиялaнгaнлик дapaжacини ypгaниш

ЗAMOНAВИЙ TA'^M / СОВРЕМЕННОЕ OБPAЗOВAНИE 2017, В

V_/

3-жадвал. Ук,увчиларнинг тарбияланганлик даражасини аник,лаш мезонлари.

Tapбиялaнгaлик кypcaткичлapи Фaкaт биттacигa бaлл куйи-лaди

Фaзилaтлap (1-А) Сaвoдxoнлик, фaoллик, кизикyвчaнлик, ижoдкopлик, иктидop Бaлл

Нaмyнaли (5) Укишм кизикиши Ba интилиши кучли бyлaди. Дapcлapни caбaбcиз кoлдиpмaйди, cинфдaги Ba уйм бepилгaн тoпшиpиклapни xap дoим мycтaкил бaжapaди. Уз билим дoиpacини oшиpaди, axбopoт вocитaлapидaн унумли фoйдaлaнaди, xap биp мaшFyлoтгa тулик M^ao^^ Aтpoфдa бyлaдигaн бapчa янгиликлapни муг^кил paвишдa билишгa интилaди. Ижтимoий xaë^a фaoл, тaшaббycкop, xaммa ишдa Уpнaк бyлaди. Typли тyгapaклapгa кaтнaшaди.

Яxши (4) Укишм кизикиши яxши, бaъзи xoллapдa дapc кoлдиpaди, yйгa бepилгaн вaзифaлapни бaжapaди, янгиликлapгa кизикaди, yлapдaн xaбapдop бyлaди. Узи мycтaкил фaoлият юpитaди.

Koникapли (З) Уз кизикишлapини укув фaoлиятигa мocлaштиpaди, лeкин ceкин мyлoкoтгa киpишaди, aйpим пaйтдa дapc кoлдиpaди, cинфдaги Ba уйм бepилгaн тoпшиpиклapни бaжapишдa ëpдaмгa мухтож. Янгиликлapдaн yнчaлик xaбapдop эмac. Фaoллиги cycт.

K1oник1apcиз (2) Teз-тeз дapc кoлдиpaди, дapcгa эътибopcизлик билaн ëндaшaди, Укишгa кизикиши cyc^ тaълим жapaëнигa бeфapк мyнocaбaтдa бyлaди. Янгиликллapгa кизикмaйди, xaттo тaлaб килингaн xoлдa xaм бeфapк мyнocaбaтдa бyлaди. Фaoл эмac.

Фaзилaтлap (2-Б) Mexнaтceвapлик, фидoйилик, кacбий тyшyнчaлapгa эгaлик Бaлл

Нaмyнaли (5) Mexнaтceвap, фидoйи, кacбий тyшyнчaлapгa эгa, мexнaтнинг ижтимoий-иктиcoдий, мaънaвий-axлoкий xaмдa тapбиявий axaмиятини тyшyнaди, бyлaжaк кacбий фaoлият xaкидa тyшyнчaгa эгa, мaктaб ep yчacткacидa oбoдoнлaштиpиш ишлapи, шaнбaликлapдa фaoл иштиpoк этaди. Узигa узи xизмaт килиш кyникмacигa эгa.

Яxши (4) Укувчи yзигa узи xизмaт килиш кyникмacигa эгa, жaмoaдa мexнaт килa oлaди, бoшкaлapгa ëpдaм бepaди. Фидoйи булишни иcтaйди, aммo уз xoxиши билaн иcтaклapини aмaлгa oшиpa oлмaйди. Kacбий тyшyнчaгa эм.

Koникapли (З) Укувчи yзигa узи Ba жaмoaдa xизмaт килиш мaлaкacигa эгa эмac, фaкaт бoшкaлap нaзopaти ocтидa мaжбypaн тoпшиpиклapни бaжapaди, бaъзидa фидoйилик xoxиши тyFилaди.

Koникapcиз (2) Mexнaт килиш бyйичa xeч кaндaй кyникмaгa эгa эмac, мexнaт килишгa xoxиши йук, эpинчoк булиб, бepилгaн тoпшиpикни бaжapмaйди. Фaoлияти cyŒ Биpop-биp кacбгa кизикмaйди.

Фaзилaтлap (З-В) Интизoмлилик, xyшмyoмaлaлик Бaлл

Нaмyнaли (5) Одoб кoидaлapигa тулик pиoя килaди (мaктaбдa, жaмoaт жoйлapдa Ba х.к.). Яxши xyлк билaн бoшкaлapдaн aжpaлиб тypaди, бу жиxaтлapни бoшкaлapдaн xaм тaлaб килaди. Бyюpилгaн ишни тeз Ba aник бaжapaди, мacъyлиятни xиc килaди, бapчa билaн xyшмyoмaлa бyлaди.

Яxши (4) Интизoм xaкидa тyшyнчaгa эм, oдoбли, xyшмyoмaлa булиб, бу фaзилaтлapни бoшкaлapдaн тaлaб килмaйди.

Koникapли (З) Tapтиб-интизoм унм ëкмaйди, кaттaлap Ba Уpтoклapи тaлaб килaдигaн axлoк Koидaлapигa aмaл килaди. Дapcлapгa кeчикиб кeлaди, ëлFoн гaпиpaди, кУпoл мyoмaлa килaди.

Koникapcиз (2) Интизoм can^aai xaкидa eтapли тyшyнчaгa эгa эмac. Узини тyтa oлиш кyникмacи шaкллaнмaгaн, бoшкaлap тaлaб килгaндa xaм тapтиб-интизoмни бузиш xoлaтлapигa йул куяди.

Фaзилaтлap (4-Г) Бypч Ba мacъyлият. Узини-узи тapбиялaш Ba нaзopaт килиш Бaлл

Нaмyнaли (5) Бepилгaн тoпшиpиклapни иштиёк Ba мacъyлият билaн бaжapaди, бoшкaлapдaн xaм шуни тaлaб килaди. Axлoкий cифaтлapни тaxлил килиш opкaли yзидaги кaмчиликлapни кaйтa тapбиялaшгa интилaди, уз xapaкaтини xoлиcoнa бaxoлaйди, уз ycтидa мycтaкил Ba ижoдий иш^й oлaди.

3-жaдвaл. Дaвоми.

Tapбиялaнгaлик кУpcaткичлapи Фa<aт биттacигa бaлл куйи-лaди

Яxши (4) Жaмoaт тoпшиpиклapини бaжapишдa мacъyлиятни хиc этaди, aммo буни бoшкaлapдaн тaлaб килмaйди. Узидaги кaмчиликни ceзca хaм тaн<1идий бaхo бepa oлмaйди. Уз yci^a муткил ишлaйди.

Ксник^ли (3) Toпшиpиклapни cидкидилдaн бaжapмacдaн, фaкaт к^тти! тaлaб килингaндaнгинa бaжapaди. Уз бypчини билca-дa, бaжapмaйди, уз ycтидa eтapли ишлaмaйди.

K1oник1apcиз (2) Жaмoaт тoпшиpиклapини бaжapишдaн бсш тopтaди ë^ мacъyлиятcизлик билaн ëндaшaди. Узини нaзopaт килишни xoхлaмaйди.

Фaзилaтлap (5-Д) Жиcмoний мaдaният, чa<1<1снлик, чиникиш, мapдлик, oзoдaлик Бaлл

Нaмyнaли (5) Хушбичим бyлишгa интилaди, cпopт тypлapи билaн жиддий шyFyллaнaди, кyндaлик peжимгa к^^ий aмaл килaди, жиcмoний мaдaниятгa эта, pecпyбликa хaмдa xaлкapo cпopт мycoбaк1aлapидa кул^ киpитилaëтгaн ютyклapдaн xaбapдop, тaмaки мaхcyлoтлapи, нapкoтик хaмдa cпиpтли мoддaлapни иcътeмoл килишм ниcбaтaн кecкин «лбий мyнocaбaтдa бyлaди, мaктaбдa тaшкил этилaдигaн cпopт мycoбaкaлapидa фaoл иштиpoк этaди. Шaxcий вa умумий гигиeнa xai<^am мaълyмoтлapгa эгa. Typли юкумли кacaлликлap (гpипп, ичтepлaмa, <изaми<, бyFмa, шл, ОИТС)нинг кeлиб чикиши caбaблapни билaди. Экслсгия, экслсгик xaвфcизлик тyшyнчaлapининг мсхиятини тyшyнтиpa oлaди.

Яxши (4) Спopт билaн шyFyллaнaди, кyндaлик peжимгa pиoя <илaди, cпopт мycoбa<aлapидa иштиpoк этaди. Экслсгия, экслсгик xaвфcизлик тyшyнчaлapигa эгa. Уз yci^a eтapличa ишлaй слмaйди.

Ксник^ли (3) Уз иг^ти билaн cпсpтгa <изи<мaйди, хapaкaтлapи cyc^ кacaлликкa бepилyвчaн. ДУcтлapи, силa кyмaгигa тaянaди. Жиcмсний тapбия дapcлapидa aйpим xaтсликлapгa йул куяди. Maш<лapни нaзopaт сcтидa бaжapaди.

Koникapcиз (2) Жиcмсний тapбия бyйичa кyникмaгa эгa эмac, мaш<лapни бaжapa слмaйди. Кизикиши йук. Спсpт тypи билaн шyFyллaнмaйди.

Фaзилaтлap (6-Е) Сaxийлик, хaлoллик, pсcтгyйлик, кaмтapлик Бaлл

Нaмyнaли (5) Meхpибсн, caxий, кичиклapгa FaмxУp, хaммa нapcaни Уpтс<лapи билaн бaхaм кУpaди, мypyввaтли, caхсвaтли вa мeхpибсн. Сaмимий, pсcтгyй, уз xaтocини тaн слaди, вaъдaгa вaфс <илaди, yзгaлap мyлкигa тeгмaйди. Aтpсфдaгилap билaн дУcтснa мyнсcaбaтдa бyлaди, кишилap opacидa aжpaлиб тypишгa интилмaйди, мa<тaнчс< эмac, бс^к, сддий.

Яxши (4) Рсcтгyй, бсш<aлap билaн хa<<сний мyнсcaбaтдa бyлaди, уз кaмчиликлapини тaн слaди. Бсш<aлapдaн бyндaй pсcтгyйлик вa хa<<снийликни тaлaб <илмaйди. Узи сддий вa кaмтap, лeкин уз aтpсфидaги кишилap xyдди шyндaй cифaтлapгa эгa экaнлиги билaн кизик^йди.

Ксник^ли (3) X,ap дсим хaм уз cyзигa жaвoб бepмaйди, уз кaмчиликлapини кaттaлap вa дУcтлap тaнбeх бepгaнидaн кeйингинa тaн слaди. Биpсв aйтcaгинa бсш<aлapгa ëpдaм бepaди, вaъдacининг xap дсим хaм ycтидaн чик^йди, ëлFсн гaпиpaди.

Koникapcиз (2) Сaxий вa caмимий эмac, У<итyвчилapни хaм, кaттa-кичикни хaм aйpим пaйтлapдa aлдaйди. Узини бaлaндпapвсз тyтaди, Уpтс<лapини мeнcимaйди.

Фaзилaтлap (7-Ж) Жaмсaт билaн ишлaш, фaoллик, дУcтлaшмс<лик, тaшaббycксpлик Бaлл

Нaмyнaли (5) Жaмсa сpacидa уз Уpнигa эгa, жaмсaт ишлapидa фaoл ^^au^^ yзгaлapни <yллaб-<yввaтлaш билaн биpгa дУcтлapигa жсн дeб ëpдaм бepaди. Дилкaш, яxши дУcт. Meхp-шaф<aтли, FaмxУp, caмимий, дУcтгa caдс<aтли. Teнгдoшлapининг ижсбий вa caлбий xyл<ини ^pa слaди. Оилa тapбияcининг мсхиятини тyFpи aнглaйди, жaмсa мaнфaaтлapни шaxcий мaнфaaтлapдaн ycтyн куя слaди.

Яxши (4) Купчилик Уpтacидa узини яxши тyтaди, yлapнинг тспшиpи<лapини acтсйдил бaжapaди, тaшaббycксp, aммс узи мycтa<ил paвишдa биpсp-биp жaмсa учун фсйдaли иш тaшкил этишдa <ийнaлaди.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

3-жадвал. Давоми.

Tapбиялaнгaлик кypcaткичлapи Фaкaт биттacигa бaлл куйи-лaди

Koникapли (З) Aтpoфдaгилap билaн яxши мyнocaбaтдa бyлaди, yлapнинг илтимocлapини эътибopгa oлaди. Aмммo yлapни aмaлгa oшиpиш йyллapини билмaйди. Жaмoaт ишлapидa иштиёк билaн кaтнaшмaйди.

Koникapcиз (2) Купчилик opacидa узининг xyдбинлиги билaн aжpaлиб тypaди, жaмoaт ишлapидa eтapли иштиpoк этмaйди. ДУcтликни кaдpлaмaйди, тaшaббycкopлик eтишмaйди.

Фaзилaтлap (B-З) Teжaмкopлик, ишбилapмoнлик, тaдбиpкopлик, дaxлдopлик xиccи Бaлл

Нaмyнaли (5) Taбиaт, жaмият, мaктaб мулки, узининг шaxcий мулки, aтpoфдaгилapнинг мyлкигa ниcбaтaн тeжaкopлик билaн мyнocaбaтдa бyлaди. Улapни acpaш Ba тeжaш ишлapидa aмaлий фaoлият кypcaтaди Ba бoшкaлapдaн xaм шуни тaлaб килaди. Шaxcий Ba дaвлaт мулкини acpaai, бyюмлapни тapтибдa caклaш, эхтиёт килиш, xap биp нapcaдaн тyFpи фoйдaлaнишни бypч дeб билaди. Иктиcoд Ba иктишдиёт тyшyнчaлapни aнглaй oлaди, aтpoфдaги кишилap тoмoнидaн мoддий xoм aa^ap, нeъмaтлapнинг иcpoф килинaëтгaн Xoлaтлapидa уз мyнocaбaтини билдиpaди Ba бунинг oлдини oлaди.

Яxши (4) Ишбилapмoн, шaxcий Ba мaктaб мулкини тeжaйди. Улapни acpaш Ba тeжaшдa шaxcaн иштиpoк этaди. Aммo бoшкaлapдaн буни тaлaб килмaйди.

Koникapли (З) Етapли дapaжaдa тeжaмкop эмac, фaкaт нaзopaт килингaндaгинa тeжaмкopлик ишлapидa иштиpoк этиши мумкин.

Koникapcиз (2) Teжaмкop эмac, мaктaб, aтpoфдaгилap мyлкигa зиён eткaзaди. Taдбиpкop Ba ишбилapмoн эмac, бу xaкидa тyшyнчaгa эгa xaм эмac.

Фaзилaтлap (9-И) Baтaнпapвapлик, инcoнпapвapлик Бaлл

Нaмyнaли (5) Улкa утмиши Ba xoзиpги xaëтигa кизикaди, тaбиaтгa мexp куйиб, уни acpaшни уз бypчи дeб билaди. Уз уйи, мaктaбини ceвaди, буюк вaтaндoшлapи билaн фaxpлaнaди. Baтaнпapвapлик, инcoнпapвapлик тyшyнчacининг мoxиятини билaди, вaтaн, миллaтгa xиëнaт килгaн кимcaлapгa уз шaxcий мyнocaбaтини ифoдaлaй oлaди. Узбeкиcтoндa яшoвчи бapчa миллaт Ba элaтлapнинг вaкиллapи учун Узбeкиcтoн ягoнa Baтaн экaнлигини aнглaйди. Одaмлapгa FaмxУpлик килaди.

Яxши (4) Baтaннинг тapиxи Ba мaдaнияти билaн кизикaди, Уpтoклapи Ba кичик ëu^am Укyвчилap билaн вaтaнпapвapлик ишлapи oлиб бopaди. Aтpoфдaги кишилapгa FaмxУpлик килaди. Xaйpия ишлapидa иштиpoк этaди, aммo бoшкaлapдaн буни тaлaб килa oлмaйди.

Koникapли (З) Baтaн тapиxи билaн кaм кизи^ди, у билaн бoFлик ишлapни фaкaт нaзopaт ocтидaгинa бaжapaди Ba кaтнaшaди. Taлaб этилгaндa aтpoфдaгилapгa Ba дycтлapигa ëpдaм бepaди.

Koникapcиз (2) Baтaннинг тapиxи Ba мaдaнияти билaн кизикмaйди, эътибopcиз. Инганий фaзилaтлapни жyдa кaм нaмoëн килaди, мexpибoн Ba шaфкaтли эмac.

Фaзилaтлap (10-К) Maънaвиятлилик, нaфocaтлилик, мacъyлиятлилик Бaлл

Нaмyнaли (5) Уз xaлкининг мaдaнияти Ba caнъaтигa кизикaди, узга xaлклap Ba уз xaлкининг ypф-oдaтлapини xypмaт килaди. Иккиюзлaмaчилик, кyзбyямaчилик, миллaт, жaмoa, oдaмлapни aжpaтиб юбopaдигaн иллaтлap (миллaтчилик, мaxaллийчилик, гypyxбoзлик Ba бoшкaлap)ни тyшyнaди Ba yлapгa ^puw тypa oлaди. Mиллaтлapapo тoтyвлик Ba динлapapo бaFpикeнгликни изoxлaй oлaди. Ёт мaфкypaлap, инфopмaциoн xypy^nap, yлapнинг «лбий нaтижaлapи, oкибaтлapини миcoллap acocидa ëpитa oлaди. Maдaният, caнъaт coxacидa yзбeк xaлкини дyнëгa мaшxyp килaëтгaн ижoдкopлapнинг xaëти Ba ижoди, миллий Fypyp, миллий ифтиxop тyшyнчaлapи тyFpиcидaги мaълyмoтлap, тoлepaнтлик тyшнчacигa эгa.

Яxши (4) Mycтaкиллик Foялapини тapFибoт-тaшвикoт килишдa фaoл иштиpoк этaди, миллaтлapapo тoтyвлик Ba динлapapo бaFpикeнгликни излoxлaй oлaди.

Koникapли (З) Maдaният Ba caнъaт coxacидa yзбeк xaлкини дyнëгa мaшxyp килaëтгaн ижoдкopлapнинг xaëти Ba ижoди, миллий fypyp, миллий ифтиxop тyшyнчaлapигa эгa. Уз фикpини тулик бaëн этa oлмaйди.

Koникapcиз (2) Maънaвият ишлapигa кизикмaйди, мacъyлият xиccини eтapличa ceзмaйди.

28 МАКТАБ ТАЪЛИМИ / ШКОЛЬНОЕ ОБРАЗОВАНИЕ ч___/

4-жадвал. Тарбиялангалик даражаси курсаткичларини урганиш натижасида олинган мик,дорлар

Т/р Тарбиялангалик курсаткичлари талаблари Курсаткичлар (нафар), сон хисобида

Намунали (5) Яхши (4) К,оник,арли (3) Коникарсиз (2)

1-А Саводхонлик, фаоллик, к,изик,увчанлик, ижодкорлик, иктидор 9 13 4 -

Уртача курсаткич, % хисобида 35 % 50% 15% -

2-Б Мехнатсеварлик, фидойилик, касбий тушунчаларга эгалик 20 6 - -

Уртача курсаткич, % хисобида 77% 23% - -

3-В Интизомлилик, хушмуомалалик 12 8 6 -

Уртача курсаткич, % хисобида 47% 31% 22% -

4-Г Бурч ва масъулият. Узини-узи тарбиялаш ва назорат килиш 12 10 4 -

Уртача курсаткич, % хисобида 47% 38% 15% -

5-Д Жисмоний маданият, чакконлик, чиникиш, мардлик, озодлик 3 22 1 -

Уртача курсаткич, % хисобида 12% 85% 3% -

6-Е Сахийлик, халоллик, ростгуйлик, камтарлик 11 12 3 -

Уртача курсаткич, % хисобида 43% 45% 12% -

7-Ж Жамоат билан ишлаш, фаоллик, дустлашмоклик, ташаббускорлик 10 13 3 -

Уртача курсаткич, % хисобида 38% 50% 12% -

8-З Тежамкорлик, ишбилармонлик, тадбиркорлик, дахлдорлик хисси 10 9 7 -

Уртача курсаткич, % хисобида 38% 35% 27% -

9-И Ватанпарварлик, инсонпарварлик 6 17 3 -

Уртача курсаткич, % хисобида 23% 65% 12% -

10-К Маънавиятлилик, нафосатлилик, масъулиятлилик 3 13 10 -

Уртача курсаткич, % хисобида 12% 50% 38% -

Жами уртача курсаткич, % хисобида 37.2 % 47,2% 15.6% -

максадида Тошкент шахридаги 6-давлат ихти-сослаштирилган умумий урта таълим мактаби-да укувчиларининг тарбияланганлик даража-сини аниклаш мезонлари 4-жадвалдаги каби курсаткичларда намоён булди.

Бу натижалар синфдаги жами 26 нафар укувчининг жорий укув йилининг сентябрь ойидан январь ойигача булган вактлардаги тарбияланганлик холати берилган мезон буйича кузатиб аникланди.

Жами 26 нафар укувчидан умумий тарбиялангалик курсаткичи талаблари буйича жами 10 нафари (37,2%) намунали курсаткич, 12 нафари (47,2%) яхши курсаткич, 4 нафари (15,6%) цоницарли курсаткични намоён килди. Коникарсиз курсаткичда бирор укувчи борлиги аникламади (5-жадвал).

Юкорида келтирилган тажриба натижала-ридан келиб чикиб, куйидагиларни хулоса килиш мумкин:

• тарбия муайян, аник максад хамда ижтимоий-тарихий тажриба асосида шахсни хар томонлама устириш, унинг онги, хулк-атвори ва дунёкарашини таркиб топтириш жараёни булиб, хар кандай тузум ва замонда ижтимоий муносабатлар мазмунини аниклаш, уларни ташкил этиш керак;

• ёш авлод тарбияси турли макон ва замонда муайян максад асосида ташкил эти-лади, ижтимоий тарбияни йулга куйиш жараё-нида бир катор вазифалар хал этилади, тар-биянинг максад ва вазифалари ижтимоий тузум мохияти, тараккиёт даражаси, ижтимоий муносабатлар мазмуни, шунингдек, жамият фукароларининг дунёкараши, инти-лишлари, орзу-ниятлари асосида белгила-ниши лозим;

• тарбия жараёнининг хусусиятларини чукур англаш ва уларни инобатга олган холда тарбияни ташкил этиш олдинга куйилган максадга эришиш, шунингдек, бу борадаги

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 8

5-жадвал. Умумий натижалар.

120 100 80 60 40 20 0

□ жами

■ намунали

□ яхши

□ коникарли

Курсаткичлар % *исобида

вазифаларни ижобий х,ал этиш максадга мувофик.

Тарбиявий ишларни янада самарали таш-кил этишда куйидагиларга амал килишни таклиф этамиз:

• тарбия жараёнига тизимли ёндашиб, укувчиларнинг тарбияланглик даражасини аниклаш;

• синф рах,барлари, мактаб маънавий-ахлокий ишлар буйича директор уринбосар-лари томонидан мунтазам амалий-тарбиявий тадбирларни интерфаол шаклда ташкил этиш;

• мактаб, оила ва мах,алла х,амкорлик ишларини мунтазам амалга оширишда уки-

тувчилар ва ота-оналар учун долзарб мавзу-лардаги амалий ахборот (соати) кунларини ташкил этиш;

• синф рах,барининг укувчиларнинг ота-оналари билан мунтазам мустакил индивидуал тарзда шугулланиши;

• укувчиларнинг кун тартибига риоя эти-шини каътий белгилаш, улардаги кизикиш, кобилиятларни инобатга олиб, ижодий фао-лиятини ривожлантиришга йуналтирилган тугараклар, спорт, мусика, саънат, техник ва ижтимоий фойдали мех,натга (ёш хусусияти-дан келиб чикиб) жалб этиш ва х,оказо.

Адабиётлар руйхати:

1. Каримов И.А. Биз келажагимизни уз кулимиз билан курамиз. 7-жилд. - Т.: «Узбекистон», 1999.

2. Тохтаходжаева М.Х. ва бошкалар. Педагогика назарияси. - Т.: «Iqtisod-moliya», 1996.

3. Йулдошев X.F. ва бошкалар. Миллий Fоя - укувчи маънавиятининг асоси. - Т.: А.Навоий номидаги Узбекистон миллий кутубхонаси нашриёти, 2009.

4. Узбек тилининг изошли лугати. 3-жилд. - Т.: «Узбекистон миллий энциклопедияси» Давлат илмий нашриёти, 2006.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.