Научная статья на тему 'Минтақанинг ривожланиш кўрсаткичлари ва мезонлари'

Минтақанинг ривожланиш кўрсаткичлари ва мезонлари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
820
115
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ривожланиш / ўсиш / ялпи ички маҳсулот / аҳоли жон бошига тўғри келадиган миллий даромад / турмуш сифати / турмуш даражаси. / development / growth / gross domestic product / national income per capita / quality of life / standard of living.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Олимжонова Шоира Олимжоновна, Толипов Анвар

Мақолада ривожланиш тушунчаси ҳар қандай илғор ўзгаришлар, энг аввало, иқтисодиёт соҳасидаги ўзгаришлар эканлиги тавсифланади. Унинг миқдорий ва сифат жиҳатлари ёритилади, мезонлари ва кўрсаткичлари таҳлил қилинади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

PERFORMANCE CRITERIA AND INDICATORS OF REGIONAL DEVELOPMENT

The article characterizes the concept of development as a leading changes in the economy. There is described quantitative and qualitative aspects analysis of those criteria and indicators.

Текст научной работы на тему «Минтақанинг ривожланиш кўрсаткичлари ва мезонлари»

Олимжанова Ш.О.,

Мирзо УлуFбек номидаги Узбекистон Миллий университети «Иктисодиёт» факультети «Иктисодиёт назарияси» кафедраси доценти вазифасини бажарувчи, иктисод фанлари номзоди; Толипов А.,

Мирзо УлуFбек номидаги Узбекистон Миллий университети «Иктисодиёт» факультети магистиранти

МИНТАКАНИНГ РИВОЖЛАНИШ КУРСАТКИЧЛАРИ ВА МЕЗОНЛАРИ

ОЛИМЖАНОВА Ш.О., ТОЛИПОВ А. МИНТАКАНИНГ РИВОЖЛАНИШ КУРСАТКИЧЛАРИ ВА МЕЗОНЛАРИ

Маколада ривожланиш тушунчаси х,ар кандай илFор узгаришлар, энг аввало, иктисодиёт сох,асидаги узгаришлар эканлиги тавсифланади. Унинг микдорий ва сифат жих,атлари ёритилади, мезонлари ва курсаткичлари тах,лил килинади.

Таянч иборалар: ривожланиш, усиш, ялпи ички мах,сулот, ах,оли жон бошига туFри ке-ладиган миллий даромад, турмуш сифати, турмуш даражаси.

ОЛИМЖАНОВА Ш.О., ТОЛИПОВ А. ПОКАЗАТЕЛИ И КРИТЕРИИ РАЗВИТИЯ РЕГИОНА

В статье характеризуется понятие «развитие» как всякое прогрессивное изменение, прежде всего, в сфере экономики. Описываются его количественные и качественные аспекты, анализируются его критерии и показатели.

Ключевые слова: развитие, рост, валовой внутренний продукт, национальный доход на душу населения, качество жизни, уровень жизни.

OLIMJANOVA SH.O., TOLIPOV A. PERFORMANCE CRITERIA AND INDICATORS OF REGIONAL DEVELOPMENT

The article characterizes the concept of development as a leading changes in the economy. There is described quantitative and qualitative aspects analysis of those criteria and indicators.

Keywords: development, growth, gross domestic product, national income per capita, quality of life, standard of living.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 6

«Ривожланиш» тушунчаси куп цолларда цуйидагича цулланилади: ицтисодий ривожланиш, ижтимоий-ицти-содий ривожланиш, минтацанинг ривожланиши. %ар цайси вазиятда ривожланиш деганда, одатда цар цандай илтор узгаришлар, энг аввало, ицтисодиёт соцасидаги узгаришлар кузда тутилади. Агар узгаришлар мицдорий булса, ицтисодий усиш цацида гапирилади. Сифат узгаришларида таркибий узгаришлар ёки ривожланиш мазмунининг узгариши ёки ицтисодий тизимнинг янги тавсифларга эга булиши цацида гап бориши мумкин.

Узбекистан Республикаси Президенти И.А.Каримов: «Утган йил якунларини сархисоб килар эканмиз, биринчи навбатда, иктисо-диётимиз ва унинг етакчи тармокларини ривожлантириш борасида баркарор юкори усиш суръатларига эришганимизни таъкид-лаш жоиз. Мамлакатимиз ялпи ички мах,-сулоти 8,1 фоиз, саноат ишлаб чикариш хажми 8,3 фоизга, кишлок хужалиги ишлаб чикариши 6,9 фоиз, капитал курилиш 10,9 фоиз, чакана савдо айланмаси хажми 14,3 фоизга ошди. Ишлаб чикарилган махсулотлар-нинг карийб 70 фоизини юкори кушимча кийматга эга булган тайёр товарлар ташкил этди»1.

Узбекистон иктисодиётининг юкори усиш суръатларини куйидаги омиллар таъ-минламокда:

1. Иктисодиётни изчил ислох этиш, таркибий жихатдан узгартириш ва диверсификация килиш буйича тегишли чора-тадбирларнинг амалга оширилаётгани.

2. Реал сектор корхоналарини куллаб-кувватлаш максадида иктисодиётда солик

1 Каримов И.А. 2015 йилда ик,тисодиётимизда туб таркибий узгаришларни амалга ошириш, модернизация ва диверсификация жараёнларини изчил давом эттириш хисобидан хусусий мулк ва хусусий тадбиркорликка кенг йул очиб бе-риш - устувор вазифамиздир. / Узбекистон Президенти Ислом Каримовнинг мамлакатимизни 2014 йилда ижтимоий-иктисодий ривожлантириш якунлари ва 2015 йилга мулжалланган ик,тисодий дастурнинг энг мухим устувор йуналишларига баFишланган Вазирлар Махкамасининг мажлиси-даги маърузаси. // «Халк, сузи» газетаси, 2015 йил 17 январь сони.

юки пасайтирилаётгани ва бошка катор имтиёзларнинг жорий этилаётгани.

3. Молия-банк тизимига берилаётган эътибор ва унинг натижасида соханинг баркарор ривожланиб бораётгани.

4. Корхоналарни модернизация килиш, техник ва технологик кайта жихозлаш хамда замонавий, юксак технологиялар-га асосланган янги ишлаб чикариш корхоналарини ташкил этиш борасида фаол инвестиция сиёсати юритилаётгани.

5. Бозор ислохотларини чукурлаштириш ва иктисодиётни либераллаштириш, ишби-лармонлик мухитини яхшилаш, ракобатни кучайтириш, кичик бизнес ва хусусий тад-биркорликни жадал ривожлантиришга каратилган дастурий вазифаларнинг уз вактида бажарилаётгани.

Соф иктисодий тавсифлар билан бир каторда, купинча ривожланишнинг иж-тимоий курсаткичлари хам урганилади. Бундан ташкари, ижтимоий тавсифлар ис-талган минтака ривожланиш даражасини бахолайдиган курсаткичларга айланди.

Ривожланиш доимо максад ёки максад-лар тизими билан белгиланадиган йуна-лишга эга. Агар бу йуналиш ижобий булса, тараккиёт хакида, агар салбий булса, та-наззул ёки завол топиш хакида гапирилади. Бошкача айтганда, минтакаларнинг ривожланиш табиати доимо маълум бир максад ёки максадлар тизимини кузда ту-тади.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 6

Mинтaкaнинг ривoжлaниши куп Улчoвли вa куп жихaтли тaрaккиëт булиб, y oдaтдa турли ижтимoий вa ик.ти^дий мaкcaдлaр мaжмyи нyктaи нaзaридaн Ургaнилaди. X,arro aгaр фaкaт иктиcoдий ривoжлaниш хaкидa гaп бoргaндa xaM, y oдaтдa ижтимoий ривoжлaниш билaн бир-гaликдa yргaнилaди. Ижтимoий-иктиcoдий ривoжлaниш кyйидaги жихaтлaрни уз ичи-гa oлaди:

■ ишлaб чикaриш вa дaрoмaдлaрнинг у^ши;

■ жaмиятнинг инcтитyциoнaл, ижтимoий вa мaъмyрий тyзилмaлaридaги yзгaришлaр;

■ ижтимoий oнгдaги yзгaришлaр;

■ aнъaнa вa кyникмaлaрдaги yзгaришлaр.

Х^зирги вaктдa дyнëнинг купчилик MaM-

лaкaтлaри вa yлaрнинг минтaкaлaри икти-coдий ривoжлaнишидaн acocий мaкcaд aхoли турмуш cифaтини яxшилaш хи^б-лaнaди. Шу caбaбли ижтимoий-иктиcoдий ривoжлaниш жaрaëни yчтa мухим тaрки-бий киcмлaрни уз ичит oлaди:

■ aхoли дaрoмaдлaрини oшириш, caлo-мaтлигини яxшилaш вa унинг тaълим дa-рaжacини oшириш;

■ ин^н кaдр-киммaтини хyрмaтлaшгa кaрaтилгaн ижтимoий, cиëcий, иктиcoдий вa инcтитyциoнaл тизимлaрнинг шaкллaн-тирилиши нaтижacидa кишилaрнинг уз-узини хyрмaтлaшининг ycишигa ^Ma^a-шaдигaн шaрoитлaрни ярaтиш;

■ кишилaр эркинлиги, шу жyмлaдaн, yлaрнинг иктиcoдий эркинлиги дaрaжacи-ни ycтириш.

Oxирги икки тaркибий киcм хaр дoим x,aM мaмлaкaт вa минтaкaлaр ижтимoий-икти^дий ривoжлaниш дaрaжacини 6a-Xoлaшдa x^co6Ta oлинaвeрмaйди. Бирoк oxирги вaктлaрдa икти^дий фaн вa ^ë-cий aмaлиëтдa yлaргa кaттa эътибoр кaрa-тилмoкдa.

Х^р кaндaй минтaкaнинг ривoжлaниши куп мaкcaдли вa куп yлчoвли жaрaëндир. Mинтaкaлaрнинг ривoжлaниш мaзмyни тyрличa фaрклaниши мумкин. X1aкикaтaн XaM ФaрFoнa вoдийcи минтaкacи, Жиз-зax, Сирдaрë, ^ш^нт вилoятлaри хaмдa Хoрaзм, K1oрaкaлпoFиcтoн Рecпyбликa-cи минтaкaлaрининг ривoжлaниши уз mo-хиятит кyрa, кучли фaрк килaди вa бу тa-фoвyт нaфaкaт хaр бир минтaкa ривoжлa-нишининг дacтлaбки дaрaжacи билaн, бaл-ки унинг xycycиятлaри, ишлaб чикaриш тaркиби, гeoгрaфик aхвoли, ишлaб чи^-ришнинг иxтиcocлaшyви вa бoшкaлaр би-лaн xaM бeлгилaнaди.

Дaрoмaдлaрни oшириш, тaълим, oвкaт-лaниш вa caлoмaтликни яxшилaш, ^ш-шoклик дaрaжacини пacaйтириш, aтрoф-мy-хитнинг coFлoмлaшиши, имкoниятлaрнинг тeнглaшyви, шaxc эркинлигининг ^нт-йиши, мaдaний х^^инг бoйитилиши кaби кyрcaткичлaрдaн минтaкaни ижти-мoий-иктиcoдий ривoжлaнтиришнинг мaкcaди cифaтидa фoйдaлaнилaди. Бу мaкcaдлaрдaн aйримлaри yxшaш, aMMo мaълyм шaрoитлaрдa yлaр мyaйян тaфo-вyтлaргa эгa булиши xaM мумкин. Шунинг-дeк, чeклaнгaн мaблaFлaрни ë coFликни caклaшни ривoжлaнтириш, ëки aтрoф-мухит мyхoфaзacигa йyнaлтириш мумкин. Айни вaктдa aтрoф-мyхит кaнчaлик тoзa бул^, aхoли шyнчaлик coFлoм вa пирo-вaрд мaкcaд - кишилaр caлoмaтлигигa куп дaрaжaдa эришилгaн бyлaди. Шу caбaб-ли мaзкyр вaзиятдa мaкcaдлaр yртacидaги кeлишмoвчиликлaр мyтлaк eчилмaйдигaн тaвcифгa эгa эмac. Бирoк бoшкa вaзият-лaрдa ривoжлaниш мaкcaдлaридaги лишмoвчиликлaр aлoхидa yргaнишни вa хaл килишнинг Maxcyc ycyллaрини тaлaб килaди.

Moc рaвишдa, минтaкaлaрнинг ривoж-лaниш мaкcaдлaри yлчaнaдигaн мeзoнлaр

ИКТИМД BA МOЛИЯ I ЭKOHOМИKA И ФИHAHCЫ 2015, 6

(ривожланиш тавсифлари) ва курсаткичлар тизими асосига курилади. Кадриятлар ие-рархияси ва ривожланиш максадлари бу-йича мамлакатлар ва минтакалар урта-сидаги айрим тафовутларга карамай, халкаро ташкилотлар мамлакатлар ва минтакаларнинг ривожланиш даражаси-ни айрим универсал курсаткичларга караб бахолайдилар. Бу курсаткичлардан бири БМТ Тараккиёт дастури доирасида иш-лаб чикилган инсон тараккиёти индекси хисобланади. Ушбу курсаткич мамлакат-ларни 0 дан 1 гача кутарилиб борувчи тар-тиблайди. Бунда хисоблаш учун иктисодий ривожланишнинг уч курсаткичидан фой-даланилади:

■ кутилаётган умр куриш узунлиги;

■ интеллектуал салохият (катта ёшдаги ахолининг саводхонлиги ва укитишнинг уртача узунлиги);

■ валюта харид лаёкати хисобга олин-ган жон бошига даромад микдори ва да-ромаднинг чекланган фойдалилигининг пасайиши.

Минтакалараро таккослашда халкаро тахлилдаги каби инсон тараккиёти индекси ва бошка шу каби курсаткичлардан фойдаланиш мумкин.

Интеграл курсаткичлар билан бир ка-торда, минтакаларни ривожлантириш-нинг алохида хусусий курсаткичларидан хам фойдаланиш мумкин. Улар орасида куйидагилар мавжуд:

■ ахоли жон бошига миллий даромад;

■ алохида моддий неъматларнинг истеъ-мол даражаси;

■ даромадлар табакалашуви даражаси;

■ умр куриш узунлиги;

■ жисмоний саломатлилик даражаси;

■ таълим даражаси;

■ ахолининг бахтиёрлик даражаси.

Узок муддатли ва киска муддатли мак-

садларни хамда уларга мос келадиган

мамлакатнинг иктисодий ривожланиш ме-зонларини ажратиш максадга мувофик. Узок муддатли максадлар орасида юкори даражада индустрлашган жамиятнинг ву-жудга келиши ва ривожланиши, кела-жак авлод учун юкори малакали ишчи уринларини яратиш, мамлакатнинг бар-ча фукароларининг турмуш даражаси, шу жумладан, саломатлик, таълим ва мада-ният даражасини ошириш кабилар бор. Инкирозни бартараф килиш ва келаси йил, чорак, ойга ялпи миллий махсулот усишининг аник микдорларига эришиш-га киска муддатли максадлар сифати-да караш мумкин. Узок ва киска муддатли максадлар уз мохиятига кура кучли фаркланади, уларга эришиш тадбирлари хам бир хилда эмас.

Иктисодий ривожланиш мезонлари хар доим хам максадлар ёки максадли йуналишлар ролини уйнайвермайди ва аксинча. Куп холларда минтакавий ривожланиш тактик максадлари муваффакиятли ривожланишнинг зарурий шароитлари ролини уйнайдиган оралик вазифалар сифа-тида чикадилар. Минтака ривожланиши-нинг бундай тактик максадлари орасида куйидагиларни келтириш мумкин:

■ бизнеснинг янги турларини жалб килиш;

■ амалдаги бизнесни кенгайтириш;

■ кичик бизнесни ривожлантириш;

■ шахар марказларини ривожлантириш;

■ саноатни ривожлантириш;

■ хизмат сохасини ривожлантириш;

■ минтака ахолиси бандлик даражасини ошириш.

Минтака иктисодий ривожланиш даражасини аниклашда неъматлар ишлаб чикариш ва истеъмоли даражасини хамда бу даражанинг ахоли жон бошига нисба-тан (ялпи миллий махсулот (ЯММ), ялпи ички махсулот (ЯИМ), ахоли жон бошига реал ЯММ, бу курсаткичларнинг усиш

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 6

cyръaтлaри) ycишини бaхoлaйдигaн aнъa-нaвий кyрcaткичлaр aлoхидa aхaмият кacб этaди.

Ривoжлaниш динaмикacини бaхoлaш учун минтaкaдa иктиcoдий ycиш cyръaт-лaри: жoн бoшигa дaрoмaдлaрнинг ycиш cyръaтлaри, мехнaт yнyмдoрлиги хaмдa ишлaб чикaриш вa жaмиятнинг тaркибий yзгaришлaри cyръaтлaрини бaхoлaйдигaн кyрcaткичлaрдaн фoйдaлaниш мaкcaдгa мyвoфик. Икти^дий ycиш cyръaтлaригa тaъcир кyрcaтиш бутун мaмлaкaтнинг xaM, aлoхидa минтaкaлaрнинг xaM иктиcoдий cиëcaти учун xaëтий мухим мacaлaдир.

ЯИM, жoн бoшигa дaрoмaд, меxнaт yнyмдoрлиги вa yлaрнинг у^ш cyръaт-лaри кaби coф икти^дий кyрcaткичлaр минтaкaнинг ижтимoий-иктиcoдий ри-вoжлaнишини тyлa бaxoлaй oлмaйди. Умр куриш узунлиги, axoли caлoмaтлиги, тaъ-лим вa мaлaкa дaрaжacи кyрcaткичлaри xaмдa ишлaб чикaриш вa жaмиятдaги тaр-кибий yзгaришлaр кyрcaткичлaри xaM ^м axaмиятли эмac.

Кyплaб мaмлaкaтлaр вa минтaкaлaрнинг иктиcoдий ривoжлaниши ижтимoий иш-лaб чикaриш тaркибининг yзгaриши билaн биргa бoрaди, xycycaн, caнoaтлaшгaн жa-мият yрнигa acтa-cекин юкoри дaрaжaдa индycтрлaшгaн пocт-индycтриaл жaмият келaди. Бaндлaрнинг кaттa киcми нoмoд-дий coxaдa ишлaйди, кaмрoк киcми эca бевocитa caнoaт вa кишлoк xyжaлигидa ишлaйди.

Узбекчa aдaбиëтлaрдa «пocтиндycтр-лaшгaн» тyшyнчacи юкoри дaрaжaдa ин-дycтрлaшгaн, деб тaржимa килинмoкдa. Сaнoaтнинг yтa ривoжлaнишигa юкoри теxнoлoгияли тaрмoклaрни ривoжлaнти-риш xиcoбигa эришилaди. Иктиcoдиëтнинг бaрчa тaрмoклaридa юкoри теxнoлoгиялaр кУллaнилa бoшлaйди, oлий мaълyмoтли теxник билимлaргa эгa бултн мyтaxaccиc-

лaр жaмиятдa етaкчи кучт aйлaнaди. Шу acocдa xизмaт кур^тиш тaрмoклaридaги бaндлик улушининг oшиши тaъминлa-нaди. Иcтеъмoл яккaлaшaди, ишлaб чи^-ришнинг aдaдлилиги тушиб кетaди, иш-лaб чикaришнинг oммaлaшмacлиги юз берaди. Унинг интеллектyaллaштирилиши чyкyрлaшaди, axбoрoт реcyрcлaри acocий ишлaб чикaриш oмиллaри булиб кoлaди.

Кушилтн киймaт, acocaн, нoмoддий coxaдa ярaтилaди, бyндa меxнaт янги бел-гилaргa эгa бyлaди: yндa ижoдий вaзифa-лaр ycтyнлик килa бoшлaйди, уз ишигa caдoкaтли вa уз ишигa янги yнcyрлaрни ки-ритишгa yринaëтгaн ижoдий шaxc ишлoв-чининг aфзaл тури булиб кoлaди. Пacт вa юкoри теxнoлoгик тaрмoклaр yртacидaги тaфoвyтлaр йУкoлaди: бaрчa тaрмoклaр бoшкaрyвчилик, мoлиявий вa тижoрaт иннoвaциялaри oкимлaрини yзигa ^нг-диргaн xoлдa фaн cиFимли булиб кoлaди. Ишчилaрнинг кyникмaлaри вa илFoр теx-нoлoгиялaрнинг мaвжyдлиги ишчи кучи вa бoшкa oдaтдaги рaкoбaтбaрдoшлик oмиллaригa пacт xaрaжaтлaр мyxим булиб Koлaди. Maмлaкaтлaр вa минтaкaлaрнинг aнъaнaвий ycтyнликлaри yтмишдaги axa-миятини йУкoтa бoшлaйди. Бaрчa келти-рилгaн тенденциялaр куп ëки ^м дaрaжa-дa деярли дyнëнинг бaрчa мaмлaкaтлaридa нaмoëн бyлaди.

Нoмoддий ишлaб чикaриш иктиcoдий ривoжлaнишнинг acocий coxa^ булиб Koлaди. Бу мaмлaкaтлaр вa минтaкaлaр бoйлик дaрaжacини янгичa бaxoлaшгa мaжбyрлaйди. Анъaнaвий рaвишдa MaM-лaкaтлaр вa минтaкaлaр бoйлик нyктaи нaзaридaн Урмoн, фoйдaли кaзилмaлaр, тyпрoклaр, иклим шaрoитлaри, aco-cий фoндлaр, геoгрaфик axвoл билaн бaxoлaнaди. K1иймaтнинг ^rra киcми ярaтилaдигaн нoмoддий ишлaб чи^риш тyFриcидaги янги тacaввyрлaр мaмлaкaт-

ИКТИгаД BA МOЛИЯ I ЭKOHOМИKA И ФИHAHCЫ 2015, 6

лар ва минтакалар бойликларини бахолаш мезонларини узгартиради. Маълум ма-лакага эга булган кишилар, бошкарув технологиялари, бозор инфратузилма-си, бизнес тармоклари, ташкилот мада-нияти бойлиги каби омиллар биринчи уринга суриб чикарилади. Иктисодий ривожланиш омиллари ва манбалари туF-рисидаги янги тасаввурлар таълим, илм-фан, тиббиёт, телекоммуникация, ме-нежмент куникмаларига бутун мамлакат иктисодий ривожланишининг суръатлари ва йуналишларига хал килувчи таъсир курсатадиган жамоатчилик хаёти соха-ларига янгича караш имкониятини беради.

Шундай килиб, минтака даражасида куйидаги мезон ва уларга мос ижтимоий-иктисодий ривожланиш курсаткичларини урганиш мумкин:

■ ЯММ ёки ЯИМ (мутлак микдори ва ахоли жон бошига) ва бу курсаткичларнинг усиш суръатлари;

■ ахоли даромадларининг уртача дара-жаси ва уларнинг табакаланиш даражаси;

■ кишиларнинг умр куриш узунлиги, жисмоний ва рухий саломатлиги;

■ таълим даражаси;

■ моддий неъматлар ва хизматлар (озик-овкат махсулотлари, турар-жой, телефон хизматлари) истеъмоли даражаси, уй хужаликларининг узок муддат фойдала-нишдаги товарлар билан таъминланганлиги;

■ соFликни саклаш даражаси (поли-клиникалар, дорихоналар, касалхоналар, диагностика марказлари ва тез ёрдам хизматлари билан таъминланганлик, такдим килинаётган тиббий хизматлар сифати);

■ атроф-мухит холати;

■ кишилар имкониятларининг тенглиги, кичик бизнесни ривожлантириш;

■ кишилар маданий хаётини бойитиш.

Ишлаб чикариш даражасини (одатда,

моддий ишлаб чикариш) бахолаш минтака

иктисодий тараккиётини бахолашнинг стандарт усули хисобланади. Бундай бахолаш бугунги кунда бир томонлама ва етар-лича эмас. Халкаро ташкилотлар томони-дан мамлакатлар иктисодий ривожланиш даражасига булган ёндашувлар минтака иктисодий ривожланиши даражасини бахолашда нафакат ишлаб чикариш хажми, балки, масалан, таълим, соFликни саклаш, атроф-мухит холати, иктисодий сохада им-кониятларнинг тенглиги, шахс эркинлиги ва яшаш маданияти каби жихатларини хам урганишга мажбурлайди. Алохида мамлакатлар ривожланишини бахолаш учун БМТ ривожланиш Дастури томонидан ишлаб чикилган ва кулланилаётган инсон тарак-киёти индексидан минтакани ривожлантириш интеграл курсаткичи сифатида фойда-ланиш тулик уринлидир.

Алохида минтака иктисодий ривожланишини бошкаришда барча юкорида кел-тирилган нисбатан мустакил максадларни ажратиш ва уларга эришишни мониторинг килиш максадга мувофик. Хусусан, минтакавий ишлаб чикариш холати ва ахоли пуллик даромадлари динамикаси-нинг мониторинги билан бир каторда, иктисодий ривожланишнинг бошка мухим курсаткичларини хам кузатиш зарур.

Мактаблар, болалар боFчалари, бошка таълим муассасаларининг мавжудлиги ва сифат даражаси хамда уларнинг ку-лайликлари, бундан ташкари, кишиларнинг таълим ва малака даражаси хар кандай ривожланиш даражасининг мухим курсаткичлари хисобланади. Озик-овкат махсулотлари билан таъминлаш, уларнинг сифати устидан назорат, чакана бозор-да истеъмолчилар хукукларини мухофаза килиш - булар хам минтакавий ривожланиш даражасини бахолаш курсаткичлари хисобланади. Ахолининг жисмоний ва рухий саломатлиги даражаси, умр куриш

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 6

узунлиги, соFлик1ни саклаш тизимининг ри-вожланиш даражаси ва унинг кулайлиги, атроф-мухит холати - булар хам минтака ижтимоий-иктисодий ривожланишининг мухим бахолаш мезонларидир.

Узбекистон минтакаларининг катта кисми анча илгарилаб ривожланиб бо-раётганлиги, яъни ишлаб чикарилаётган махсулот ижобий динамикасининг устун-лик килиши т^рисида фикр юритганимиз-да, ижтимоий-иктисодий ривожланиш ди-намикасидаги янгича ижобий силжишлар тyFрисида гапириш мумкин, чунки эколо-гик таркибий кисми минтакаларни олдин-га илгарилашини тухтатиб куяди.

Хозирги вактда республиканинг куплаб марказий шахарларига якин шахарчаларда чикиндилар купайиб бораётганлиги ку-затилмокда. Купгина дала ховли шахар-чалари уз чикиндиларини омборлашти-риш жойида жамлаган. Ерларнинг катта кисми молиявий ресурсларни мелиорация ишларига жалб килиш йули билан яхшиланмокда.

Куплаб шахарлар сув ва хавонинг иф-лосланиш меъёрининг йул куйиш мумкин булган даражасидан куп маротаба оши-ши билан тавсифланади. Унумли ерларнинг маълум майдонлари хар йили йуко-тилмокда ва бир умрга кишлок хужалиги оборотидан чикарилмокда. Барча сал-бий экологик тенденциялар республика минтакаларининг ижтимоий-иктисодий холати умумий трендига таъсир курсатади.

Минтакани ижтимоий-иктисодий ри-вожлантириш тушунчасига ахоли тур-муш маданияти каби кийин улчанадиган жихат хам киради. Минтака иктисодий ривожланишининг ижобий динамикаси факат мазкур минтака ахолисининг тур-муш маданияти бойиган шароитдагина булиши мумкин. Минтаканинг ижтимоий-иктисодий ривожланиши факат ижобий

динамикага эга булади, бошка шароит-лар тенг булганда, хар бир кишининг иктисодий сохадаги шахсий эркинлиги кенгаяди. Бу кичик ва урта бизнес самара-ли куллаб-кувватланганда, антимонопол тадбирлар, истеъмолчилар хукукларини химоялаш, ривожланган турар-жой бозори билан таъминланадиган харакатланишнинг хакикий эркинлигини таъминлаш шарои-тидагина мумкин булади.

Минта^аларнинг ривожланиш тен-денциялари. Минтакалар иктисодий ривожланиши асосий тенденцияларини изохлашда ётадиган айрим асосий наза-рий тасаввурларни куриб чикамиз.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Улардан биринчиси - макон устунликла-ри назарияси ёки жойлаштириш назария-си. Бу назарияга кура, макон устунликлари хар кандай иктисодий фаолиятда намоён булади. Улар у ёки бу ишлаб чикариш тур-ларини аник олинган минтакаларда жой-лаштиришни такозо килади. Шунингдек, алюминий саноати арзон электр энергия-си манбалари, металлургия заводлари те-мир рудаси ва кокс казиб олиш жойларига интилади, хом ашёга кучли боFлик булган хар кандай ишлаб чикаришлар одатда хом ашё манбаларига якин жойлаштирилади. Махаллий бозорларга йуналтирилган ва катта транспорт харажатларини кузда ту-тадиган айрим ишлаб чикаришлар сотиш бозорларига якин жойлаштирилади. Хар бир минтака, хар бир шахар ё хом ашё манбалари, ёки бошка ишлаб чикариш омиллари (ишчи кучи, ер, энергия), ёки сотиш бозорларига якинлиги билан боFлик уз худудий устунликларига эга. Мазкур на-зария куп даражада ишлаб чикарувчи куч-ларнинг юзага келган жойлаштирилишини изохлайди.

Нафакат иктисодий ривожланиш назарияси, балки амалиёти билан боFланган бошка анъанавий тасаввурлар хам иш-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 6

лаб чикариш агломерацияси, концентра-цияси ва комбинацияси конуниятларига асосланади. Йирик шахарларда ёки шахар агломерацияларида кушимча тежамкор-лик ёки кушимча иктисодий самара муваффакиятли амал киладиган ишлаб чикаришлар атрофида шаклланиши юз бе-ради ёки умумий ресурслардан (мехнат, энергетика, инфратузилма) биргалик-да фойдаланиш билан боFлик равиш-да кушимча тежамкорликка эришилади. Саноатнинг йирик шахарлардаги юкори концентрацияси агломерация самара-си (йирик агломерациядаги барча ишлаб чикаришларнинг ялпи харажатлари мазкур агломерация чегараларидан ташкарида ёлFиз жойлаштирилган вазиятда хар бир ишлаб чикариш сарфлари суммасидан кам) туфайли юзага келадиган кушимча тежамкорликка эга булиш имкониятини бе-ради. Йирик марказларда юкори малакали фаолиятнинг айрим турлари факат йирик марказларда (музейлар, йирик театрлар, тиббий марказлар ва х.к.) булиши мумкин-лиги туфайли уларни ривожлантиришнинг кушимча салохияти вужудга келади.

Минтака иктисодий ривожланиш муам-моларини самарали тахлил килиш имко-нини берадиган жуда самарали концепция асосий ва ёрдамчи ишлаб чикариш хисобланади. Исталган минтакада махсу-лоти минтакадан чикарилаётган асосий саноатни ва махсулоти купрок минтака доирасида истеъмол килинаётган ёрдам-чи ишлаб чикаришни ажратиш мумкин. Асосий ишлаб чикариш сифатида машина-созлик заводини ва ёрдамчи сифатида эса бутун хизмат курсатувчи инфратузилма -почта, болалар боFчалари, мактаблар, поликлиникалар, банклар, суFурта муас-сасалари, экспедиция ва транспорт хизмат-лари, курилишни мисол сифатида урганиш

мумкин. Одатда асосий ишлаб чикариш кенгайтирилганда, унга хизмат курсатувчи бутун инфратузилма хам усади; мультипли-катив самара деб номланган асосий ишлаб чикаришни иктисодий усишнинг узига хос тезлаштирувчиси сифатида караш мумкин.

Хусусан, асосий ишлаб чикаришдаги ишчи уринлари сони таркибий кайта куришлар жараёнида кискарган вазият-да асосий ишлаб чикариш ривожлани-шини жадаллаштирувчигина эмас, балки тухтатувчиси хам булиши мумкин. Фан-техника тараккиёти билан белги-ланадиган жадал таркибий силжишлар-да минтаканинг муваффакиятли ривож-ланишининг асосий омили эмас, балки ёрдамчи ишлаб чикариш булиб колади. Минтаканинг узок муддатли юксалиши унда инфратузилманинг канчалик ривож-ланганлиги ва унинг янги асосий ишлаб чикаришни канчалик уз зиммасига олишга тайёрлигига боFлик булади. Инфратузилма (ёрдамчи ишлаб чикариш) канчалик ривожланган булса, минтаканинг бутун иктисодиёти шунчалик эгилувчан, унинг иктисодий ривожланиши ва юксалиши шунчалик мустахкам асосга таянади. Шун-дай килиб, асосий ишлаб чикаришларнинг тез алмашинуви шароитида бутун шахар инфратузилмасининг ривожланганлик да-ражаси баркарор иктисодий ривожла-нишнинг асосий омили хисобланади. Бу ёрдамчи ишлаб чикаришларнинг ролига янгича караш, уларни иктисодий ривож-ланишнинг бирламчи омили ва унинг ке-лажакдаги юксалишининг гарови сифатида бахолашга асос булади.

Минтака ривожланиши сифатини тахлил килишда Д.Беллнинг усиш боскич-лари концепциясидан1 фойдаланиш мак-

1 Океанова З.К.Экономическая теория. Учебник. - М., 2007. -С. 414.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 6

caдгa мyвoфик. Бaрчa мaмлaкaтлaр вa минтaкaлaр иктиcoдий ривoжлaниши уч acocий бocкичдaн yтaди: тoиндycтрлaшгaн, индycтрлaшгaн вa пocт-индycтрлaшгaн. Toиндycтрлaшгaн ривoжлaнишнинг етaкчи тaрмoклaри ундирувчи тaрмoклaр, кишлoк xyжaлиги, бaликчилик, Урмoн вa тoF-кoн caнoaти xиcoблaнaди. Индycтрлaшгaн 6oc-Kичдa кaйтa ишлoвчи тaрмoклaр - Ma-шинacoзлик, енгил вa oзик-oвкaт caнoa-ти у^унлик килaди. Пocт-индycтрлaшгaн бocкичдa иктиcoдий ривoжлaниш тaянa-дигaн acocий тaрмoклaр нoмoддий ишлaб чикaриш тaрмoклaри булиб кoлaди: фaн, тaълим, caвдo, мoлия, cyFyртa, coFликни caклaш. Пocт-индycтрлaшгaн жaмият-нинг узит xoc белгилaри тoвaр ишлaб чикaришнинг ниcбaтaн пacaйиши вa xиз-мaт кyрcaтишнинг ниcбaтaн ycиши, фaн cиFимли ишлaб чикaришлaрнинг ycиши, ишлaб чикaришнинг бaйнaлминaллaшyви-дaн илгaрилaб бoрyвчи xoдимлaр мaлaкa дaрaжacининг oшиши булиб кoлaди.

Жaxoн иктиcoдий ривoжлaнишининг умумий кoнyниятлaри y ëки бу шaxaр ëки минтaкaнинг иктиcoдий ривoжлaниш тa-риxи вa иcтикбoлини cифaт жиxaтдaн бaxoлaш имкoниятини ярaтaди. Етaкчи тaрмoк мaнcyблигигa кyрa, тoиндycтрлaш-гaн, индycтрлaшгaн вa пocт-индycтрлaшгaн шaxaрлaрни aжрaтиш мумкин. Ривoж-лaнишнинг турли бocкичлaридa туртн минтaкaлaрдa уз мoxиятигa кyрa тyрличa жaрaëнлaр кечaди вa yлaрдa икти^дий ривoжлaниш жaрaëнини бoшкaришнинг турли чoрaлaри кУллaнилaди.

Индycтрлaшгaн ривoжлaниш бocкичидa минтaкaдa мyльтипликaтив caмaрaни ярa-тaдигaн вa бутун минтaкaнинг ривoжлaни-шини белгилaйдигaн «инду^рия лoкoмo-тивлaри», етaкчи тaрмoклaр рoли билaн белгилaнaдигaн кoнyниятлaр aмaл килaди.

Етaкчи тaрмoк кУшимчa ишчи yринлaри ярaтaди, минтaкaнинг кoлгaн бaрчa инфрa-тyзилмacи acocий ишлaб чи^ришга xизмaт кyрcaтaди. Бyндaй шaрoитдa мoнoтaрмoк тaркибигa эгa бyлгaн минтaкaлaр шaкллa-нaди, бyндa бир тaрмoкдaги бир ë^ бир Kaнчa кoрxoнaлaр иктиcoдиëт xoлaти, бутун минтaкa ижтимoий coxacини белгилaб берaди.

Mинтaкa ривoжлaнишининг юкoри дa-рaжaдa индycтрлaшгaн бocкичидa унинг фaрoвoнлигини белгилaйдигaн acocий oмил инфрaтyзилмaнинг ривoжлaниш дa-рaжacи булиб кoлaди. Йyллaр, aлoкa, тyрaр-жoй coxac^ xизмaт кyрcaтиш coxacи вa кyнгилoчaр индycтрия кaнчaлик ри-вoжлaнгaнлиги, идoрa бинoлaри кaнчaлик Kyлaйлиги, жинoятчилик дaрaжacи Kaнчaлик пacтлиги вa минтaкaнинг мaлaкa-ли кaдрлaр билaн тaъминлaнгaнлиги - бу-лaрнинг xaммacи пocт-индycтрлaшгaн ри-вoжлaниш caлoxиятини белгилaйди.

Mинтaкaлaр иктиcoдиëтини ривoжлaн-тиришдa инвеcтиция лoйиxaлaрини aмaл-гa oшириш юзacидaн кyйидaги чoрa-тaдбирлaрни aмaлгa oширишдa дaвoм этиш лoзим, деб xиcoблaймиз:

- xoрижий инвеcтициялaр кyмaгидa кoрxoнaлaргa зaмoнaвий теxникa вa теx-нoлoгиялaр жoрий килиниб, экcпoрт-гa мyлжaллaнгaн мaxcyлoтлaр ишлaб чикaришни янaдa ривoжлaнтириш;

- импoрт урнини бocaдигaн мaxcyлoтлaр ишлaб чи^ришни йyлгa куйиш, бу-нинг учун xoрижий инвеcтициялaр-ни иктиcoдиëтнинг етaкчи coxaлaригa йyнaлтириш xaмдa шу oркaли axoлининг турмуш дaрaжacини oширишгa эришиш;

- кичик бизнеc вa xycycий тaдбир-кoрликни ривoжлaнтириш вa кишлoк xyжaлиги ишлaб чикaришини жaдaллaш-

ИКТИЗДД BA МOЛИЯ I ЭKOHOМИKA И ФИHAHCЫ 2015, 6

тириш оркали купайиб бораётган ахолини иш жойлари билан таъминлаш;

- корхоналарнинг эскирган ишлаб чикариш кувватлари, моддий-техник база-сини янгилаш ва уларни техник жихатдан кайта куроллантириш;

- табиий ресурсларни кайта ишлайди-ган корхоналар барпо этиш;

- республикамиз худудларида улар-нинг ижтимоий-иктисодий ривожланиш муаммоларини урганиш ва хал килишга каратилган илм-фаннинг турли сохалари буйича инновацион кластерлар тузишни янада кенгайтириш.

Адабиётлар:

1. Каримов И.А. 2015 йилда иктисодиётимизда туб таркибий узгаришларни амал-га ошириш, модернизация ва диверсификация жараёнларини изчил давом эттириш хисобидан хусусий мулк ва хусусий тадбиркорликка кенг йул очиб бериш - устувор вазифамиздир. / Узбекистон Президенти Ислом Каримовнинг мамлакатимизни 2014 йилда ижтимоий-иктисодий ривожлантириш якунлари ва 2015 йилга мулжалланган иктисодий дастурнинг энг мухим устувор йуналишларига баFишланган Вазирлар Махкамасининг мажлисидаги маърузаси. // «Халк сузи» газетаси, 2015 йил 17 январь сони.

2. Гранберг А.Г. Основы региональной экономики. - М., 2001.

3. Греханова М. Блеск возрождения. // «Эксперт-Сибирь». М., 2004, №35 (49).

4. Кузнецов Н.Г., Тяглов С.Г. Региональная экономика. - Ростов-на-Дону, 2001.

5. Морозова Т.Г. Региональная экономика. - М.: «Юнити», 2001.

6. Океанова З.К. Экономическая теория. Учебник. - М., 2007.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 6

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.