Научная статья на тему 'Ўзбекистон миллий иқтисодиётини модернизациялаш шароитларида индустриал тадбиркорликнинг инвестиция салоҳиятидан фойдаланиш моҳияти'

Ўзбекистон миллий иқтисодиётини модернизациялаш шароитларида индустриал тадбиркорликнинг инвестиция салоҳиятидан фойдаланиш моҳияти Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
158
33
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Пайгамов Р. Р.

Ўзбекистон миллий иқтисодиётини ривожлантиришнинг замонавий босқичларида ишлаб чиқариш соҳасида фаолият кўрсатаётган тадбиркорларнинг рақобат кураши тобора жадаллашиб бормоқда. Бундай шароитларда ишлаб чиқариш тадбиркорлиги иқтисодиёт учун муҳим аҳамият касб этади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Ўзбекистон миллий иқтисодиётини модернизациялаш шароитларида индустриал тадбиркорликнинг инвестиция салоҳиятидан фойдаланиш моҳияти»

V___/

Пайгамов Р.Р.

Узбекистон Республикаси

Фанлар Академияси Ик,тисодиёт институти

стажёр-изланувчи тадк,ик,одчиси

УЗБЕКИСТОН МИЛЛИЙ И^ТИСОДИЁТИНИ МОДЕРНИЗАЦИЯЛАШ ШАРОИТЛАРИДА ИНДУСТРИАЛ ТАДБИРКОРЛИКНИНГ ИНВЕСТИЦИЯ САЛО^ИЯТИДАН ФОЙДАЛАНИШ МО^ИЯТИ

Узбекистон миллий ицтисодиётини ривожланти-ришнинг замонавий босцичларида ишлаб чицариш соцасида фаолият курсатаётган тадбиркорларнинг рацобат кураши тобора жадаллашиб бормоцда. Бун-дай шароитларда ишлаб чицариш тадбиркорлиги ицтисодиёт учун мух,им ацамият касб этади.

2010 йилда Инкирозга карши тадбир-лар дастурини амалга оширишда, инве-стицияларни жалб этиш, биринчи на-вбатда, ички ресурслардан фойдаланиш хисобига иктисодиётнинг энг мухим етак-чи тармокларини жадал модернизация-лаштириш, техник ва технологик янгилаш, транспорт ва инфратузилма коммуникаци-яларининг кучли замонавий тармокларини ривожлантириш устувор йуналишлардан булиб колди.

Маълумки, Инкирозга карши тадбир-лар дастурида белгилаб берилган асо-сий йуналишларнинг 2009-2012 йилларга мулжалланган учдан бир кисми реал сек-тордаги ресурслар базасини ва инвестици-он фаолликнинг усишини таъминлаб берув-чи тадбирларни кенгайтиришга каратилган. Дастурни амалга ошириш, янада аникрок ай-тадиган булсак, тижорат банклари томони-дан модернизациялаштириш, техник ва тех-нологик кайта куриш лойихаларини молия-лаштириш учун 2009 йилда жами 2,4 триллион сумлик, 2008 йилга таккослайдиган булсак, 1,6 марта купрок инвестиция кре-

дитлари ажратилди1. Хусусан, 2009 йилда инвестиция дастурлари ва техник модерни-зациялаштириш буйича тармок дастурлари доирасида 690 та инвестиция лойихаси амалга оширилди, улардан 303 та лойиха муваффакият билан нихоясига етказилди.

Йил давомида иктисодиётга жорий этил-ган инвестицияларнинг умумий хажми 8,2 миллиард АК.Ш долларини ташкил этди, бу эса 2008 йилга нисбатан деярли 24,8%га купрок. Жалб этилган инвестицияларнинг хажми 68%га усди ва уларнинг асосий кисмини бевосита инвестициялар ташкил этади2.

2009-2014 йилларга мулжалланган Инвестиция лойихалари Дастурининг тулик амалга оширилиши учун барча молиявий манба-лар хисобидан 42,5 миллиард АКШ доллари микдорида маблаF ажратилиши кузда тутил-ган. Инвестиция дастурларининг 2010 йил учун энг юкори курсаткичлари - 42,6% кор-

1 Бизнинг асосий вазифамиз - ватанимиз тараккиёти ва халкимиз фаровонлигини янада юк-салтиришдир. - Президент И.Каримовнинг 2009 йилда мамлакатимизни ижтимоий-иктисодий ривожлантириш якунлари ва 2010 йил иктисодий дастурининг энг мухим устувор йуналишларга баFишланган Вазирлар Махкамасининг мажлиси-даги маърузаси // Халк сузи, 2010 йил 30 январь.

2 Узбекистон Республикасининг ижтимоий-иктисодий ривожланиши.- www.stat.uz

хоналар маблаFлари хиссасига тyFри келди, бевосита инвестициялар 21,3% хисобидан амалга оширилади. Дастлабки маълумот-ларга кура, 2010 йилда тижорат банкла-ри кредитлари ва бошка карз хисобидаги маблаFлар, ахоли хамда Тараккиёт ва ри-вожланиш жамFармаси маблаFлари барча инвестиция маблаFларининг 22,6%ни таш-кил этди.

Узбекистон Республикаси Президенти-нинг "2011-2015 йилларда Узбекистон Республикаси саноатини ривожлантириш-нинг устувор йуналишлари тyFрисидаги" карорининг кабул килинишини мамлакат-нинг индустриал салохиятини сафарбар этиш векторларидан бири сифатида тавсиф-лаш мумкин1.

Ушбу Карор якин йиллар ичида республика саноатини ривожлантириш-нинг максадли курсаткичларини, шунинг-дек, амалга оширишга тайёрланган ёки хозирги вактда амалга оширилаётган инвестиция лойихалари руйхатини уз ичига олган "2011-2015 йилларда Узбекистон саноатини ривожлантиришнинг устувор йуналишлари тyFрисидаги Дастур"ни тасдиклайди. Факат ушбу беш йил давомида 259 саноат лойихаси томонидан 30 милли-арддан зиёд АКШ долларлари сарфлаш ре-жалаштирилган. Янги курилишлар доираси-да 23,05 миллиард АКШ долларлари сарф-ланади. Фаолият курсатаётган корхоналар-ни модернизациялаштиришга 5,242 миллиард АКШ долларлари капитал куйилма, тур-ли тармокларга мансуб корхоналарни кайта жихозлаш учун эса 1,783 миллиард АКШ долларлари талаб этилади.

Дастур ишлаб чикилаётган яна 99 лойихани хам уз ичига олади. Уларнинг дастлабки киймати 6,446 миллиард АКШ долларларига тенг. Саноат ислохоти шу-нингдек, ёкилFи-энергетика, кимё, металлургия, енгил саноат, курилиш ва машина-созлик тармокларига оид, умумий дастлабки киймати 10,98 миллиард АКШ долларларига тенг 158 та истикболдаги инвестиция лойихаларини хам кузда тутади.

1 «2011-2015 йилларда Узбекистон Республикаси саноатини ривожлантиришнинг устувор йуналишлари тyFрисида» Узбекистон Республикаси Президентининг Карори- Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами, 2010 й., 50-сон, 472-модда

Бу кадар катта микдорда маблаFларнинг ажратилиши саноат ишлаб чикаришини кенг микёсда модернизация килиш, улар-ни замонавий юкори технологик жихозлар билан таъминлаш, саноат тармокларига замонавий илмий ютуклар ва илFор иннова-цион технологияларни жадал суръатлар-да жорий этиш, саноат учун юкори мала-кали ходимларни тайёрлаб беришни янада кенгайтириш каби долзарб вазифаларнинг амалга оширилишига сабаб булди. Унинг асосида ишлаб чикаришни диверсификация килиш, махаллий хом ашёни чукур ва сифатли кайта ишлаш, махсулотнинг харид бозорини кенгайтириш асосида экспорт учун мулжалланган ракобатбардош саноат махсулотлари ишлаб чикаришни янада купайтириш, мамлакатнинг экспорт имко-ниятларининг баркарор усишини таъмин-лаб бериш зарур.

Президент томонидан тасдикланган да-стурнинг хаётга тадбик килиниши саноат ишлаб чикаришини 2010 йил натижа-ларига кура 8,3%га, башорат килинаётган 2015 йилда эса 11,8%га усишини таъмин-лаб беради. Умуман беш йил ичида ишлаб чикариш хажми 1,64 марта - 30,748 триллион сумдан 50,412 триллион сумга усиши кузда тутилмокда. ЯИМ тузилмасида саноат-нинг улуши хам усиб, 23,9%дан 28%га етиши лозим. Инвестиция салохияти ва унинг шак-лланиши замонавий шароитларда энг авва-ло, саноатдаги ишлаб чикариш корхонала-рининг ва тадбиркорлик ресурсларини хам уз ичига олган бошка кучларнинг инвести-цион имкониятлари тизимини акс эттиради (1-расм).

Инвестицон фаолият инвестиция жа-раёнида ресурслардан фойдаланиш нати-жаларини шакллантириб колиш билан че-кланиб колмай, балки бир катор ташки омилларни хам бирлаштиради. Инвестиция лойихаларини самарали амалга оши-риш учун бу жараёндаги хатарлар, яъни лойиханинг яшовчанлик хатари, ташкиллаш-тириш ишларидаги камчиликлар, жумладан, солик туловлари ва бошка юклатилган, ма-салан, карзни тулолмаслик каби ва бошка туловлар туфайли пул маблаFларининг йуколиб кетиш хатарларини камайтириш механизмини ишлаб чикиш талаб этилади.

Корхонанинг ишлаб чикариш ва тадбиркорлик стратегияси бозор сегментлари-

V___/

Инвестиция сало*ияти

¿ I

1-расм.

Инвестиция салох,иятини шакллантириш схемаси

ни аниклаб олишга ва техник-технологик, минтакавий ва тармок омилларини х,исобга олган х,олда истеъмолчиларнинг х,акикий талабини башорат килиш, шунингдек, товар, нарх ва харид хатар-тасодифларини эъ-тиборга олиш учун имкон яратади.

Бу жих,атдан бозор инфратузилма-си субъектлари фаолиятини назорат килиш, иктисодий ва молиявий кучларни куллаб-кувватлашда давлатнинг роли усиб бормокда.

Халк хужалик ёндашувлари х,амда кор-хоналар, фирмалар ва корпорациялар-нинг фаолияти самарадорлигини кучайти-риш концепцияси асосида х,укумат, илмий институтларда курилаётган якин йиллар-да ва истикболда 2016 йилгача мамлакатни ривожлантириш дастурлари тах,лили, шунингдек, алох,ида минтакалар тажрибасини урганиш мух,им ах,амиятга эга.

Саноат инвестиция сиёсатини асослаш-га тизимли ёндашув мамлакатни ижтимоий-иктисодий ривожлантириш вазифалари, ресурс ва интеллектуал салох,ият билан боFлик х,олда, саноат тармокларини ривожлан-тиришнинг стратегик инновация ва инве-стициянинг устуворлигини белгилаб бера-ди. Шунга боFл и к равишда таркибий кайта

Тадбиркорлик имкониятлари

куриш минтакавий товар бозорлари шак-лланишининг башоратларига, саноат ишлаб чикаришини давлат томонидан тартибга со-лишнинг тармок ва республика буFинлари тавсияларига, корхоналар маркетинг хиз-матларининг самарали мех,натларига асос-ланиши лозим.

Кичик бизнеснинг ишлаб чикариш кор-хоналарини ривожлантириш буйича энг кескин масалалар бошланFич капитални туплаш, норматив база ва соликка тортиш тизимини такомиллаштириш, ички бозорда талаб тузилмасини яхшилаш каби масала-ларда уз ифодасини топади. Шунга боFлик х,олда, кичик бизнес сох,асида давлат сиё-сатининг устувор вазифалари белгилаб бе-рилган, тах,лилларнинг курсатишича, булар:

1) баркарор мех,нат шароитлари;

2) бозорга кириш ва чикишни кафолат-лаб берувчи минимал даражада зарур тар-тиблар;

3) тадбиркорнинг ижобий ижтимоий х,ак-х,укуклари;

4) амалдаги монополияга карши конунлар ва хукукий татбик этилувчи ама-лиёт;

5) тадбиркорларнинг алох,ида гурух,лари учун махсус ёрдам дастурлари;

Инвестиция ресурслари

Инновация имкониятлари

2-расм.

Саноат кичик бизнесини ривожлантиришдан минтак,анинг манфаатдорликлари

6) инфляция даражасини ушлаб турувчи таъсир (монетар, фискал, бюджет сиёсати); мамлакатга оид (маъмурий) узига хос хатар-лар таркибидаги хатарлар даражаси.

Бунда давлат куйидаги вазиятларда ти-жорат кредитори сифатида чикиши мумкин:

а) дастлабки ёрдам курсатиш имкониятлари;

б) ташки бозорга чикишда ёрдам курсатиш;

в) ижтимоий сиёсатни юмшатиш зарурияти. Хусусан, бу тадбирлар куйидаги

холатларда мавжуд булади: 1) фоизли став-кани субсидиялашда; 2) кисман кафолат-лар беришда; 3) иктисодиётнинг ижтимоий ахамиятга эга инвестиция лойихаларини ка-фолатлашда.

Давлат томонидан ёрдам курсатиш ти-зимида минтакалар манфаатлари биринчи даражали хисобланади. Шу сабабли кичик бизнесда инвестиция жараёнларининг са-марадорлигини бахолашга минтакавий ён-дашув тyFрисидаги таклиф уз исботини топа олган.

Кичик бизнесни минтакавий бошкарув ти-зими, шу жумладан инвестицион-молиявий ёрдам курсатиш дастурларининг самара-дорлигини икки хил усулда хисоблаш тавсия этилади. Биринчиси шундан иборатки, бунда минтакавий самарадорлик кичик бизнесни бошкаришнинг ижтимоий-иктисодий на-тижаларининг жорий кийматини хисоблаш оркали аникланади. Бу схемада бош мезон кичик бизнес бозор кийматлари минтака учун жами пул окимининг дисконтланган1 микдори, махаллий бошкарув органлари-нинг инициациялашган2 фаолияти сифатида ифодаланади.

Ушбу жорий этилган мезоннинг бошка ёндашувларга нисбатан афзаллиги куйидалардан иборат:

1 Инфляция даражаси билан мувофиклаштирилган (Тахр.)

2 Махаллий бошкарув органлари ташабуслари-га кура бошланган (Тахр.)

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 7, 2012

V___/

1) Кичик бизнеснинг стратегик натижа-ларини (ривожланиш, салохият натижала-ри) хисобга олиш. Аввал маълум булган бар-ча курсаткичлар хакикатан эришилган ёки кутилаётган жорий натижалар хисобидан амалга оширилади;

2) кулланиши бошкарув жараёнини яна-да максадли булишига сабаб була олади-ган мономезонларни олишга ёрдам берув-чи натижаларнинг кийматли улчамларидан фойдаланиш. Бундай мезон хам иктисодий (бюджет даромади кирими), хам ижтимоий (иш хаки маблаFларининг усиши, иш жой-ларининг купайиши) омилларни бирлашти-риши лозим. Бунда самарадорликнинг ло-кал курсаткичлари мезонларини эътиборга олиш талаб этилади.

Ишлаб чикариш тадбиркорлиги-ни ривожлантиришдан субъектлар ва минтака маъмуриятининг манфаатдор-лиги минтакада вужудга келган вазиятга боFл и к холда турли даражадаги устуворли-кларга эга булиши ва иерархияга асослан-ган тизим куринишида такдим этилиши лозим. Минтака иктисодиётини, унинг ишлаб чикариш сохаларини стратегик ривожлан-тириш нуктаи назаридан, уларни куллаб-куватлашга сарфланадиган ресурслар бир-лиги хисобидан энг куп аккумулятив на-тижа келтирувчи инвестиция лойихалари давлат томонидан ёрдам курсатилиши за-рур булган устувор объектлар сифатида курилиши керак.

Давлат хусусий инвесторлар билан бир-галикда иктисодий ва ижтимоий ахамиятга эга инвестиция лойихаларида хамкорлик килиши мумкин. Уларнинг "халк манфаат-лари" деб номланувчи иктисодий самара-дорлиги ва муваффакиятларини бахолашга алохида эътибор каратилади. Булар инфра-тузилма лойихалари; мухим мультипликаци-он таъсирга эга инновация лойихаларидир. Бу ерда дастлабки инновацион карорлар (ва маблаFлар)ни хусусий мулкдор бера-ди, давлат капитали эса кафолат вазифаси-ни бажаради.

Юкорида кайд этилганлардан куйидагича хулоса чикариш мумкин:

1. Корхона ва минтакаларнинг иш-лаб чикариш сохасидаги инвестицион им-кониятларини аниклаш ва тартибга со-лиш вазифасига комплекс ёндашиш, ишлаб чикариш тадбиркорлигини кучайтириш

максадларида инвестиция ресурсларининг зарур манбаларини шакллантириш ва инвестиция воситаларидан самарали фойда-ланиш асосида инвестиция фаолиятини ри-вожлантириш мумкин.

2. Узбекистонда мавжуд шароитларда ишлаб чикариш тадбиркорлигининг инвестицион салохиятини устириш ва ундан самарали фойдаланиш ишлаб чикариш сохаларида инвестиция ресурслари такчиллигини ен-гиб утиш зарурияти билан боFлик. У бир то-мондан инвестициялашнинг макбул меха-низмларини ишлаб чикишга, бошка тараф-дан - сифатли инвестиция махсулотларини таклиф этишга кодир инвестиция товар-ларига ва инвестиция капитали эгалари-нинг окилона харакатларига боFликдир, бу эса уларнинг инвестиция бозорида хеч бир тусикларсиз алмашинувига имкон яратади.

3. Уз навбатида, давлат, республика, минтакавий ва махаллий даражада ишлаб чикариш тадбиркорлиги самарадор-лигини ошириш давлат томонидан инвестиция тадбикорлигини тyFридан-тyFри куллаб-кувватлаш ва тартибга солиш тад-бирларини окилона мувофиклаштиришга боFлик. Бозорни тартибга солишнинг би-ринчи даражали тадбирлари каторига бе-восита субсидиялардан максадли субвенци-яларга утиш, бюджет ва хусусий маблаFлар хисобидан катта ахамиятга эга булган ишлаб чикариш лойихаларини куп субъект-ли молиялаштириш, узок муддатли ишлаб чикариш лойихаларига кредит ажаратув-чи тижорат банкларига давлат ва муниципал кафолатларни такдим этиш, инвестор-лар дуч келадиган хатарларни камайтириш тадбирларини киритиш жоиз, хусусан, уларни давлат, инвестиция ва сугурта ташкилот-лари уртасида таксимлаш хисобига амалга оширилади.

4. Корхона ва корпорациялар инвестиция портфелини диверсификация килиш методларидан тизимли фойдаланиш асо-сида, юридик ва жисмоний шахсларнинг жамFарма ва маблаFларини иктисодий фой-дали булган ишлаб чикаришнинг инвестицион ресурсларига утказиш, шунингдек, янги техника ва технологияларни ишлаб чикишга жалб этиш оркали инвестиция ре-сурларини шакллантириш мумкин.

Aдaбиётлap руйхати:

1. «ТyFpидaн-тyFpи xopижий инвecтициялap жалб этилишини paFбaтлaнтиpишгa oид кушимча чopa-тaдбиpлap тyFpиcидa» Узбeкиcтoн Pe-cпyбликacи Пpeзидeнтининг Фapмoни ||«Халк сузи» гaзeтacи, 11aпpeл 2Q12 й., 70 (549Q)-coн.

2. Acocий вазифамиз - ватанимиз тараккиёти ва xaлк1имиз фapoвoнлиги-ни юксалтиришдир. - Пpeзидeнт И.Кapимoвнинг 2QQ9 йилнинг ашсий якунла-ри ва 2Q1Q йилда Узбeкиcтoнни ижтимoий-иктиcoдий pивoжлaнтиpишнинг энг мух,им ycтyвop йуналишларига бaFишлaнгaн Вазирлар Мах,камасининг мажли-сидаги маърузаси || Халк сузи, 2Q1Q йил 3Q январь.

3. Узбeкиcтoн Pecпyбликacининг 2Q11 йилда ижтимoий-иктиcoдий pивoж-ланиши.- www.stat.uz

4. http:||www.mfer.uz|uzb|xorijiy_investitsiyalar|investitsiyaviy_dastur_ va_loyihalarning_amalga_oshirilishiga_doir_malumot|ozbekiston_respublikai_ investitsiya_dasturining_amalga_oshirilishi|

5. «2011-2015 йилларда Узбeкиcтoн Pecпyбликacи caнoaтини pивoжлaн-тиришнинг ycтyвop йуналишлари тyFpиcидa» Узбeкиcтoн Pecпyбликacи npe-зидeнтининг K1apopи - Узбeкиcтoн Pecпyбликacи кoнyн хужжатлари туплами, 2Q1Q й., 5Q-coн, 472-мoддa.

6. Узбeкиcтoн: жaxoн мoлиявий-иктиcoдий инкиpoзи, иннoвaциoн тараккиёт ва миллий иктиcoдиёт paкoбaтбapдoшлигини oшиpиш. Узбeкиcтoн Фанлар Aкaдeмияcи Иктишдиёт институти A.Ф.Pacyлeвнинг тах,рири ocтидa. ^ш^нт.; KONSAUDITINFORM-NASHR, 2Q11 - 4Q8 б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.