Научная статья на тему 'Тежамкорликнинг умумиқтисодий категория сифатидаги мазмуни ва ундан амалда фойдаланиш'

Тежамкорликнинг умумиқтисодий категория сифатидаги мазмуни ва ундан амалда фойдаланиш Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
676
58
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ТЕЖАМКОРЛИК / ИқТИСОДИЙ РЕСУРСЛАР / ИШЧИ КУЧИ / КАПИТАЛ / МЕҳНАТ УНУМДОРЛИГИ / ИСРОФГАРЧИЛИК / БЕРЕЖЛИВОСТЬ / THRIFT / ЭКОНОМИЧЕСКИЕ РЕСУРСЫ / ECONOMIC RESOURCES / РАБОЧАЯ СИЛА / LABOR / ПРОИЗВОДИТЕЛЬНОСТЬ ТРУДА / PRODUCTIVITY / РАСТОЧИТЕЛЬНОСТЬ / KAPITAL / WASTEFULLNESS

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Шодмонов Шеркул

Мақолада минг йиллар оша ўз долзарблигини йўқотмаган, ҳар доим ҳамма мамлакатлар ва уларнинг аҳолиси учун зарур бўлиб ҳисобланган, ҳозирги даврда долзарблиги янада ошган муаммо «тежамкорлик» масаласи хусусида фикр юритилади. Мақолада тежамкорликнинг мазмуни, унинг умумиқтисодий категория эканлиги, намоён бўлиш шакллари ва ундан амалда фойдаланишнинг айрим йўллари баён этилган.В статье обсуждена проблема «бережливость», которая не теряет свое значение тысячелетиями, всегда необходима всем людям и странам, и имеет возросшее значение на сегодняшний день. В ней рассматривается суть бережливости как общеэкономической категории, формы её проявления и некоторые направления применения её на практике.There is discussed in the article the problem of «Thrift» which does not lost its importance over thousand years, always needed by people and countries and has increasingly high significance nowadays. It is examined the essence of thrift as a general economic category, forms of its development and some ways of implementation in practice.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Тежамкорликнинг умумиқтисодий категория сифатидаги мазмуни ва ундан амалда фойдаланиш»

ШОДМОНОВ Шеркул,

Тошкент давлат иктисодиёт университети профессори, иктисод фанлари доктори, Узбекистонда хизмат курсатган иктисодчи

ТЕЖАМКОРЛИКНИНГ УМУМИКТИСОДИЙ КАТЕГОРИЯ СИФАТИДАГИ МАЗМУНИ ВА УНДАН АМАЛДА ФОЙДАЛАНИШ

УДК 330.1 ББК 65.011.3

ШОДМОНОВ Ш. ТЕЖАМКОРЛИКНИНГ УМУМИЦТИСОДИЙ КАТЕГОРИЯ СИФАТИДАГИ МАЗМУНИ ВА УНДАН АМАЛДА ФОЙДАЛАНИШ

Маколада минг йиллар оша уз долзарблигини йукотмаган, х,ар доим х,амма мамлакатлар ва уларнинг ах,олиси учун зарур булиб х,исобланган, х,озирги даврда долзарблиги янада ошган муаммо - «тежамкорлик» масаласи хусусида фикр юритилади. Маколада тежамкор-ликнинг мазмуни, унинг умумиктисодий категория эканлиги, намоён булиш шакллари ва ундан амалда фойдаланишнинг айрим йуллари баён этилган.

Таянч иборалар: тежамкорлик, иктисодий ресурслар, ишчи кучи, капитал, мех,нат унум-дорлиги, исрофгарчилик.

ШОДМОНОВ Ш. БЕРЕЖЛИВОСТЬ КАК ОБЩЕЭКОНОМИЧЕСКАЯ КАТЕГОРИЯ И ЕЁ ПРИМЕНЕНИЕ НА ПРАКТИКЕ

В статье обсуждена проблема «бережливость», которая не теряет свое значение тысячелетиями, всегда необходима всем людям и странам, и имеет возросшее значение на сегодняшний день. В ней рассматривается суть бережливости как общеэкономической категории, формы её проявления и некоторые направления применения её на практике.

Ключевые слова: бережливость, экономические ресурсы, рабочая сила, капитал, производительность труда, расточительность.

SHODMONOV SH. THE ESSENCE OF THRIFT AS A GENERAL ECONOMIC CATEGORY AND IMPLEMENTATION IN PRACTICE

There is discussed in the article the problem of «Thrift» which does not lost its importance over thousand years, always needed by people and countries and has increasingly high significance nowadays. It is examined the essence of thrift as a general economic category, forms of its development and some ways of implementation in practice.

Key words: thrift, economic resources, labor, kapital, productivity, wastefullness.

Мамлакатимиз мустацилликка эришгач, бозор муносабат-ларига асосланган мустацил тарацциёт йулини танлади. Мазкур стратегик мацсад босцичма-босцич амалга оширилиб бориб, ижтимоий йуналтирилган, замонавий ва эркин бозор ицтисодиёти шакллантирилди. Ушбу вазифани цал этишда, бир томондан, олдинги ицтисодий тизимдан мерос булиб цолган мамлакатимиз ицтисодиётидаги бир ёцлама ривож-ланишга бардам берилди, иккинчидан эса ицтисодиётда модернизациялаш, диверсификациялаш ва таркибий узгаришларни амалга ошириш натижасида куп тармоцли ва тулацонли миллий ицтисодиётни барпо этишга эришилди.

Х,озирги бозор иктисодиёти шароитида ижтимоий ишлаб чикариш ва хизмат курсатиш самарадорлигини оширишнинг мух,им йуналишларидан бири тежамкорлик-дир. Миллий иктисодиёт усишининг жадал суръатларини таъминлаш учун ижтимоий ишлаб чикаришнинг моддий-техникавий негизларини мустах,камлаш, кушимча маб-лаFларни жалб килиш, ишчи кучи ресурсла-рининг самарали бандлигини таъминлаш каби долзарб муаммоларнинг ечими х,ам куп жих,атдан тежамкорликка боFлик.

Тежамкорлик тушунчаси купчилик киши-лар, жумладан рах,бар ходимлар ва иктисодчи олимлар томонидан рад этилмайди. Лекин у иктисодий категория сифатида назарий жих,атдан эътироф килиниб, унинг мазмуни, намоён булиш шаклларини х,озиргача чукур урганишга киришилгани йук. Х,олбуки, бу муаммо назарий жих,атдан урганилиб, пухта асосланган концепция ишлаб чикилмаса, уни амалда куллаш масаласи тула х,ал этилмай колаверади.

Инсоният яралгандан бери хужалик ама-лиётида у ёки бу даражада вактни тежаш конунига риоя этилган, чунки ракобат, талаб-таклифнинг узгариши, фойда олишга интилиш бунга мажбур килиб келган. Лекин, бирин-чидан, тежамкорлик категорияси инсоният олдига хавф-хатар, тусик ва барча ресурс-лардан самарали фойдаланиш муаммоларини х,озиргидек кескин х,олда куймаганлиги сабабли булса керак, унга булган эътибор нисбатан кам булиб келган. Бугунги кунда

эх,тиёжлар тухтовсиз ошиб, иктисодий ресурс-лар чекланган, инкирозлар, ракобатлар, шафкатсиз тус олган шароитда бу муаммо-нинг долзарблиги кучайиб, унга амал килишнинг х,ар кандай бузилиши окибатлари купгина курсаткичларнинг пасайишига олиб келиб, дарх,ол х,аммага маълум булиб кол-мокда. Иккинчидан, вактни тежаш муаммоси иктисодий ресурсларнинг факат бир булаги булган инсон вактини, айникса, иш вактини тежашга каратилган булиб, чекланган тав-сифга эга. Тежамкорлик эса кенг маънода булиб, х,амма иктисодий ресурслардан табиий, моддий, ишчи кучи, пул ресурсла-рини камраб олади. Уларнинг х,ар бирлиги-дан самарали фойдаланишни билдиради. Шулардан келиб чикиб айтиш мумкинки, тежамкорлик категориясининг мазмуни х,озирги пайтгача купчиликка маълум булган вактни тежаш цонунидан кенгроц, му^им-ро^ ва долзарброедир.

Инсоният х,аёти ва унинг тараккиёти жуда мураккаб, куп киррали ва Fоят чигал муам-моларга бойдир. Хусусан, кишиларнинг яшаши ва камол топиши учун керак булган кийим-кечак, озик-овкат, уй-жой ва бошка х,аётий воситаларга эх,тиёжларни кондириш зарурияти ва иктисодий ресурсларнинг чек-ланганлиги сабабли тежамкорлик муаммоси утган барча ижтимоий-иктисодий тузумларда х,ам, х,озирда х,ам, келажакда х,ам долзарб масала сифатида колиши шубх,асиздир.

Узбекистон мустакилликка эришгач, мам-лакатимизда амалга оширилаётган иктисодий

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 3

ислохотлар билан ботлик, равишда тежам-корлик масаласи энг долзарб вазифалардан бирига айланди. Айник,са, мавжуд ик,тисодий ресурслардан тежамкорлик билан фойдала-ниш мухим йуналишлардан бири хисоб-ланади. Зеро, тадк,ик,отчиларнинг фикрига кура, истеъмол буюмларига сарфланадиган харажатларни атиги 1 фоизга к,иск,артириш оркали иктисодий самаранинг миллиардлаб сумга ошишига эришиш мумкин.

Тежамкорлик муаммосининг тобора кен-гайиб, жах,он мик,ёсида долзарб ахамият касб этиб бориши сайёрамиздаги табиий ресурс-лар захирасининг камайиб бориши билан хам изохланади. Жумладан, инсоният 2500 йилга келиб, барча металл захираларини сарфлаб булиши башорат к,илиниб, бунда темир рудаси 250 йилга, алюминий - 570, мис - 29, рух - 23, калай - 35, кур^ошин 19 йилга етиши тахмин к,илинмок,да. Амалда хозир яшаётган авлод хам ишлаб чик,аришда куртошин, калай, рух, олтин, кумуш, платина, никель, вольфрам, мисдан фойдаланиш муам-мосига дуч келмокда.

Як,ин юз йил ичида ишлаб чик,аришни энергоресурслар: нефть, газ, кумир билан таъминлаш муаммоси хам алохида муаммо булиб колиши эхтимолдан холи эмас1.

Шунга кура, ик,тисодий ресурслардан тежамкорлик билан фойдаланиш масаласига Узбекистан Республикаси Биринчи прези-денти Ислом Каримов томонидан хам долзарб муаммо сифатида к,аралиб, унинг бу борадаги фикр-мулохазалари куплаб асар ва нутк,ларида баён этилган. Хусусан, Биринчи Президентимиз 2002 йилда мамлакатни ижтимоий-ик,тисодий ривожлантириш якун-лари ва 2003 йилда ик,тисодий ислохотларни чукурлаштиришнинг асосий йуналишларига батишланган Вазирлар Махкамаси мажли-сида килган маърузасида к,ишлок, хужалиги-даги ислохотлар ва уларни амалга ошириш-даги мавжуд нук,сонларни бартараф этиш, ер,

1 К,аранг: Зубко Н. М. Экономическая теория. -Минск: НТЦ АПИ, 1998. -61-б.

сув, газ ва энергетика ресурсларидан тежамкорлик билан фойдаланиш масалаларига атрофлича тухталиб утди2. Шунингдек, Ислом Каримов узининг 2006 йил 10 февралда Узбекистан Республикаси Вазирлар Мах,ка-маси мажлисида к,илган маърузасида энергия ресурслари, биринчи галда, куп микдорда энергия сарф этадиган тармок,лар - кимё, рангли металлургия, электр энергетикаси ва бошк,а сохаларда к,аттик, тежамкорликни таъ-минлашни устувор йуналиш сифатида бел-гилаб берди ва энергетика масаласининг долзарб ахамият касб этишига тухталиб, бу масалада Узбекистан узини узи таъминлай-диган мамлакат хисобланишини, бирок бу мазкур ресурсларга хужасизларча муноса-батда булиш хук,ук,ини бермаслигини таъкид-лади. Бунинг учун эса энергия ресурсларидан фойдаланишда келгуси авлод тутрисида к,айтуришни, ундан тежамли фойдаланиш хисобига мамлакатдаги ик,тисодий усишни таъминлашга харакат к,илиш зарурлигини уктирган эди3.

Мамлакатимизда ик,тисодий тарак,к,иётни жадаллаштиришнинг хозирги боск,ичида тежамкорлик муаммоси энг мухим масалага айланмокда. Мамлакатимиз Президенти Шав-кат Мирзиёев 2017 йил 14 январда булиб утган Вазирлар Махкамасининг кенгайтирил-ган мажлисида к,илган маърузасида бу масалага алохида эътибор бериб, айрим йирик компания ва корхоналарда куплаб инвестиция сарфланганига к,арамай, товарлар хажми ошмаётганлиги, махсулот бирлигига сарфла-наётган харажатлар ва бинобарин унинг тан-нархи ошиб кетаётганлиги, мех,нат унумдор-

2 Каримов И.А. Ислохотлар стратегияси - мамлакатимиз иктисодий салохиятини юксалтиришдир. // «Халк, сузи» газетаси, 2003 йил 18 февраль.

3 Каримов И.А. Эришилган ютукларни мустахкамлаб, янги марралар сари изчил харакат килишимиз лозим. // 2005 йилда мамлакатни ижтимоий-иктисодий ривожлантириш якунлари ва 2006 йилда иктисодий ислохотларни чукурлаштиришнинг энг мухим устувор йуналишларига баFишланган Вазирлар Махкамаси мажлисидаги маъруза. // «Узбекистон овози» газетаси, 2006 йил 11 февраль.

лигининг эса пасайиб кетаётганлигини к,аттик, танк,ид килиб утди.

Мана шу танк,идий тахлиллардан хамда хозирги даврдаги холатлардан келиб чикиб, Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сонли фар-мони билан тасдикланган Узбекистон Респуб-ликасини янада ривожлантириш буйича харакатлар стратегиясида «иктисодиётда энергия ва ресурслар сарфини камайтириш, ишлаб чикаришга энергия тежайдиган тех-нологияларни кенг жорий этиш, кайта тикла-надиган энергия манбаларидан фойдала-нишни кенгайтириш, иктисодиёт тармокла-рида мехнат унумдорлигини ошириш»1 каби аник вазифалар белгиланган.

Тежамкорлик муаммосининг ута долзарб-лиги ва уни реал хаётга татбик этиш зару-рияти иктисодиёт назарияси фани олдига унинг мазмунини, унга таъсир этувчи омил-ларни амалга ошириш йуналишларини батаф-сил ёритиш вазифасини куяди.

Иктисодиёт назарияси фанининг тарихан шаклланишига назар соладиган булсак, кадим-кадимдан мутафаккирлар тежамкор-ликка эришиш, исрофгарчиликка йул куй-маслик, ресурслардан самарали фойдаланиш масалалари хусусида уз ёндашувларини баён килганлар. Шунинг учун тежамкорликнинг хар кандай иктисодиётнинг асосий масаласи сифатидаги мазмунини иктисодиёт назарияси фанида тупланган бой илмий ёндашувларни тах,лил килиш асосида урганиш мух,им а^амиятга эга. Чунки тежамкорлик ва иктисод килиш туFрисидаги назарияларда турлича карашлар мавжуд булиб, уларнинг х,ар бири узига хос тавсифга эга булиш билан бирга бир-бирини тулдиради. Бу тушунчани илмий-назарий жих,атдан та^лил килишда, аввало, ана шу караш ва ёндашувларни тарихий

1 Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги «Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича х,аракатлар стра-тегияси туFрисида»ги ПФ-4947-сонли фармонига 1-илованинг 3.2-банди. // Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами, 2017 й., 6-сон, 70-модда

изчилликда тизимга келтириб урганишга харакат киламиз (1-жадвал).

Жадвалдан куринадики, тежамкорлик масалалари билан боFлик булган фикрлар турли кадимий манбалар, жумладан, диний таълимотларда кенг баён этилган. Масалан, зардуштийликнинг мукаддас китоби Авестода кучманчи хаётни утрок турмуш тарзига айлантириш зарурияти, унинг ижтимоий ва иктисодий афзаллиги, сунъий суFориш асосида дехкончилик юритиш, тупрок унумдорлигини яхшилаш масалалари ёритилган булиб, моддий бойликларни купайтириш, тежаш, авайлаб-асраш кишиларнинг асосий фаолияти сифатида улуFланади.

Христиан динининг2 етакчи тарFиботчи-ларидан бири булган Жан Кальвин инсоннинг хизмати уз вазифасини тиришкоклик ва тежамкорлик билан бажаришидан иборат-лигини таъкидлайди. Унинг фикрича, муъта-диллик, тежамлилик, олдиндан кура билиш-лик тадбиркорнинг эзгу хислатлари булиб, унинг художуйлиги хам айнан мана шунда намоён булади3. Кальвиннинг диний асосдаги Fоялари Голландия ва Англияда, кейинрок АК,Шда инсон рухиятида тадбиркорлик ва тежамкорликнинг шаклланишига ёрдам берди.

Кишиларни тежамкорлик рухида тарбия-лаш, турли неъматлардан асраб-авайлаб, эхтиёткорона фойдаланиш куникмасини шакллантириш, исрофгарчиликка карши курашишда ислом динининг ахамияти бекиёсдир. Хусусан, исломда исроф деганда ноурин максадларга килинган хар кандай харажат тушунилади. Шунга кура, Куръонда «...исроф килманглар. Зотан Аллох исроф килгувчи кимсаларни севмас», «...исрофгар-лар шайтонларнинг биродарларидир»4 деб таъкидланиши кишиларнинг хаётий фаолия-

2 Протестант йуналиши (тахр.)

3 Майбурд Е.М. Введение в историю экономической мысли. - М.: «ВИТА-ПРЕСС», 1996. -С. 66.

4 Куръони Карим. / Аловуддин Мансур тарж. // «Шарк юлдузи» журнали, 1992. -101-б.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 3

>

1-жадвал. Тежамкорлик буйича назарий коидаларнинг ривожланишидаги асосий карашлар ва

ёндашувлар1.

Аcocий Kapao^ap вa ëндaшyвлap Ëндaшyв мaнбaи, унинг acocчилapи ëки нaмoяндaлapи Илгapи cypилгaн нaзapий кoидaлap

Диний тapбия yнcypи вa инcoнийлик xиcлaти cифaтидaги ëндaшyв Зapдyштийлик, «^ecra» китоби Teжaмкopлик иктиcoдий фaoлият вa жapaëнлapдa юкopи ypин тyтaди, y кишилap юддий фapoвoнлигининг дacтлaбки шapти x1иcoблaнaди.

Xpиcтиaн дини, Жaн Кaльвин Му^гадиллик, тeжaмлилик, oлдиндaн кypa билишлик тaдбиpкopнинг эзгу xиcлaтлapи x1иcoблaнaди.

l/lc^oni дини вa унинг acocий Foяcини тapFиб этувчи ^^cnap (K1ypъoни Кapим, Имoм Бyxopий, Имoм Аxмaд, Ан-^гаий, Ибн Moжжa кaби x1aдиcшyнocлap) Иcpoфгapчиликнинг oлдини oлиш, тeжaмкopликкa интилиш инcoннинг acocий бypчи cифaтидa бax1oлaнaди.

Иктигадий фaoлиятни pивoжлaнтиpyвчи oiv^ cифaтидaги ëндaшyв Ибн Xoлдyн, Абдyppax1мoн Абу Зaйд Xap кaндaй иктиcoдий фaoлият нeгизидa тeжaмкopлик ëтaди. Улapнинг pивoжи бeвocитa мex1нaт yнyмдopлигининг ycиши, мax1cyлoт ишлaб чикapишгa capфлaнaëтгaн вaкт вa pecypcлapдaн caмapaли фoйдaлaнишгa бoFлик. Mex^^ тaкcимoти мex1нaт yнyмдopлигини oшиpaди вa кУшимчa мax1cyлoт яpaтилишигa мoддий зaмин тaйëpлaйди.

Mex1нaт тaкcимoти, иxтиcocлaшyв вa Узapo aйиpбoшлaш нaтижacи cифaтидaги ëндaшyв toaom иктиcoдиëт мaктaби, А.Смит Teжaмкopликкa инcoнлapни кyпpoк УЗ x1oлaтлapини яxшилaш xox^orn yндaйди. Унгa aйиpбoшлaш вa мex1нaт тaкcимoтининг yзapo aлoкaдopлиги opкaли эpишиш мумкин.

Клaccик ик1тиcoдиëт мaктaби, Д.Рикapдo Teжaмкopликкa тaъcиp этувчи oмиллap Уpгaнилaди. Аcocий oмил - иш^б чикapишдa тexникa pивoжлaниши, Kишлoк xyжaлиги вa caнoaтдa мex1нaт capфини кaмaйтиpaди. Бу эca кишилapнинг эx1тиëжлapини кoндиpyвчи бyюмлap нapxлapининг пacaйишигa oлиб кeлaди.

Xaлкapo paкoбaтбapдoшлик oмили cифaтидaги ëндaшyв M.Пopтep Maмлaкaтнинг xaлкapo paкoбaтгa лaëкaтлигини бeвocитa тeжaмкopликкa бoFлaб, унинг фиpмa, иш^б чикapиш вa мaкpoиктиcoдий дapaжaдa тeжaш кaби тypлapини aжpaтиб кypcaтaди.

Фaкaт peжaли иктиcoдиëт учун xoc бyлгaн acocий тaмoйил cифaтидaги ëндaшyв Mapкcчa тaълимoт Teжaмли xyжaлик юpитишгa фaкaт coциaлиcтик жaмиятдa эpишилиши, мyвoзaнaтcизлик, мyтaнocибcизлик, peжacизлик xy™ cypгaн кaпитaлиcтик тyзyмгa фaкaт иcpoфгapчиликнинг xocлиги тaъкидлaнaди.

1 Жaдвaл мyaллиф тoмoнидaн тузил^н.

тида тежамкорликнинг юксак урин тутишидан дарак беради.

Имом Бухорий, Имом Ахмад, Ан-Насоий, Ибн Можжа каби хадисшуносларнинг асар-ларида жамият аъзолари исрофгарчиликдан кайтарилиб, тежамкорликка тарFиб ва ташвик, этилади. Жумладан, уларда «...исрофгарчи-ликка йул куйманглар», «Тежамкор одам хеч качон кашшоклик курмайди»1, деб таъкид-ланади.

Юкорида келтирилган диний таълимот-лардаги фикрлардан шуни куриш мумкинки, уларда кишиларни ижтимоий-иктисодий хаётнинг барча жабхаларида тежамли бу-лишга чакирилган, тежамкорликнинг мухим-лиги ва ахамияти таъкидланган, лекин унга эришиш йуллари ва усуллари ёки унинг омиллари уз ифодасини топмаган.

Тежамкорлик тушунчасининг айрим жихатлари жахон иктисодий фани намоян-даларининг бу хусусдаги карашлари ва ёнда-шувларида хам назарий жихатдан асослаб берилган.

А.Смит Fоясига кура, тежамкорликка инсонларни купрок уз холатларини яхшилаш хохиши ундайди. Тежамкорликка айирбош-лаш ва мехнат таксимотининг узаро алока-дорлиги оркали эришиш мумкин. Мехнат таксимоти оркали миллий махсулотни яра-тишда одамлар уртасида хамкорлик содир булади. Хунарманд дехкон узи учун кийим тикиш масъулиятини уз зиммасига олиб, кишлок хужалик махсулотлари ишлаб чика-риш хажмининг усишига билвосита таъсир килади, дехкон эса хунармандни узи учун дон экишдан озод килиб, билвосита саноат ишлаб чикариш хажмининг усишига ёрдам беради.

Умуман олганда, жамият мехнат таксимоти ва иктисодий ихтисослашув оркали куйида-гиларга эришади:

1) ишчилар махорати ошади;

1 Бахромов А. Жума мавъизаси тезислари. 2002 йил 28 декабрь.

2) бир мехнат туридан иккинчисига утиш учун кетадиган вакт тежалади;

3) мехнатни енгиллаштирадиган ва кискар-тирадиган машиналар ихтиро килинади;

4) мехнат унумдорлиги кескин ошади2.

Классиклардан яна бири Д.Рикардонинг

карашларида тежамкорликка таъсир этувчи омиллар урганилади. Унинг фикрича, даврлар утиши билан машина-ускуналар такомилла-шиб боради, агрономия ривожланади, бир суз билан айтганда, техника ривожланиши ишлаб чикаришда, кишлок хужалиги ва сано-атда мехнат сарфини камайтиради. Мехнат сарфини тежашдаги ушбу муваффакиятлар ишчиларнинг энг зарур эхтиёжлари учун керак булган буюмлар нархларининг пасайи-шига олиб келади.

А.Смит тарафидан яратилган «Куринмас кул» коидасини Д.Рикардо бутун жахон сав-досига нисбатан куллаб, тулик халкаро савдо тизимида хар бир мамлакат уз маблаFи ва мехнатини саноатнинг шундай сохасига сарф-лайдики, бу соха унга энг куп фойда келти-риши керак булади, ушбу фойданинг кетидан кувиш хар хил миллатлар уртасида энг сама-рали ва энг тежамли мехнат таксимотига олиб келади, айнан мана шу тамойилларга биноан Д.Рикардо вино Франция ва Португа-лияда, ун махсулотлари Америка ва Поль-шада, хар хил турдаги металл буюмлар Англияда ишлаб чикарилиши кераклигини белгилайди3.

Шундай килиб, классик иктисодчилар тежамкорлик туFрисидаги карашларини баён этиб, халкаро мехнат таксимотининг бутун жахонда амал килишини ёклаб чикишди. Уларнинг иктисодий ихтисослашув туFри-сидаги назарияларининг асосида эса тежамкорлик, кам мехнат сарфлаб, купрок махсулот ишлаб чикариш ётади.

2 А.Смитнинг фикрлари куйидаги манбадан олинди: Майбурд Е.М. Введение в историю экономической мысли. - М.: «ВИТА-ПРЕСС», 1996. -С.68.

3 Костюк В.Н. История экономических учений. -М.: «Центр», 1998. -С. 47.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 3

Умуман олганда, юкорида баён этилган диний ва иктисодий таълимотлардан келиб чикиб, тежамкорлик категориясининг маз-мунини куйидагича таърифлаш мумкин: тежамкорлик категориясининг мазмуни ишлаб чицарилиб, истеъмолчиларга етка-зиб берилаётган ма^сулот ёки хизмат бир-лигига кетаётган иктисодий ресурслар (харажатлар)нинг камайиб бориши, ресурслардан фойдаланиш даражасининг ижобий томонга усиб бориши сифатидаги ^аракатда намоён булади.

Бу категория объектив характерга эга булиб, айрим кишиларнинг хохиш-иродасига ботлик булмайди. Лекин купчилик инсонлар фаолиятида амалга ошади ва намоён булади. Агар инсонлар бу категориянинг характери ва талабларини билиб шунга биноан фаолият юритсалар, ресурслар тежалади, аксинча булса, ресурслар исроф булиб, бехуда сарф-лар купаяди.

Тежамкорлик категорияси исрофгарчилик, хужасизлик, локайдлик, талон-тарожлик каби бехуда сарфларнинг карама-карши томони булиб, уларни инкор этади. Тежамкорлик категорияси такрор ишлаб чикаришнинг хамма боскичларида товарлар хажми, сифати ва уларга сарфланган ресурслар уртасидаги доимий алокадорликни ифодалайди. Тежамкорлик тушунчаси махсулотларнинг самарали истеъмоли натижасида олинадиган фойда, натижасини хам камраб олади.

Барча иктисодий ресурслар битта умумий узак хусусиятга эга: улар жуда такчил ёки чекланган микдорда мавжуд. Табиий ресурслар: ерлар, фойдали казилмалар, сув, энергия, капитал жихозлар, пул ресурслари ва ишчи кучи - буларнинг барчаси микдор жихатидан маълум бир чегарага эга. Ишлаб чикариш ресурсларининг камёблиги ва унинг ишлаб чикариш фаолияти олдига чегара куйиши натижасида ишлаб чикариш хажми Хам чегаралангандир. Жамият узи хохлаган-дек, товар ва хизматларнинг бутун хажмини

ишлаб чикара олмайди ёки истеъмол кила олмайди.

Шундай килиб, ресурсларнинг чекланган-лиги эхтиёжни кондиришнинг мухим йули булган ишлаб чикариш имкониятларини хам чеклаб куяди. Бу имкониятлар даражаси доимо бир хил булиб турмайди, балки янги техника ва технологияларнинг яратилиши Хамда амалда жорий килиниши ишлаб чикариш имкониятлари, унинг чегараларини кенгайтириш имконини беради. Улар, бир томондан, мехнат унумдорлиги, экинлар Хосилдорлигини ошириш, энергия, ёнилти, мехнат ва бошка моддий ресурсларни тежаш имконини берса, иккинчи томондан, янги материал, хом ашё ва бошка ресурслар ман-баларини топиб, хаётга жалб этишга замин яратади.

Чекланган иктисодий ресурслардан унумли фойдаланиб, ишлаб чикариш имкониятларини кенгайтириш, бинобарин, эхтиёжларни кондиришнинг даражасини ошириш зарур-лиги хар кандай (турли боскичдаги, турли тизим ва даражадаги) иктисодиёт олдига куйидаги муаммоларни куяди:

1. Ишлаб чикариш ва хизмат курсатишнинг энг макбул ва зарур вариантларини танлаб олиш ва шу асосида ресурсларни тежаб, уларни купрок янги ишлаб чикаришга жалб килиш.

2. Мавжуд иктисодий ресурсларнинг хар бир бирлигидан тежаб-тергаб, самарали фой-даланиш.

3. ФТТ ютуклари ва янги технологияларни амалиётга жорий килиш, иккиламчи ресурслар ва чикиндилардан фойдаланишни йулга куйиш, янги энергия, материал, хом ашё тур-лари, уларнинг манбаларини топиб, фойда-ланишга жалб килиш, ресурслар унумдорли-гининг ошишига эришиш.

4. Ички ва халкаро микёсдаги мехнат таксимоти ва унинг чукурлашиш ва шунга биноан ихтисослашиш.

5. Иктисодиётнинг турли тармоклари, сохалари ва булаклари уртасида мувозанат-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 3

лик ва мутаносиблик булишини таъминлаш, инкирозларнинг олдини олиш.

6. Модернизация, диверсификациялаш ва таркибий узгаришларни кучайтириб, мех,нат унумдорлиги ошишига эришиш.

7. Малакали ишчи кучи ресурсларини тайёрлаш ва кайта тайёрлаш, уларнинг тула бандлигини таъминлаш ва улардан унумли фойдаланиш.

8. Исрофгарчилик, хужасизлик, талон-тарожлик каби бехуда сарфларга йул куй-маслик.

Ресурслар такчиллиги шароитида эхтиёж-ларни кондиришнинг окилона даражаси тан-лаб олинганда, кам ресурс сарфлаб, купрок эхтиёж кондирилади. Бу коидага кура, мах-сулот бирлигини яратиш учун кетган ресурс сарфи кискариши шарт, акс холда эхтиёж туларок кондирилмайди. Масалан, донга булган эхтиёжни туларок кондириш учун дон хосилдорлигини муттасил ошириб борган холда хар бир тонна дон олиш учун кетган ресурс сарфини кискартириб бориш талаб килинади.

Тежамкорлик мазмунан барча турдаги иктисодий ресурсларнинг исрофгарчиликка йул куймай, маълум меъёрларга мувофик холда асраб-авайлаб ишлатилишини англа-тади. Ресурслардан тежамли фойдаланиш, одатда, окилона ва самарали фойдаланишдан фаркли уларок, бевосита ишлаб чикариш жараёни билан чекланмай, балки бутун так-рор ишлаб чикариш боскичларини махсулот ва хизматларнинг самарали истеъмоли жараёнини хам камраб олади.

Таъкидлаш лозимки, тежамкорлик жуда кенг камровли, серкирра тушунча булиб, унинг мохиятини очиб беришда куйидаги турли даражалар буйича ёндашиш мумкин:

1) алохида индивид, шахс тежамкор-лиги;

2) хужалик юритувчи бирлик (корхона (фирма) ва уларнинг турли бирлашмлари, тармок ва бошкалар) даражасидаги тежамкорлик;

3) жамият (миллий иктисодиёт) даражасидаги тежамкорлик.

Мазкур даражалардаги тежамкорлик узи-нинг сабаби (мотивация), манбаси ва таъсир этувчи омиллари жихатидан узаро фаркла-нади.

Тежамкорликка алохида олинган шахс даражасида ёндашилганда одатда инсоннинг хатти-харакатидаги сифат белгиларидан бири тушунилади. Масалан, хар бир шахс узи истеъмол килаётган озик-овкат, ичимлик суви, электр энергияси каби истеъмол мах-сулотларининг исроф булишига йул куй-маслик хислатлари шаклланган булса, уни тежамкор инсон деб юритиш мумкин. Бу уринда тежамкорлик ижтимоий, рухий, мада-ний, диний, ахлокий омилларнинг иктисодий ифодаси сифатида намоён булади. Инсондаги тежамкорлик хислатининг шаклланиши хам объектив, хам субъектив жихатга эга булади. Унинг объективлиги шундаки, инсонда табиатан маълум даражада тежамкорликка мойиллик мавжуд булади. Бирок бу мойил-ликни янада кучайтириш, унинг инсон яша-ётган мухитдаги турли таъсирлар натижасида узгариши тежамкорликнинг субъектив жих,ати кучлирок эканлигидан дарак беради. Х,али ишлаб чикарувчи кучлар тараккиёти суст булган, кишилар уз мехнат фаолиятини у кадар онгли даражада шакллантирмаган бир вактда хам улар узларининг тежамкорлиги жихатидан фаркланар эди. Шунингдек, бу хислатни максадга мувофик шакллантириш, ривожлантириш ва кучайтириш мумкин.

Хужалик юритувчи бирлик (фирма ва унинг турли бирлашмалари, тармок ва х.к.) даражасидаги тежамкорлик инсондаги тежамкорлик хиссининг узаро хамкорликдаги иктисодий фаолиятларда намоён булиш шак-лидир. Бу даражаларда тежамкорлик узига хос омил сифатида амал килиши учун мазкур хужалик бирлиги таркибидаги индивидлар манфаатларининг муштараклиги таъминла-ниши зарур.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 3

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Миллий иктисодиёт ёки жамият даража-сидаги тежамкорлик мамлакатдаги алохида индивидлар, хужалик бирликлари ва улар-нинг турли бирлашмаларидаги тежамкорлик-нинг умумий йитиндиси сифатида намоён булади. Жамият даражасидаги тежамкорлик ижтимоий-иктисодий тараккиётнинг мухим омили хисобланади.

Агар мамлакатимиздаги тежамкорликка булган муносабатни куриб чикадиган булсак, у жуда хам кунгилдагидек эмаслиги маълум булади. Бу масала мамлакатимиз президенти Ш.Мирзиёевнинг 2017 йил 14 январда булиб утган Вазирлар Махкамасининг кенгайтирил-ган мажлисидаги маърузасида танкидий тахлил килиб берилди. У ерда катта инвестиция сарфларга карамасдан махсулотлар хажми ошмаётган ишлаб чикаришга кетган энергия материал сарфларининг махсулот таннархининг ошиб кетиш холатлари мав-жудлиги курсатилди. Илтор мамлакатлар курсаткичлари билан таккослаганда, ялпи ички махсулотнинг бир бирлигига бизда нис-батан куп хом ашё ва энергия сарфланади. Эски даврдан колган куплаб машина ва уску-налар юкори материал ситимга эга, катор буюмларни ишлаб чикаришга материаллар харажатлари юкори. Барча жойларда хам ресурсларни тежовчи технологик жараён-лардан фойдаланилмаяпти. Ишлаб чикариш ва саклаш жараёнида металл, ёкилти, ёточ, цемент, минерал утитлар, кишлок хужалиги ва бошка махсулотларнинг катта йукотиш-ларига йул куйилмокда. Транспорт харажатлари ва таннархи хам ортмокда, иш жойлари етишмаслиги ва бошка хар хил сабабларга кура ишчи кучи ресурсларидан тулик фойдаланилмаяпти. Бундай шароитларда ижти-моий эхтиёжларни ресурслар билан таъмин-лашда экстенсив омилларнинг устунлиги каби салбий тенденцияси сакланиб колмокда.

Ресурслар тежамкорлиги муаммосининг мухимлигини хисобга олиб, ялпи ички махсулотнинг материал ситими, металл ситими ва энергия ситимининг пасайиш суръатла-рини устириш зарур. Бунга эришиш икти-

содиётнинг ёкилти, энергия, хом ашё ва мате-риалларга булган усиб бораётган эхтиёжла-рини кондириш манбаи хисобланади.

1. %ар цандай тежамкорликнинг ицти-содий манфаатдорликка асосланиши. Тежамкорлик - маълум максадга йуналти-рилган инсон хатти-харакатининг муайян куриниши булиб, унинг асосида манфаатдор-лик ётади. Тежамкорлик дастлаб алохида шахснинг манфаатдорлиги инъикоси сифатида майдонга тушиб, турли иктисодий бир-ликлар (оила, корхона, тармок, жамият) дои-расида турли даражаларда намоён булади. Масалан, алохида шахснинг тежамкорлиги узи учун энг юкори даражадаги манфаатдор-лик билан ботлик булади. Оиладаги тежамкорлик асосида к,он-к,ариндошлик алок,алари-дан ташкил топган гурухий манфаат ётса-да, бирок унинг хар бир аъзоси учун доимо хам бир хил даражада манфаатли, деб булмайди. Корхона ва тармок даражасида бу манфаат-дорлик нисбатан янада кучсизрок даражада намоён булади. Жамият микёсидаги тежамкорликка эришиш учун турли манфаатларни узаро уйтунлаштира олиш зарур.

Бугунги кунда жамият микёсида турли ресурслар тежамкорлигига амал килиш, унга ундаш мак,садида турли чак,ирик,лар, тартибот ва ташвик,от ишлари олиб борилмокда. Масалан, илгари ахоли томонидан ичимлик суви, табиий газ, электр энергиясидан фойдала-нишда тежамкорликка риоя этиш борасида турли тасвирий материаллар, оммавий ахбо-рот воситалари оркали реклама роликлари кенг кулланилар эди. Бирок, бундай восита-ларнинг таъсир даражасини етарли деб булмасди. Кейинги йилларда бу ресурслардан фойдаланишда махсус хисоблагичларнинг урнатилиши эса дархол манфаатдорлик хис-сининг амал килишини таъминлади. Шунга кура, хар кандай даражадаги тежамкорликни таъминлаш учун энг аввало унинг узаро ман-фаатларга мувофиклигини йулга куйиш, эри-шиш лозим.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 3

2. Тежамга эришишнинг ма%сулот сифатига салбий таъсир курсатмаслиги.

Тежамкорлик аник бир чегара, меъёрга эга булиши лозим. Энг аввало, тежамкорлик яра-тилаётган махсулот, бажарилаётган иш, амалга оширилаётган фаолиятнинг сифатига, унинг меъёрий улчамларига, технологик жихатдан тайёргарлик даражасига путур етказмаслиги керак. Масалан, тежамкорлик никоби остида мах,сулотга сарфланаётган хом ашё, материалларни етарли даражада сарф-ламаслик мукаррар равишда махсулот сифатига салбий таъсир курсатади. Шунга кура, тежамкорлик махсулотнинг техник, технологик, физикавий, моддий ресурс сарфи ва бошка меъёрларига путур етказмаслиги зарур.

3. Тежамкорликка мацсадга мувофиц йуналтириш мумкинлиги. Тежамкорлик кандайдир «котиб колган», бир хилда узгармай турадиган жараён ёки хатти-х,аракат эмас. Уни йук жойда хосил килиш, кам жойда ривожлантириш ва максадга мувофик йуналтириш мумкин. Масалан, жамият аъзолари дунёкарашларида тежамкорлик хиссини кучайтириш максадида турли йуналишлардаги таъсир воситалари, чора-тадбирлар тизими-дан фойдаланиш мумкин. Энг аввало оилада, турли тарбия муассасаларида (ботча, мактаб ва х.к.) болалар онгида тежамкорликка мойилликни тарбиялаш мухим хисобланади. Колаверса, хар бир мехнат жамоасида ишчи ва хизматчиларни тежамкорликка ундовчи раFбатлар, восита ва дастакларни куллаш максадга мувофикдир.

4. Тежамкорлик %иссини шаклланти-риш усул ва воситаларининг турлилиги. Шахс, ижтимоий-иктисодий бирлик (оила, мехнат жамоаси ва х.к.)да тежамкорликни шакллантириш ва тарбиялашнинг турли восита ва усулларидан фойдаланиш лозим. Умуман олганда тежамкорликни шаклланти-ришнинг куйидаги усулларини ажратиб курсатиш мумкин:

- иктисодий;

- ноиктисодий.

Иктисодий усуллар куйидаги воситалардан таркиб топади: тежамкорликни моддий ва номоддий жихатдан раFбатлантириш; уни турли иктисодий механизмлар оркали уйтун-лаштириш.

Ноиктисодий усулларга энг аввало турли йуналишдаги тарбия воситалари киради:

- оиладаги тарбия;

- мактабгача ва мактабдаги тарбия;

- диний тарбия;

- шахсий намуна;

- тушунтириш, ташвикот, тарFибот.

5. Тежамкорликнинг фан-техника тарацциёти билан боглицлиги. Инсон хаётининг вакт жихатидан чекланганлиги унга берилган хаёт даврида имкон кадар купрок коникиш олишга ундайди. Шунингдек, тежамкорлик мукаррар равишда ФТТ билан х,амох,анг бориши лозим. Куп холларда махсулот ишлаб чикариш ёки мехнат жараёни-даги тежамкорлик уз навбатида янгилик, ихтироларни келтириб чикаради. Масалан, телевизорни масофадан туриб бошкариш мосламаси (пульт)нинг яратилиши одатда телевизор ёнига бориб, унинг тугмачаларини босишга кетган вактни тежашга килинган харакат натижаси хисобланади. Ёки куп каватли уйларда яшовчи кишиларнинг куч-куввати, энергияси, вакти, соFлиFини тежаш учун харакат лифтнинг яратилишига олиб келди.

Уз навбатида фан-техника ютуFи натижа-сида яратилган ихтиро ёки кулайлик яна тежамкорликка имкон яратади ва ундайди. Масалан, лифтнинг пайдо булиши эндиликда факат 5-6 каватли эмас, балки 30-40 ва ундан хам купрок каватли уйларни куриш имко-нини беради. Яъни, тежамкорликка интилиш фан-техника тараккиётининг ривожланишга имкон яратиб, уз навбатида у яна тежаш учун янги кирраларни очади. Бу эса алмашиб келувчи занжирли жараён сифатида намоён булади.

г 12 к. ИКТИСОДИЁТ НАЗАPИЯСИ ВА MАКPОИKТИСОДИЁТ I ЭКОНОMИЧЕСКАЯ ТЕОPИЯ И MАКPОЭКОНОMИКА \

Адабиётлар руйхати:

1. Узбeкиcтoн Pecпyбликacи Пpeзидeнтининг 2017 йил 7 фeвpaлдaги «Узбeкиcтoн Pecпyбликacини янaдa pивoжлaнтиpиш бyйичa ^apa^^ap cтpaтeгияcи тyFpиcидa»ги ПФ-4947-coнли фapмoни. II Узбeкиcтoн Pecпyбликacи ^нун x1yжжaтлapи тyплaми, 2017 й., 6-coн, 70-мoддa.

2. Mиpзиёeв Ш.M. Тaнк1идий тax1лил, к^тъий тapтиб-интизoм вa шaxcий жaвoбгapлик - x,ap биp pax^ap фaoлиятининг кyндaлик кoидacи 6улиши кepaк. I Maмлaкaтимизни 2016 йилдa ижтимoий-иктиcoдий pивoжлaнтиpишнинг acocий якyнлapи вa 2017 йилгa мyлжaллaнгaн иктиcoдий дacтypнинг энг мух,им ycтyвop йyнaлишлapигa бaFишлaнгaн Вaзиpлap Max1кaмacининг кeнгaйтиpилгaн мaжлиcидaги мaъpyзa. II «Хaлк cyзи» ^e-тacи, 2017 йил 16 янвapь.

3. Кapимoв И.А. Иcлox1oтлap cтpaтeгияcи - мaмлaкaтимиз иктиcoдий caлox1иятини юкcaлтиpишдиp. II «Хaлк cyзи» гaзeтacи, 2003 йил 18 фeвpaль.

4. Кapимoв И.А. Эpишилгaн ютyклapни мycтax1кaмлaб, янги мappaлap capи изчил x1apaкaт килишимиз лoзим. II 2005 йилдa мaмлaкaтни ижтимoий-ик1тиcoдий pивoжлaн-тиpиш якyнлapи вa 2006 йилдa иктиcoдий иcлox1oтлapни чyкypлaштиpишнинг энг мух,им ycтyвop йyнaлишлapигa бaFишлaнгaн Вaзиpлap Max1кaмacи мaжлиcидaги мaъpyзa. II «Узбeкиcтoн oвoзи», 2006 йил 11 фeвpaль.

5. Шoдмoнoв Ш. вa бoшк1aлap. Ик1тиcoдиётдa тeжaмкopлик вa мyтaнocибликни тaъ-минлaшнинг нaзapий-ycлyбий acocnap^ Moнoгpaфия. - Т.: «Адиб», 2010. -251-б.

6. Kypъoни Кapим. I Алoвyддин Maнcyp тapж. II «Шapк юлдузи» жypнaли, 1992. -101-б.

7. Бax1poмoв А. Жyмa мaвъизacи тeзиcлapи. 2002 йил 28 дeкaбpь.

8. Maйбypд E.M. Ввeдeниe в иcтopию экoнoмичecкoй мыели. - M.: «ВИТА-ПPЕСС», 1996. -С. 66.

9. ^^юк В.Н. Иcтopия экoнoмичecкиx yчeний. - M.: «Цeнтp», 1998. -С. 47.

10. Зуб™ H.M. Экoнoмичecкaя тeopия. - Mинcк: НТЦ АПИ, 1998. -С.64.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.