Научная статья на тему 'Мусиқа маданиятида санъат ва маънавият тарихини ўрганишнинг педагогик масалалари'

Мусиқа маданиятида санъат ва маънавият тарихини ўрганишнинг педагогик масалалари Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
5545
271
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
тарих / адабиёт / санъат / сиёсат / ахлоқ / фалсафа / мусиқа / уд / дутор / арғанун / дўмбира / доира / зарбли мусиқа асбоблари / history / literature / art / politics / behavior / philosophy / music / ud / dutar / arganun / dumbira / doira / vocal musical instruments

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Козимов Ж.

Мақолада мусиқага бўлган қизиқиш кишилик жамияти тараққиётининг барча босқичларида муҳим маъно ва мазмун касб этиши ўрганилган, мусиқа таълими жараёнида ёшларни миллий ғоя руҳида тарбиялашнинг илмий-назарий асослари, унинг назарий-тарихий жиҳатлари, бизгача етиб келган ўзбек халқ мусиқа маданиятида санъат ва маънавият тарихининг педагогик масалалари тўғрисида фикр юритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

PEDAGOGICAL ISSUES OF MUSICAL CULTURE IN TEACHING OF ART AND HISTORY OF CULTURE

The interest to music plays an important role in the all phases of human society evolution. Therefore, teaching of music to train the youth in the spirit of national idea has to posses scientific and theoretical basis. There is considered theoretical and historical sights, in the musical culture which is come to us as heritage. There is illuminated history of art in pedagogical issues in the sphere of youth breading.

Текст научной работы на тему «Мусиқа маданиятида санъат ва маънавият тарихини ўрганишнинг педагогик масалалари»

Козимов Ж.,

Самарканд давлат университети доценти

МУСИНА МАДАНИЯТИДА САНЪАТ ВА МАЪНАВИЯТ ТАРИХИНИ УРГАНИШНИНГ ПЕДАГОГИК МАСАЛАЛАРИ

КОЗИМОВ Ж. МУСИНА МАДАНИЯТИДА САНЪАТ ВА МАЪНАВИЯТ ТАРИХИНИ УРГАНИШНИНГ ПЕДАГОГИК МАСАЛАЛАРИ

Маколада мусикага булган кизикиш кишилик жамияти тараккиётининг барча боскичларида мух,им маъно ва мазмун касб этиши урганилган, мусика таълими жараёнида ёшларни миллий Fоя рух,ида тарбиялашнинг илмий-назарий асослари, унинг назарий-тарихий жих,атлари, биз-гача етиб келган узбек халк, мусика маданиятида санъат ва маънавият тарихининг педагогик масалалари туFрисида фикр юритилган.

Таянч суз ва тушунчалар: тарих, адабиёт, санъат, сиёсат, ахлок, фалсафа, мусика, уд, дутор, арFанун, думбира, доира, зарбли мусика асбоблари.

КОЗИМОВ Ж. ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ ПРОБЛЕМЫ ИЗУЧЕНИЯ ИСТОРИИ И ИСКУССТВА В МУЗЫКАЛЬНОЙ КУЛЬТУРЕ

В статье изучены вопросы важности роли и значения интереса к музыке во всех фазах эволюции человеческого общества, научно-теоретические основы воспитания молодёжи в духе национальной идеи в процессе музыкального образования, его теоретико-исторические особенности, педагогические вопросы истории искусства и духовности культуры узбекской народной музыки, дошедшей до наших дней.

Ключевые слова и понятия: история, литература, искусство, политика, мораль, философия, музыка, арфа, дутар, арганун, домбра, бубен, ударные музыкальные инструменты.

KOZIMOV J. PEDAGOGICAL ISSUES OF MUSICAL CULTURE IN TEACHING OF ART AND HISTORY OF CULTURE

The interest to music plays an important role in the all phases of human society evolution. Therefore, teaching of music to train the youth in the spirit of national idea has to posses scientific and theoretical basis. There is considered theoretical and historical sights, in the musical culture which is come to us as heritage. There is illuminated history of art in pedagogical issues in the sphere of youth breading.

Keywords: history, literature, art, politics, behavior, philosophy, music, ud, dutar, arganun, dumbira, doira, vocal musical instruments.

Аждодларимиз тафаккури ва дацоси билан яратилган энг цадимги тошёзув ва битиклар, халц отзаки ижоди намуна-ларидан тортиб, бугунги кунда кутубхоналаримиз хазина-сида сацланаётган минг-минглаб цулёзмалар, уларда му-жассамлашган тарих, адабиёт, санъат, сиёсат, ахлоц, фалсафа, тиббиёт, математика, минералогия, кимё, астрономия, меъморлик, дещончилик ва бошца соцаларга оид цимматбацо асарлар бизнинг буюк маънавий бойлигимиздир.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 5

V_/

Ана шундай тарихий ёдгорлик намуналари билан якиндан танишар эканмиз, уларда ифо-да этилган теран фикр ва Fоялар, хаёт фалса-фаси бизни бугун хам хайратда колдиришига яна бир карра амин буламиз.

Мусикага булган кизикиш кишилик жамия-ти тараккиётининг барча боскичларида мухим маъно касб этган. Шу уринда мусика таълими жараёнида ёшларни миллий Fоя рухида тар-биялашнинг илмий-назарий асослари деган-да унинг назарий жихатларини тадкик этган олимларнинг асарлари тахлили асосида амал-га оширилиши назарда тутилади. Иккинчидан, бу мазкур сохада услубий ишларнинг ташкил этилиши ва улардан фойдаланиш масалала-рининг ёритилиши билан боFликдир. Муаммо нафакат сиёсатчи олимлар, балки файласуф, тарихчи, педагог, психолог, хатто фундаментал фанлар билан шугулланувчиларнинг диккат марказида булиб келган. Бу борада Шарк ва Fарб, Америка олимлари томонидан хам бир катор илмий ишлар амалга оширилган.

Халк мусика санъати, бастакорлик ва ком-позиторлик ижодиёти услублари, мусиканинг ифодавий воситалари (мусика нутки ва оханги), классик мусиканинг мохияти каби мусика санъатининг узига хос хусусиятлари ва конуниятлари мавжуд.

Мусикани тинглашда нафакат мусикий саводхонлик, балки кишининг умумий дунё-караши, ички дунёси, маънавияти, тарбия-си асосий омил ва курсаткич хисобланади. Мусика саводхонлиги эса х,ар бир онгли шахс-да мавжуд булган бадиий маданиятнинг бир куриниши сифатида акс этадиган фалсафий ва тарбиявий мохиятга эга жараёндир.

Мусика саводи, мусиканинг ифода воситалари, мусика товушларини ёзиш усуллари ва мусика назарияси буйича дастлабки маълу-мотлар бизга кадимги манбалардан етиб кел-ган.

Тарихий манбаларнинг курсатишича, узбек мусика санъатининг илдизлари жуда кади-мийдир. Тарихий адабиётлардаги маълумот-лар ва археологик казилма топилмалари шун-дан далолат беради. Милоддан аввалги IV асрда (карийб 2400 йил мукаддам) Искандар Зулкарнайн Марказий Осиёни забт этганда юнонлар аждодларимиз булмиш суFдийлар, бактрияликлар ва хоразмийликларнинг бой мусика маданиятидан хайратда колганлар.

Уларнинг машшок-хонандалари аждодлари-мизнинг ажойиб ва дилкаш кушик-куйларини, юксак ижрочилик санъатини, шунингдек, хушнаво турли чолFу асбобларини урганиб, узларининг мусика маданиятини бойитганлар. Натижада айрим чолFу асбобларимиз Европа халклари амалиётида кулланиб, янги куриниш (шакл) ва номланишда таркалган (уд - лю-тия, дутор, гутор - гитара, арFанун - арфа ва бошкалар)1.

Шунингдек, анъанавий чолFулар каторида миллий думбира, кубиз, чупон най, сибизик, чанкобуз, доира ва турли зарбли асбоблар кадимда мусика амалиётида кулланилгани ^ам маълум.

1Х-Х асрларга келиб, Сомонийлар давлати-да Бухоро юксак санъат ва илм-фан масканига айланди. Бу даврда оламга машх,ур олимлар, шоирлар ва мусикачилар етишиб чикдилар. Машх,ур алломаларимиз Ал-Форобий, Ах,мад ФарFоний, Абу Рай^он Беруний, Абу Али ибн Сино, Абу Абдулло Рудакий, Абулкосим Фир-давсий ва бошкалар Урта аср Шарк мада-ниятига катта ^исса кушдилар. Айникса, Ал-Форобий ва ибн Сино Шарк мусикашунослиги равнакига улкан х,исса кушдилар.

XI-XV асрлар давомида узбек халкининг маданияти янги чуккиларга эришди. Айникса, Темурийлар замонида узбек мусика маданияти юксак даражаларда ривожланди. Бунда Абдурах,мон Жомий, Алишер Навоий, Мир-зо Улугбек, Зах,ириддин Бобур каби улуг алло-маларимизнинг хизматлари алох,ида ^урматга сазовордир.

XVI-XIX асрларда Самарканд, Бухоро, Кукон, Хоразм каби илм ва маърифат мас-канларида мусика санъати кенг ривожланди. Хусусан, Мавлоно Кавкабий Бухороий ва Дарвиш Али Чангийларнинг мусикий-назарий рисолалари шу пайтда ёзилган булиб, катта ах,амият касб этган. Бу даврда энг салобатли макомларимиздан Шашмаком туркуми му-каммал шаклга кирди. Шунингдек, достончи-лик санъати х,ам юксак даражада ривожланди. Бинобарин, узбек мусикаси икки асосий йуналиш - халк оммавий жанрлари (болалар кушиклари, алла, ялла, терма, лапар, кушик, лирик ва ракс куйлари)га ва оFзаки анъанадаги

1 Омонуллаева Д., Иброх,имов О., Ёрматов Ш. Мусика. 8-синф учун дарслик. - Т.: "Укитувчи", 1995. -9-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 5

устозона (профессионал) мусика (ашула, кат-та ашула, достон, макомлар) йуналишларида карор топиб келди.

XIX асрнинг иккинчи ярмида Туркистон хонликлари рус чор хукумати томонидан бо-сиб олина бошланди, натижада мусика ма-даниятимизга Русия оркали Европа мусикаси таъсири жараёни бошланди.

Бу анъаналар эса узок даврлар мобай-нида шаклланган булиб, улар халкимизнинг турли шароитлардаги турмуш тарзи, мехнат машFулотлари, турфа маросимлари, урф-одат ва байрамлари каби жараёнлар билан узвий боFланиб кетади.

Шуро даврида мусика маданиятимиз-да турли узгаришлар руй берди. Чунончи, мактаб таълими ва мусика укув юртларида мусикани европача (фан сифатида) урганиш жорий этилди, шунингдек, театр, концерт му-ассасалари ташкил этилди. Композиторлик мусика ижодиёти услуби вужудга келди, натижада узбек композиторлари етишиб чикди. Айникса, шу услубда ижод этилган болалар мусикасига эътибор кучайди.

Шу билан бир каторда, мусиканинг янги эмоционал таъсири - кайфият, поэтик эркин-лик, ижод, хиссиёт, турланиш каби янги имко-ниятлари композиторлик йуналишида шакл-лана бошлади.

Узбек миллий чолFу асбоблари оркестри сафига Марказий Осиё, хатто, Якин Шарк халклари чолFу асбоблари - уд, афFон рубо-би, танбур, дутор, най, чанг, кашкар рубоби, Fижжак, сато, карнай, сурнай, думбира, кубиз, сафоил, доира, ноFора кабилар киритилди.

Узбек ашула ва кушикларида аруз фор-маси, Fазал, байт, рубоий, мухаммас ва бошкалар янада кенгрок, шунингдек, од-дий, мураккаб, аралаш усулларнинг турли куринишлари, миллий шакллари кулланила бошланди.

Сурхондарё-Кашкадарё мусика услуби де-ганда Сурхондарё ва Кашкадарё вилоятлари худудида асрлар давомида шаклланган бар-ча мусикий-бадиий анъаналар тушунилади. Бу анъаналар мехнат айтимлари, мавсумий ма-росим кушиклари, чупонлар ижоди, бахши-лар санъати ва халк ижодига оид яна куплаб айтим ва чолFу куйларидан ташкил топ-ган. Шуни хам айтиш керакки, мусикий анъ-аналарнинг келиб чикиш негизлари кадимий

даврларга тааллукли булиб, улар турли вази-ятларда, халкнинг турмуш тарзи билан боFлик турли куринишларда, хусусан, мехнат жара-ёнларида, оилавий шароитда утказиладиган урф-одат ва маросимларда, оммавий сайил ва тантаналарда юзага келади1.

Мана шу уринда узбек миллий мусика мак-табининг янгидан шакллана бошлаши жараён-ларини кузатиш мумкин. ТуFри, Fарб мусикаси таъсирида яратилган бир катор мусикий асар-лар хам ушбу жараёндан келиб чикадиган ма-даний ходисадир. Нима булганда хам, замо-навий мусикий ижро услублари уз тараккиёт даврини бошидан утказа бошлади ва ушбу холат хозиргача хам давом этиб келмокда.

Бугунги кунда мазкур услублар йуналишида умумтаълим муассасаларида (масалан, 7-синфда) утиладиган "Мусика" дарсларининг I чорагида Сурхондарё-Кашкадарё ва Бухоро-Самарканд, II чорагида Хоразм ва ФарFона-Тошкент, II-IV чорагида Шашмаком, Хоразм макомлари ва ФарFона-Тошкент маком йуллари ургатилади.

Халк макомлари билан бир каторда иж-рочилар томонидан кушилаётган янгиликлар хисобига мусика ижрочилигининг бойиб ке-лаётганини кузатишимиз мумкин.

Хар бир мусикий асарни бадиий жихатдан бахолаш, уни чукур идрок этиш, эстетик завк олиш эса бу уринда мухим саналади.

Мазкур масалада Президентимиз И.А.Каримовнинг куйидаги фикрларини эсга олмасликнинг иложи йук: "Кейинги пайт-да санъатда ошкораликни пеш килиб, телевизор, кино экранларида, матбуот во-ситаларида булмаFур лавхаларни акс этти-риш, бемаънилик ва хаёсизликни, баъзан эса, хатто ахлокий бузукликни тарFиб килишлар купайиб колди. Барчамиз - каерда, кандай лавозимда ишламайлик, жамиятимизнинг инсонийлик ва ахлокий акидаларини пой-мол киладиган ана шундай тажовузкорлик куринишларига катъий равишда карши тури-шимиз лозим. Бундай муносабат жамоатчи-лигимиз, халкимизга хам маъкул булади, деб ишонаман"2.

1 Иброхимов О., Садиров Ж. Мусика. 7-синф учун дарс-лик. - Т.: F.Fулом номидаги адабиёт ва санъат нашриё-ти, 2001. -16-б.

2 Каримов И.А. Юксак маънавият - енгилмас куч. - Т.: "Маънавият", 2008. -80-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 5

Мустакиллик йилларида юртимизда саньатнинг барча турларини хар томонлама ривожлантириш учун кенг имкониятлар яра-тилди. Бу эса, уз навбатида, зиёлилар зим-масига халкимиз, айникса, ёшлар онгида Ва-танга мухаббат, юртга садокат, фидойилик Fояларини бадиий пухта ва мукаммал асар-лар оркали самарали ва таъсирчан усуллар-да сингдириш масъулиятини юклайди. Бунда барча маданий-маърифий тадбирлар би-лан бир каторда, мусикий таьлим-тарбия во-ситаларидан самарали фойдаланиш, ёшлар

дунёкарашини юксалтирадиган, уларга рухий-маънавий озика берадиган тадбирларни таш-кил этиш мухим ахамият касб этади.

Бизгача етиб келган узбек халк мусика ма-даниятида санъат ва маънавият тарихининг педагогик масалалари бугунги кунда педагогика сохасида мухим илмий муаммо сифати-да уз долзарблигини намоён этмокда. Шундай экан, мазкур йуналишда олиб борилаётган илмий тадкикотлар, асарлар, бой тажрибалар, тахлилларни урганиш илмий ахамиятга молик булиб колаверади.

Адабиётлар:

1. Каримов И.А. Юксак маънавият - енгилмас куч. - Т.: "Маънавият", 2008. -80-б.

2. Иброхимов О., Садиров Ж. Мусика. 7-синф учун дарслик. - Т.: F.Fулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти, 2001. -16-б.

3. Омонуллаева Д., Иброхимов О., Ёрматов Ш. Мусика. 8-синф учун дарслик. - Т.: "Укитувчи", 1995. -80-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 5

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.