Научная статья на тему 'Исломгача давр мусиқа санъатининг шаклланиши ва тараққиёт жараёни'

Исломгача давр мусиқа санъатининг шаклланиши ва тараққиёт жараёни Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
884
122
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
мусиқа санъати / урф-одатлар / бадиий-фалсафий / табиий / экологик / ижтимоий-иқтисодий / сиёсий-ҳуқуқий / маърифий-ахлоқий қарашлар / музыкальное искусство / традиции / художественно-философские / естественные / экологические / социально-экономические / социально-правовые и этические взгляды

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Неъматов Шухрат Эргашевич, Абдуллаев Қобилжон Файзуллаевич

Мақолада мусиқа санъатининг энг қадимги даврлардан бошлаб Марказий Осиё ҳудудларида яшаб келган халқлар маданияти билан боғлиқлиги, унинг тарихий шаклланиш жараёни ҳақида фикр-мулоҳазалар юритилган. Шунингдек, зардуштийлик таълимотининг муқаддас китоби ҳисобланган «Авесто» битикларида илгари сурилган ғоялар орқали аждодларимиз ҳаёти, турмуш тарзи, урф-одатлари, бадиий-фалсафий, табиий, экологик, ижтимоий-иқтисодий, сиёсийҳуқуқий, маърифий-ахлоқий қарашларни ўзида мужассамлаштирилган бебаҳо ёдгорликлар ҳақида маълумот берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ПОЯВЛЕНИЕ И ПРОЦЕСС РАЗВИТИЯ МУЗЫКАЛЬНОГО ИСКУССТВА ДОИСЛАМСКОГО ПЕРИОДА

В статье даётся представление о том, что с древнейших времён музыкальное искусство было связано с культурой людей, проживавших в Центральной Азии. Высказаны мнения о процессе исторического формирования музыкального искусства. Также в статье, основываясь на идеях, выдвинутых в книге «Авесто», являющейся священной книгой зороастризма, приводятся сведения о бесценных памятниках, которые вобрали в себе эти взгляды об образе жизни, традициях, художественных, философских, естественных, экологических, социально-экономических, политических, правовых, образовательных и этических взглядах наших предков.

Текст научной работы на тему «Исломгача давр мусиқа санъатининг шаклланиши ва тараққиёт жараёни»

Неъматов Шухрат Эргашевич,

Тошкент вилояти халк таълими ходимларини кайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш институти Маънавий-маърифий ва илмий ишлар буйича проректори, педагогика фанлари номзоди;

Абдуллаев К,обилжон Файзуллаевич,

Бухоро давлат университети «Педагогика» кафедраси укитувчиси

ИСЛОМГАЧА ДАВР МУСИКА САНЪАТИНИНГ ШАКЛЛАНИШИ ВА ТАРА^ИЁТ ЖАРАЁНИ

НЕЪМАТОВ Ш.Э., АБДУЛЛАЕВ Ц.Ф. ИСЛОМГАЧА ДАВР МУСИЦА САНЪАТИНИНГ ШАКЛЛАНИШИ ВА ТАРАЦЦИЁТ ЖАРАЁНИ

Маколада мусика санъатининг энг кадимги даврлардан бошлаб Марказий Осиё худудларида яшаб келган халклар маданияти билан боFликлиги, унинг тарихий шаклланиш жараёни хакида фикр-мулохазалар юритилган. Шунингдек, зардуштийлик таълимотининг мукаддас китоби хисобланган «Авесто» битикларида илгари сурилган Fоялар оркали аждодларимиз хаёти, тур-муш тарзи, урф-одатлари, бадиий-фалсафий, табиий, экологик, ижтимоий-иктисодий, сиёсий-хукукий, маърифий-ахлокий карашларни узида мужассамлаштирилган бебахо ёдгорликлар хакида маълумот берилган.

Таянч суз ва тушунчалар: мусика санъати, урф-одатлар; бадиий-фалсафий, табиий, экологик, ижтимоий-иктисодий, сиёсий-хукукий, маърифий-ахлокий карашлар.

НЕЪМАТОВ Ш.Э., АБДУЛЛАЕВ Ц.Ф. ПОЯВЛЕНИЕ И ПРОЦЕСС РАЗВИТИЯ МУЗЫКАЛЬНОГО ИСКУССТВА ДОИСЛАМСКОГО ПЕРИОДА

В статье даётся представление о том, что с древнейших времён музыкальное искусство было связано с культурой людей, проживавших в Центральной Азии. Высказаны мнения о процессе исторического формирования музыкального искусства. Также в статье, основываясь на идеях, выдвинутых в книге «Авесто», являющейся священной книгой зороастризма, приводятся сведения о бесценных памятниках, которые вобрали в себе эти взгляды об образе жизни, традициях, художественных, философских, естественных, экологических, социально-экономических, политических, правовых, образовательных и этических взглядах наших предков.

Ключевые слова и понятия: музыкальное искусство, традиции; художественно-философские, естественные, экологические, социально-экономические, социально-правовые и этические взгляды.

NEMATOV SH.E., ABDUIIAEV Q.F. FORMATION AND DEVELOPMENT OF MUSICAL ART OF A PRE-ISLAMIC ERA

The following article devoted to an idea of history of musical art since the most ancient times to the culture of the people living in Central Asia. And also represents the ideas which are put forward in the text of Avesto which is the sacred book of Zoroastrianism based on the life, a way of life, traditions, philosophical, natural, ecological, social and economic, political and legal, educational and ethical, and information on unigue monuments which, combine these views.

Keywords: musical art, traditions, art philosophy, natural, ecological, social and economic, political and legal, educational and ethical views.

Мусина санъати энг цадимги даврлардан бошлаб Марка-зий Осиё цудудларида яшаб келган халцлар маданиятининг ажралмас цисми цисобланган.

Унинг йуналишлари, жанрлари, шаклла-ри узбек халкининг аждодлари хисобланган хозирги Урта Осиё, АфFонистон, Покистон, Эрон ва Шаркий Туркистон худудида яшаган кадимги суFдийлар, хоразмийлар, парфия-ликлар, бактрияликлар ижодий фаолияти ва тафаккурининг махсули сифатида асрлар да-вомида шаклланиб тараккий этиб келган. Шу-нингдек, бу санъат турининг ривожланишига Хитойнинг шимолий чегараларидан то шаркий Европагача чузилган улкан минтаканинг дашт, урмон-дашт, тоFли улкаларида яшаган (скиф, савромат-сармат, сак-массагет) халкларнинг таъсири хам нихоятда катта булганлигини ис-ботловчи далиллар бугунги кунда етарлидир.

Мусика санъатининг тарихий шаклла-ниш жараёни дастлаб табиат хамда теварак-атрофда содир булаётган вокеа-ходисаларни тушунишга харакат килишга булган эхтиёж сифатида, илк мифологик тассавурлар таъсири остида кечиб, кейинчалик кохинлар бошчи-лигида утказиладиган турли маросимларнинг рухий-маънавий мазмунига айланган.

Тарихий манбаларнинг гувохлик беришича, мусика санъатининг такомиллашуви шахарлар маданий хаётининг ривожланиши билан боFлик булиб, унинг илдизлари милоддан ав-валги иккинчи минг йиллик охири ва бирин-чи минг йиллик бошларига бориб такалади. Ижтимоий муносабатларнинг ривожланиши, турли хил касб-хунарларнинг пайдо булиши ва тараккиёти, халк байрамлари, диний ма-росимлар, шунингдек, саройдаги хар хил тад-бирларни утказиш учун хизмат киладиган махсус тайёргарликни утаган кишилар, яъни мусикачилар катламининг шаклланиш жараё-нини тезлаштирди.

Умумий максад асосида бирлашган мусикачилар, созандалар, раккосалар, умуман, бутун санъат ахли аждодлари томонидан колди-рилган мусикий-маънавий меросни урганиб, бойитиб, уни устоз-шогирд анъаналарини да-вом эттирган холда кейинги авлод вакиллари-га етказиш йулида жонбозлик курсатганлар.

Бундай тоифадаги кишилар фаолиятининг дастлабки куртаклари эса уз даврининг хусу-сиятларидан келиб чиккан холда кохинлар

жамоаси мухитида илдиз отди. Инсоннинг ички рухий кечинмалари, яшаш, хаёт, улим билан боFлик мушохадалари, кундалик муно-собатлар доирасидаги вокеа ва ходисаларга нисбатан таъсир остидаги мулохазаларининг яккол ифодаси мусикий оханглар садоси тар-зида, жилоланиб баралла янграй бошлади. Уз навбатида мусика халкнинг рухий-хиссий туЙFуларига таъсир этиши кохинлар учун маф-куравий курол, яъни таъсир курсатиш восита-си сифатида хам хизмат килган.

Геродот чул ва даштли худудларда яшовчи массагетлар бир жойда тупланиб, кохинлар бошчилигида, улкан гулхан атрофида Хум (Хаома) усимлиги баргларини оловга ташлаб, унинг инсон рухиятига таъсир этувчи тутуни таъсирида мастлик холатида жунбушга келиб, кушик айтиб раксга тушишлари хакида маълу-мот берган.

Чертма мусика абоблари ижросида утказиладиган кадимги маросимлар ва уларда ижро этиладиган кушиклар, ракслар хакида дастлабки манбалардан бири сифатида Сой-мали тош (ФарFона водийси) петроглифла-ри хикоя килади. ТоF коятошларида тасвир-ланган мусика асбобларидан бири даф сози булиб, унинг асосини уртасидан тешик хосил килинган хамда айлана шаклига келтирил-ган, тери билан копланган улкан тош ташкил килган (1-расм).

«Шохнома»да ёзилишича, даф ва кайрок чертилганда хосил буладиган товуш ва садо-лар шох Заххокнинг бош оFрикларини маълум муддат колдиришга хизмат килган. Бу афсона курбонлик маросими билан хам узвий боFлик булган (2-расм).

Бактриянинг кадимги Тахти Сангин шахри харобаларидан топилган Сарой мехробидаги куш найли мусика асбоби (авлос)ни чалиб турган гузаллик, нафосат, сув, наботот илохи хисобланган Силена-Марсия хайкали хам кадим замонлардан бошлаб ушбу худудларда мусика маданияти канчалик даражада ривож-ланганлигини курсатади.

Шунингдек, ибодатхона харобаларидан бири-бирига уланган суяклар бирикмаси

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 9

1-расм. Соймали тош петроглифлари.

NN. \

2-расм. Даф муси^а сози.

х,амда гилли котишмалардан ясалган, пуфлаб чалинадиган созлар х,ам топилган (3-расм).

Илк якка худоликни тарFиб килувчи дин си-фатида зардуштийликнинг вужудга келиши ва асрлар давомида ушбу х,удудларда х,укмрон дин сифатида унга эътикод килиниши мусика санъатининг тадрижий ривожланиши ва тараккиёти жараёнига них,оятда улкан таъсир курсатди.

Урта Осиё халклари маънавиятининг шакл-ланишига катта таъсир курсатган илмий-тари-

3-расм. Авлос.

хий, диний-фалсафий ва ахлокий-таълимий асослар, аввало, паЙFамбар Зардушт томони-дан яратилиб, шаклланган зардуштийлик таъ-лимоти билан алокадордир. Зардуштийлик таълимоти минглаб йиллар давомида яшаб фаолият курсатиб келган инсонларнинг жа-мият ва табиатга булган муносабатларининг инъикоси сифатида шаклланди.

Зардуштийликтаълимотининг мукаддас ки-тоби х,исобланган «Авесто» битикларида илга-ри сурилган Fоялар эса аждодларимиз х,аёти, турмуш тарзи, урф-одатлари, диний эътикоди ва акидаларини узида мужассамлаштирга-ни шубх,асиздир. «Авесто» нафакат диний акидалар мажмуаси, балки бадиий-фалсафий, табиий, экологик, ижтимоий-иктисодий, сиё-сий-^укукий, маърифий-ахлокий карашларни узида мужассамлаштирган бебах,о ёдгорлик-дир.

Узбекистон Республикасининг Биринчи Президенти Ислом Каримов «Авесто» х,акида бундай деган эди: «Ота-боболаримизнинг асрлар давомида туплаган х,аётий тажрибаси, диний, ахлокий, илмий, адабий карашларини ифода этадиган бу каби тарихий ёдгорликлар орасида бундан карийб уч минг йил мукаддам Хоразм вох,аси х,удудида яратилган, «Авесто» деб аталган бебах,о маънавий обида алох,ида урин тутади. Авваламбор, шуни айтиш жоизки, олис ота-боболаримизнинг акл-заковати, калб кури мах,сули булмиш бу ноёб ёдгорликнинг замон туфонларидан, канчадан-канча оFир синовлардан утиб, бизнинг давримизгача етиб келганининг узида катта маъно мужассам. Бундай улмас осори атикалар бу кух,на улкада, бугун биз яшаб турган тупрокда кадимдан

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 9

буюк маданият мавжуд булганидан гувохлик беради»1.

Мовароуннахр, Эрон, Хуросонда ягона тангрига эътикод килишга асосланган зардуш-тийлик дини кабул килингач, шу худудлардаги шахар ва кишлокларда Ахура Маздага сиFиниш мехроблари жойлашган махсус ибодатхона-оташкадалар курилиши авж олиб кетди. Оташ-кадалар, одатда, шахарнинг четидаги кенг майдонларда курилиб, жойлашган манзилига караб унтадан юзтагача хужра, хона, толор (зал), кироатхона, китобхона, охангхона (махсус созандалар журлигида яшт (мадхия)лар-ни куйлашни ургатадиган гуша)лардан таш-кил топган. Кироатхоналарда «Авесто»нинг «Виспарад» кисмини махсус оханг ва усул-лар оркали укиш ва кироат килиш ургатилса, охангхоналарда «Гох»ларни жамоавий булиб кушик (хор) тарзида куйлаш ургатилган. Уз навбатида курбонлик маросимларида Авесто таркибидаги кушиклар: Ахура Мазда, Бауман, Хуршедчехр, Шахриёвар, Сипондормаз, Хур-дод, Амурдод, Митра, Суруш, Ардвисура Анахита, Оша, Чиста каби илохлар шаънига алковлар, касидалар тарзида куйланган.

И.Жабборов Хоразмдаги Жонбоскалъа ва Тупроккалъа харобаларида С.П.Толстов рах-барлигида олиб борилган археологик казил-малар натижасида топилган ибодатхона кол-диклари бир неча иншоотлардан ташкил топган булиб, «иншоотларнинг уртасида куш деворлар билан куршалган ва ичкарига ай-ланма йулаги булган туFри бурчакли бино» турганлигини ёзади2. Шунингдек, казишмалар натижасида ибодатхона билан ёнма-ён икки кават килиб ишланган, уч бурчакли ажойиб, хашаматли бино мавжудлиги аникланиб, унинг 100 дан ортик хонаси борлиги, хар бир хона мохирона безак ва накшлар билан зийнат-ланганлиги, хоналардан топилган тери хамда ёFочга ёзилган маъмурий хужалик масалала-рига баFишланган 140 та жужжат, 138 та катта-кичик хайкал, кишилар, хайвонлар, кушлар расми, узининг нафислиги ва жозибадорлиги билан ажралиб турган учбурчак шаклидаги катта соз (арфа) чалаётган аёл ва мусика асбо-би пардасини ушлаб турган кул расмларининг

1 Каримов И.А. Юксак маънавият - енгилмас куч. - Т.: «Маънавият», 2015. -31-б.

2 Жабборов И. Антик маданият ва маънавият хазинаси. - Т.: «Узбекистан», 1999. -220-б.

мавжудлиги, бинода таълим-тарбия иншоот-лари билан бир каторда, сихатгох, дармонгох, дорихона, козихона (шахар додгустари) жой-лашганлигини курсатади.

Турли хужжатлар хамда диний китоблар сакланадиган махсус хоналар хам оташкадалар KарамоFида булган. Бу хоналарда Зардуштнинг мадхиялари алохида китоб сифатида куплаб нусхада кучирилиб сакланган. Бу ерда ки-тобдорлардан ташкари унлаб авестохонлар, кухна ривоятлар донишмандлари - нокил ва ровийлар фаолият курсатишган. Оташкада-ларда «Сидрапуши», «Камарбастан» удум-синовлари утказилган. Ёшларни аскарликка сафарбар килиш, каналлар казиш, хашарлар ташкил этиш, хар хил байрамлар, сайллар утказиш хам бевосита оташкадалар фаолияти билан боFлик булган. Демак, илк куртаклари улкамиз худудида пайдо булган, якка худолик Fоясини тарFиб этган зардуштийлик динининг ибодатхоналари булган оташкадалар диний ахкомларни халк оммасига сингдириш, турли-туман диний коида, удум хамда иримларни бажарадиган маскан булиш билан бирга илм-фан, ижтимоий фикр хамда маънавият маскан-ларидан бири булган. Уларда жамиятнинг жуда куп ижтимоий-сиёсий, маърифий масалалари бажарилган, хал этилган.

Зардуштийларнинг мадраса типидаги укув даргохларида бошланFич таълим жараёнининг якуни сифатида 7 та санъат турини мукаммал билиш ва эгаллаш эътироф этилган. Улар:

1. Укишни билиш.

2. Ёзувни урганиш.

3. Хисоблай олиш.

4. Камондан ук отиш.

5. Чавандозлик.

6. Диний ахкомларни урганиш ва бажариш.

7. Кироат ва кушик ижро этиш кабилар.

«Авесто» ва пандномалар матни хар-

бед ва дастурлар томонидан оFзаки тарзда ёддан баён килинган. Матнларни баён килиш шакли сифатида хикоят, ривоят, насихат, угит, кушиклардан фойдаланилган. Урганилган янги билимларни мустахкамлашга оид топширик-лар берилган.

Устоз-муаллимлар томонидан хар бир са-бок жараёнида, оFзаки баён тарзида «Авесто» наклларининг «Патмонлари, бандлари, занд-лари, суровлари, жавоблари, икки дафъа куй-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 9

ланиши, яхши yкилмоFи, ёд айтилмоFи»1 лозим булган.

«Авесто»нинг кисмлари хисобланган «гох»-лар ва «яшт»лар мустакил таълим тарзида ёд-дан урганилиб, кироат асосида талаффузни шакллантириш, оFзаки нуткни такомиллашти-ришга алохида эътибор берилган. Толиби илм-лар ибодатхоналардаги акустика коидаларига мос равишда курилган товушнинг тебраниши, жарангдорлигини таъминлайдиган махсус хо-наларда товуш ва овоз мосламасини тyFри йулга куйиш, такомиллаштириш максадида кироат хамда воизлик санъатини мустакил равишда урганганлар. Зардуштийлик дини эътикодига асосланган Сосонийлар сулоласи-нинг вакили Шаханшох Хусрав II Парвез (591628) хукмронлиги даврида савол-жавоб тарзида битилган бадиий ёдгорликда келтирил-ган фикрлар хам зардуштийлар таълимининг мохиятини очишга ёрдам беради.

Тарихий ривоятларга кура, зодагон оила-сига мансуб успирин шаханшох билан сухбат вактида, эхтиром холатида кулларини оркасига яшириб утиради. Хукмдор уни имтихонга ту-тади. Имтихон вактида хукмдорга мурожаат килиб: «У шундай деди: умрбод яшагин эй шаханшох, орзуларни амалга оширувчи ва дунё шахриёри... Менинг оилам кудратли, ба-давлат ва доимо хукмдорлардан миннатдор булиб келган... Уз вактида мени мактабга (фар-хангистон) таълим олишга беришди ва укишда мен тиришкок булдим. Мен Яштлар, Хадохн, Ясна ва Вандидодни харбед сифатида ёдладим ва Зендни (Авестонинг урта асрлардаги форс-ча шархи) кисмма-кисм ургандим. Дабирлик-да эса (дунёвий фанлар) бадиий адабиёт ва ... адабий нуткда мохирман. Камондан ук отиш-да мен шундай мерганманки, Fанимим менинг укимга чап берса, узини бахтли деб хисоблаши лозим. Кураш, от чоптириш, чавандозлик, киличбозлик найза билан муомалада шундай кучлиманки, менга дуч келган ракиб узини бахтсиз деб хисоблаши лозим. Шунингдек, Вин, барбат (Борбад томонидан яратилган мусика асбоблари)ни чалиш, ноFора ва думбира чер-тиш, кушик ва шеърхонлик бахсларида бирин-чиман. Юлдузлар, сайёралар ва осмон жисм-ларини урганиш ва билиш буйича менга тенг келадигани йук. Шатранг (шахмат) ва невар-

1 «Авесто».Тарихий-адабий ёдгорлик. Аскар Махкам таржимаси -Т.: «Шарк,», 2001.

ташир (нарда), хаштпад (саккиз юришли уйин) уйинларида тенгкурларим менинг олдимда ип эшолмайди». Шаханшох шунингдек усмирни энг яхши овкатлар, ичимлик турлари, кийим-бош, мусика, усимликлар, гуллар, энг зотдор отларни кай даражада билиши, жамоа ва зиё-фатларда узини тутиши йуналишлари буйича имтихон килди. Барча берилган саволларга усмир окилона ва аъло даражада жавоб бе-риб, совFа билан такдирланди, шунингдек, саройда хизматга колди. Куриниб турибди-ки, зардуштийлар таълим жараёни якунида эгалланиши шарт булган билимлар каторида мусика билими, мусикий маданият йуналиши асосий уринлардан бирини эгаллаган.

Урта Осиёда мусика маданиятининг ривож-ланиши ва намоён булишининг мухим кирраси харбий кушин, мунтазам армия фаолияти билан боFлик холда намоён булади. Тарихдан маъ-лумки, эрамиздан олдинги VII асрдаёк аждод-ларимиз узларининг аник коида-конунларга буйсунган, тузилма сифатидаги мунтазам ар-мияларига эга булган.

Турли турдаги кушинлардан тузилган армия таркибида харбий мусикачилар хам алохида урин эгаллаган. Плутарх парфияликлар ар-миясида козонсимон урма зарбли асбоблар-дан кенг фойдаланилганлиги тyFрисида хикоя килади. Чунончи, 53 йил 9 май кунида Красс бошчилигида римликлар армияси парфиялик-лардан какшаткич маFлубият аламини торта-ди. Жанг олдидан узларини рухлантириш ва душманни вахимага солиш максадида парфияликлар атрофида мис кyнFироклари илиб куйилган, тери тортилган улкан чертма асбоб-ларини чалиб шовкин-сурон кутарганлар. Бу харбий усулдан кейинчалик, Искандар Зулкарнайн, Чингизхон, Амир Темур каби жахонгирлар хам уз юришларида кенг фойда-ланишган.

Харбий харакатлар ва маросимлар утка-зилиши даврида баъзи мусика асбоблари харбийларнинг курол-аслаха, туF, байрок, тамFалари каторида мухим рамзий белги ва-зифасини бажарган. Масалан, труба, пуфлама сози харбий кумондоннинг алохида ажратиш белгиси хисобланса, идиофон - жом, аэрофон - най каби мусика асбоблари шохларнинг рамзий белгиси сифатида кабул килинган. Мембрафон - улкан зарбли соз эса лашкар-бошиларга топширилган. Табира, чарос каби

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 9

мусика асбоблари хам кушин таркибидаги харбийларнинг лавозимларини ажратиш ва белгилашда хизмат килган.

Панжикентдан топилган, бурFусимон пуф-лама созлардан иборат харбий ансамбль ва уч бошли, уч кузли, олти кулли худонинг буйнидаги бур^у асбоби, ушбу асбобнинг харбий мусика амалиётида кенг кулланилганлигидан далолат беради. Уз навбатида бурFу мусика асбоби мукаддас хисобланган. «Авесто»да ёзилишича, каттик киш келиб, барча тирик жонзотларнинг кирилиб кетиш хавфи туFилганда тангри Ахура Мазда шох Жамшидга олтин бурFу хадя килади. Шох бурFуга пуфлаганда ер ёрилиб, инсон ва хайвонлар олтин бурFу садолари остида Жам-шид курган ер остидаги шахар-варларга кира-дилар.

Хозирги Бухоро ва Навоий вилоятлари худудларида Варахша, Варзонзе, Варозун номи билан аталадиган манзилгохлар мавжудлиги хам ушбу худудлар инсоният бешиги, юксак маданият ва маънавият учоFи булганлигини яна бир карра исботлайди. Шунингдек, Ахура Мазда бу манзилгохларга «Ахриман нафаси теккан», деб хар хил касалликларга чалинган, нуксонли кишилар ва жонзотларни киритмас-ликни буюради: «...зинхор у ерга букрилар, пуштсизлар, Fуллар, дуясана (харомзода бо-лаларнинг ота-онаси), дайвак, касвиш, виз-бориш (танаси ва баданида иллати бор кишилар), суйлок тишли, умуман Ахриман уз доFини колдирган бирор бир кимсани кирита курма!»1.

«Авесто»да зурриётнинг покизалиги, насл-нинг соFломлиги хусусида каЙFурилганлиги, ушбу фаолият жараёнида мусика маданияти-нинг хам алохида урни борлиги диккатга сазо-вордир. Хозирги кунда мамлакатимизда таълим ва соFликни саклаш тизимида олиб борилаёт-ган ислохотларнинг асосини «хар томонлама етук, баркамол, соFлом шахсни тарбиялаш» масаласи ташкил этар экан, аждодларимиз-нинг уч минг йил илгари, бу аъмолга етишнинг йуллари, коидаларини ишлаб чикиб, давлат ва жамиятнинг пойдевори хисобланган оила не-гизига куйганликлари Fоятда кадрлидир:

«Менга баркамол ва диногох, ватансевар ва анжуманоро, ахил, эзгу андишали, зулматдан, тангликдан куткарувчи фарзандлар баFишла.

Токи улар манзил, шахар, улка ва унинг ном хамда овозасини кутарсинлар»2.

Сарой маросимларини юкори сифатда, кутаринкилик кайфиятида ташкил этиш жараёнида хам мусика санъатининг алохида хусу-сиятлари кузга ташланган. Сарой мусика ама-лиёти шох хизматидаги фалакиётшунослар то-монидан катъий белгиланган коидаларга амал килинган холда утказилган.

Шундан келиб чикиб, хафтанинг хар бир куни маълум бир машFулотларни бажаришга ажратилган. Масалан, шанба куни хукмдорлар купчилик холларда мажлислар чакириб, масъул ишларни тегишли кишиларга бажа-ришни тайинласа, якшанба куни мамла-кат ички муаммоларини хал килиш хакида бош котириб, конунчилик масалалари билан шуFулланилган. Душанба куни овга чикилиб, сешанбада чавандозлик, кураш ва турли харбий уйинлар билан машFул булганлар. Чор-шанба куни эса мамлакатнинг ташки ишларига ажратилиб, кушни ва узок давлатлар элчилари кабул килинган, номалар, мактубларга жавоб хатлари битилган.

Мамлакат бошкарув аппарати ходимлари, вилоят ва шахарлар хокимлари, оксоколлар, кабила, турли халк ва миллат вакиллари, уруF бошликлари пайшанба куни кабул килиниб, давлат ахамиятига молик мухим масалалар хал килинган. Шунингдек, курилиш масалалари мухокама килиниб, шахар, кур-тон, мудофаа истехкомлари, карвонсаройлар, сихатгохлар, куприклар, хаммом, мактаб хамда ибодатхо-налар курилиши буйича фикрлар, таклифлар урганилган. Тегишли курсатмалар берилиб, карорлар кабул килинган.

Жума хафта кунларининг «курки», «беза-ги» хисобланиб барча ишлардан бушаган хукмдорлар турли хил зиёфатлар, тантаналар уюштирганлар. Хукмдор ва атрофидагила-рининг маънавий озука олиши, вактихушлик килишлари максадида мусикачилар, кузбой-лоFичлар хамда бошка санъат турлари вакиллари таклиф килиниб, кунгилочар чикишлар килишган. Шунингдек, илм ахли, тарих, фал-сафа, фалакиётшунослик, мусика, адабиёт, нотиклик, стилистика, мантик, математика, тиббиёт каби фанлар буйича замонасининг

1 «Авесто». Тарихий-адабий ёдгорлик. А.Махкам тар-жимаси. - Т.: «Шарк», 2001.

2 «Авесто». Тарихий-адабий ёдгорлик. А.Махкам тар-жимаси - Т.: «Шарк», 2001.

етакчи фузалою-олимлари билан сухбатлар ва бахс-мунозара кечалари утказилган.

Мусика санъатига алохида урин ажратилиб, дунёвий «фархангистон» ва диний «дабирис-тон» мактаблари вакиллари чанг, вин, барбат, танбур хамда пуфлама чолFу асбобларини эр-кин тарзда чалиб, диний хамда кахрамонлик мавзуларидаги кушиклар куйлаганлар.

Сарой мусикаси мазмунида «Яздон Офа-рид», «Додофарид», «Оини Жамшед», «Хуру-ши МуFон» каби диний-маросимий кушиклар, тирик табиатни инсон билан уЙFунликда хис килишга интилиш натижасида юзага келган «БоFи Ширин», «Ромиши жон», «Машкуя» каби лирик кушиклар, кахрамонлик мавзусидаги «Суруди пахлавон», «Суруди Мозандарон», «Хуросони» каби кушиклар уз аксини топган.

Икки дарё оралиFида яшаган халклар кушиклари мазмунида, табиатдаги ходисалар хамда мавсумий узгаришларга муносабат тарзида «Ороиши Хуршед» (Куёш жамо-ли), «Фаррухруз» (Гузал кун), «Сабзаи бахор» (Бахор куклами), «Гулжам» каби кушиклар ижро этилган.

Кадимги байрамлар хам турли мусикий жанрлар ва шаклларнинг пайдо булишида мухим урин эгаллаган.

Ахура Мазда томонидан дунёни яратиш бошланган дастлабки кун хамда афсонавий шох Жамшиднинг тахтга утириш кунлари зар-душтийлар томонидан Навруз байрамининг нишонланишида уз аксини топади. Навруз байрами билан «Нози Навруз», «Наврузи бу-зург», «Наврузи Кайкубод», «Наврузи Хоро» каби кушиклар узвий боFлик равишда неча асрлардан буён халкимиз томонидан севилиб, куйланиб келинадиган кушиклар сирасига ки-ради.

Хулоса урнида суз юритилса, исломгача даврда аждодларимиз мусика маданияти-нинг ривожланиши ва тараккиёти Сосоний-лар хукмронлиги даври (22-651 йиллар)да юксак поFона ва чуккиларга кутарилди. Бу даврда

куплаб тарихий-бадиий, фалсафий, дидактик хамда мусикага оид асарлар ёзилди. Улар жум-ласига: «Хусрав Каватан у ризак» (Хусрав Кава-танва унинг махрами), «Траникнома» (кушиклар китоби), «Айни Хварсандих»(санъатнинг наза-рий ва амалий коидалари) каби бебахо асар-ларни киритиш мумкин.

Мусикий тараккиётнинг чуккиси сифати-да кушикчи, созанда, бастакор хамда йирик мусика назариётчиси, сосонийлар давлати худудларида яшовчи халклар томонидан яра-тилган мусика меросини умумлаштириб, маъ-лум тизимга солган Борбад (585-638 й.) ижо-дини мисол килиб келтириш мумкин.

Борбаднинг ижодий мероси мана бир ярим минг йилдан бери мусикашунослар ав-лоди тафаккурининг шаклланишига таъсир курсатиб, хайратланиб келтираётганлиги сир эмас. Айникса «Хусрав Сарвод», «Срот-и Хусрав», «Хусравони-ат» каби мусикий асарлари кейинги давр мусика маданиятининг ривожи учун пойдевор вазифасини бажарди. Борбад кадимги космологик хамда астрологик та-саввурларни уз мазмунида мужассам килган мавжуд мусика материалини тизимга солиб, хафта, ой ва йил кунлари учун даврий янги-ланиб турадиган махсус кушиклар таквимини яратди. Бу таквим еттита «шох кушиклари» хамда 30 ва 360 та кушиклар гурухларини уз ичига олган.

VII асрга келиб арабларнинг Марказий Осиёга килган харбий юришлари таъсирида улкан худудларнинг босиб олиниши хамда ушбу худудларда ислом динининг ёйилиши натижасида халкимизнинг исломгача давр мусика санъати боскичи нихоясига етди. Маз-мун ва мохият жихатидан тамомила узгача, янги дин асосидаги карашлар билан йуFрилган ислом мусика маданияти боскичи шакллана бошланди.

Адабиётлар руйхати:

1. Каримов И.А. Юксак маънавият - енгилмас куч. - Т.: «Маънавият», 2015.

2. «Авесто» тарихий-адабий ёдгорлик. / А.Махкам таржимаси. - Т.: «Шарк», 2001.

3. Жабборов И. Антик маданият ва маънавият хазинаси. - Т.: «Узбекистон». 1999.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.