Научная статья на тему 'Талабаларда вокал ижрочилиги кўникма-малакаларини шакллантириш масалалари'

Талабаларда вокал ижрочилиги кўникма-малакаларини шакллантириш масалалари Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
1016
129
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
концентрик услуб / «замзама» услуби / резонация / индукция / дедукция / тембр / концентрический метод / метод «замзама» / резонация / индук- ция / дедукция / тембр.

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Қодиров Д. Қ., Салимова Д. И.

Мақола талабаларда вокал ижрочилиги малакаларини шакллантиришга бағишланган. Унда куйлаш малакаларининг назарий асослари билан танишиш билан бир қаторда таълим жараёнида умумдидактик ва махсус мусиқа педагогикасининг асосий тамойиллари ва уларнинг мазмун-моҳиятини талабаларга сингдириш услублари кўрсатилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ВОПРОСЫ ФОРМИРОВАНИЯ У СТУДЕНТОВ НАВЫКОВ ВОКАЛЬНОГО ИСПОЛНЕНИЯ

Статья посвящена формированию у студентов вокально-исполнительских навыков. В статье наряду с ознакомлением с теоретическими основами навыков пения показаны основные принципы общедидактической и специальной музыкальной педагогики в образовательном процессе, а также методы освоения студентами их сути и содержания.

Текст научной работы на тему «Талабаларда вокал ижрочилиги кўникма-малакаларини шакллантириш масалалари»

56 ТАЪЛИМ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ / ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ ТЕХНОЛОГИИ ч_/

Кодиров Д.к,.,

Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика университети «Мусикий таълим» кафедраси доценти; Салимова Д.И.,

Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика университети «Мусикий таълим» кафедраси укитувчиси

ТАЛАБАЛАРДА ВОКАЛ ИЖРОЧИЛИГИ КУНИКМА-МАЛАКАЛАРИ НИ ШАКЛЛАНТИРИШ МАСАЛАЛАРИ

КОДИРОВ Д.К,., САЛИМОВА Д.И. ТАЛАБАЛАРДА ВОКАЛ ИЖРОЧИЛИГИ КУНИКМА-МАЛАКАЛАРИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ МАСАЛАЛАРИ

Макола талабаларда вокал ижрочилиги малакаларини шакллантиришга баFишланган. Унда куйлаш малакаларининг назарий асослари билан танишиш билан бир каторда таълим жараё-нида умумдидактик ва махсус мусика педагогикасининг асосий тамойиллари ва уларнинг мазмун-мох,иятини талабаларга сингдириш услублари курсатилган.

Таянч суз ва тушунчалар: концентрик услуб, «замзама» услуби, резонация, индукция, дедукция, тембр.

КОДИРОВ Д.К., САЛИМОВА Д.И. ВОПРОСЫ ФОРМИРОВАНИЯ У СТУДЕНТОВ НАВЫКОВ ВОКАЛЬНОГО ИСПОЛНЕНИЯ

Статья посвящена формированию у студентов вокально-исполнительских навыков. В статье наряду с ознакомлением с теоретическими основами навыков пения показаны основные принципы общедидактической и специальной музыкальной педагогики в образовательном процессе, а также методы освоения студентами их сути и содержания.

Ключевые слова и понятия: концентрический метод, метод «замзама», резонация, индукция, дедукция, тембр.

KODIROV D.K., SALIMOVA D.I. QUESTIONS OF FORMATION OF STUDENTS' VOCAL PERFORMANCE SKILLS

The article is devoted to develop of students' of vocal-performance skills. There are considered issues both acquainted theoretical principles of singing skills, just like that basic trend of all didactic and special musical pedagogy in the process of education, and their methods of learning its essence and meaning of students.

Keywords: concentric method, zamzama method, resonation, induction, deduction, tembr.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 5

Мустацил давлатимизнинг келажаги булмиш усиб келаёт-ган ёш авлодни %ар томонлама комил инсон этиб тарбия-лашга жиддий эътибор берилмоцда. «Таълим тутрисида»ги Цонун цамда Кадрлар тайёрлаш миллий дастурида янги педагогик технологиялар асосида таълим-тарбия бериш, ёшларни цозирги замон талабларига тулиц жавоб берадиган етук мутахассислар цилиб тайёрлаш кузда тутилган.

Баркамол авлод тарбиясида санъатнинг урни бекиёсдир. Ёшларимизга мусика санъати олами ва унинг жозибаси, гузаллигининг буй-тароватини англатиш, мусика сирларидан бах,раманд этиш давримизнинг долзарб вази-фаларидан биридир. Бу борада Тошкент дав-лат педагогика университети «Мусикий таълим» кафедрасида мазкур сох,а буйича куплаб ихтисослик фанларидан талабаларга самарали билим, куникма ва малакалар бериб борил-мокда.

Булажак мусика укитувчиларининг касбий тайёргарлиги, аввало, мусика назарияси, чолFу ижрочилиги ва албатта хонандалик (вокал ижрочилиги) буйича билим, малака-ларни пухта узлаштирганликлари билан бах,о-ланади. Мусика укитувчиси каерда иш олиб бормасин, у аввало, яхши мусика тарFибот-чиси, созанда, хонанда булиши талаб этилади. Дунёнинг ривожланган давлатлари х,ам-жамиятидаги эталон, яъни колип сифатида тан олинган хонандалик (вокал) ижрочилиги конун-коидаларини миллий кушикчилик санъатимиз анъаналарини эътиборга олган холда бекаму-куст урганиш бугунги куннинг долзарб масалаларидан биридир1.

Хонандалик фаолиятида талабаларимиз узбек халк кушик ва мумтоз ашулалари, баста-корлар ижоди, композиторлар асарлари, жах,он халклари кушикчилиги намуналари, опера асарларини куйлаш малакаларини шакл-лантириб боришлари талаб этилади. Назарий билимларни узлаштириш талабалар учун мураккаб жараёндек туюлади. Аммо талабалар келажакда укитувчи сифатида самарали фаолият юритиши учун овоз х,акида керакли илмий-назарий маълумотларга эга булишлари лозим. Факат шундагина улар амалиётда пайдо булган муаммоларга бемалол илмий-назарий ечимлар топишлари мумкин булади.

1 Ризаева М. Ёш хонанданинг камолоти. - Т.: «Мусика», 2003. —19-б.

Булажак мусика укитувчиси куйлаш малакаларини шакллантириш учун бу малакаларнинг назарий асослари — вокал мусика педагогика-сининг асосий тамойил ва услублари, овоз х,осил булишининг психологик, физиологик ва акустик асослари, ашулачилик малакалари шаклланишининг асосий йуллари каби жара-ёнлар х,акида назарий-амалий билимларга эга булишлари ва замонавий илмий-услубий ада-биётлар билан якиндан танишиб олишлари талаб этилади.

Таълим жараёнида умумдидактик ва махсус мусика педагогикасининг асосий тамойиллари ва уларнинг мазмун-мох,ияти талабаларга сингдирилади. Булар куйидагилардан иборат:

1. Таълимда тадрижийлик ва мунтазамлик.

Укитишда соддадан-мураккабга, талабалар

ижро диапазонини кенгайтиришда, машк-ларни мураккаблаштиришда, репертуар тан-лашда, лирик асарлардан драматик асарларга утишда тадрижийлик зарур. МашFулотларда овознинг сифати, тобланиши, тебраниши, жарангдорлиги назарда тутилади. Овознинг зурикишига йул куймаслик лозим.

2. Мусикий-бадиий ва вокал техник ривож-ланиш тамойиллари.

Вокал-техник куникмаларни шакллантириш укитувчининг асосий вазифасидир, чунки овозини бошкара олмайдиган талаба асар Fоясини ёритиб бера олмайди. Ижрочини коида буйича тарбиялаш учун бир вактнинг узида икки муаммони х,ал этиш талаб килинади. Ижро этиш аппаратини куриш ва куйлаш малакасини шакллантириш лозим. Ижро этилаётган асар осон булмаса х,ам тала-бага техник вазифаларни бериш билан бирга, албатта унинг олдига ижрочилик максад-ларини куйиш лозим. Албатта, дастлабки машкларда укитувчи ва талабанинг эътибори купрок вокал-техник куникмаларни ривож-лантиришга каратилган булади, кейинчалик эса талабанинг ижрочилик, ифодалилик,

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 5

актёрлик сифатларини тарбиялаш муаммо-лари биринчи уринга утади.

3. Хар бир талабага алохида ёндашув тамойили.

Хар бир талабанинг ижрочилик даражаси узига хос булади. Унинг овоз кучи, тембри, диапазони, шахсий характери ва жисмоний тузилишига ахамият бериш керак. Шу сабабли машFулотларни юкоридагиларни эътиборга олган холда утказиш зарур.

4. Уз-узини мунтазам равишда мукаммал-лаштириш тамойили.

Талабанинг мустакил равишда ишлаши нихоятда мухим. У ижодий жараёнларда изла-ниши, янгиликка интилиши, мунтазам фидоко-рона мехнат килиши билан бирга майорат чуккисига кутарилиши мумкин. Таълимнинг сунгги жараёнларида талабанинг мустакил тайёрланишига катта ахамият берилади.

Хонандалик малакалари вокал педагогика-сида куйидаги услубларда шакллантирилади1.

A) ЧолFули услуб2.

Куйлаш жараёни ёки овоз созлаш машк-лари чолFу асбоблари журлигида олиб бори-лади. Бунда фортепиано, скрипка ва бошка асбоблар назарда тутилади.

Б) Амалиётга асосланган (эмпирик) услуб.

Ушбу услуб кадимги итальян мактабида кенг таркалган. XVI-XVШ асрларда вокал уки-тувчилари махоратли хонанда булишлари шарт эди. Уларнинг асосий шиори «Мен куй-лаганимдек куйла» булган.

B) Концентрик услуб.

Бу услуб асосчиси буюк рус композитори Михаил Глинка хисобланиб, унинг айтишича, овозни кулай ва чиройли куйланадиган нота-лардан бошлаб диапазонни кенгайтириш устида иш олиб борилади.

Г) Примар (кулай) тон услуби.

Бу услубнинг асосчиси немис педагоги Ф.Шмиттнинг фикрича, примар (кулай) тон диапазоннинг урта кисмида жойлашган. ТуFри шакллантирилган овоз диапазоннинг кенгайи-шига олиб келади3.

1 Вопросы вокальной педагогики. Вып. 1-7. - М.: «Музыка», 1962-1988. -С. 70-71.

2 Мухамедова Г. Хонандалик услубияти асослари. - Т.: «Мусика», 2007. -5-7-б.

3 Уша жойда.

Биз уз тажрибаларимиздан келиб чикиб навбатдаги услубларни жорий килдик.

1. «Замзама» услуби (услуб муаллифи Д.Кодиров).

Бу услуб оркали талабалар куйланиши нокулай ва мураккаб булган жумла ва матн-ларни «Рананна, рананна», «Ляллалля» оркали тез ва кулай куйлаб кетадилар.

2. Таниш о^англар услуби (услуб муаллифи Д.Кодиров).

Талаба машFулотлар чоFида урганилаётган асар Fоясига якин булган мукобил ижроси таниш булган асарлар ижроларидан кенг фой-даланиб борилади. Сабаби, бундай кушик-ларни талабалар баралла, авж пардаларидаги мураккабликларга карамай, иштиёк билан куй-лайдилар, укитувчи доимо талабалар билан ишлашда уларнинг вокал-техник куникмала-рини тарбиялашда уларнинг рефлекторлик мохиятини эътиборга олиши лозим. Бунда куйидаги асосий хусусиятларни куриш керак:

Кузгалиш. Талаба куйлашдан олдин уни ички эшитиш кобилияти ёрдамида тасаввур килганда бош мия пустлоFида фонация функ-цияларини бошкарадиган асаб ^ужайралари гурух,лари кУзFалади.

Тормозланиш. Асаб ^ужайралари фаолия-тининг узгариши, сустлашиши жараёнидаги ташки ва ички х,олатлар, ижрочилик сезгила-рининг узига хос хусусиятлари, билиш жараёни, эшитиш, идрок, кузатиш, диккат, хотира, фикрлаш, тасаввур, х,иссиёт, ирода каби рух,ий ^олатларни бошкариш фаолиятла-рини шакллантириш устида иш олиб боради. Тормозланиш жараёни асаб х,ужайралари фаолиятининг узгариши, пасайиши булиб, улар иш фаолиятининг тиклаш жараёнини амалга оширади. Рус олими И.П.Павлов тор-мозланишнинг ташки ва ички х,олатларини ажратган. Ашулачиликни урганиш амалиётида ташки тормозланишга дуч келиш вазиятлари учраб туради. Маълумки, имтих,он, академик концерт ёки бошка сах,на чикишларида талабалар купинча дарсда олган малакаларини тулик намоён эта олмайдилар. Ташки тормоз-ланишнинг механизми куйидагича: пайдо булган кУзFалувчи (комиссия, аудитория) мар-казий асаб тизимининг маълум бир худуд-ларини кУзFатади, бу эса уз навбатида узаро индукция конуниятларига кура талабага сал-бий таъсир курсатади.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 5

Ашула ижро этиш фаолияти — ашулачилик (кейинги уринларда ашулачилик) мураккаб рухий-физиологик жараёндир. Вокал-техник ва ижрочилик куникмаларини онгли равишда узлаштириш хонанданинг рухиятида катта роль уйнайди ва билим олишда куп нарсани белгилайди. Одатда инсоннинг ички дунёси уч тоифага булинади: билиш, х,ис килиш ва ирода.

Билиш жараёни бир нарсани сезишдан ва бизнинг онгимизда алохида хусусиятли ходисаларни х,амда нарсаларни тасаввур эта-диган оддий рухий жараёнлардан бошланади. Сезги аъзолари ахборотни кабул килиб олади, саралайди, жамлайди ва мияга етказиб беради. Сезги аъзолари ташки оламнинг киши онгига кириб келадиган ягона йулидир. Бирон ибора ёки нотани олганда овоз аппаратининг турли кисмларида (о-гиз, кукрак, халкумда ва хоказо) кандай сезгилар пайдо булганини тах,лил килиб, уларни эслаб колиб, керак булса кайтариб олишни урганиш керак. Шундай килиб куникмалар ишлаб чикилади. Овоз аппарати ишлаётганига бах,о бериш ва ушбу ишни бошкариш йули факат битта — сезги-ларни тахлил килишдир. Албатта, сезгилар ривожланмаганда овоз аппарати харакатлари суст булади1.

Сезги турларининг энг мухим жихатларидан бири — эшитиш. Сезгининг ривожланиши билан бирга эшитиш кобилияти усиб боради. Овоз аппарати факат эшитиш оркали кабул килинган х,одисаларнигина узатиши мумкин. Ашулачилик аппарати билан кулок яхлит тизимдир. Овоз аппарати эшитиш оркали нимани кабул этса, айнан ушани ифодалайди. Болаликдан эшитмайдиган киши овоз аппарати соFлом булса хам гапира олмайди. Каерда болаларда вокал тасаввурлар туFри шаклланган булса, у ерда яхши хонандалик овози купрок етишиб боради. Нима учун Ита-лиядан купдан-куп ажойиб опера хонанда-лари чикади? Чунки у ерда болаликдан бош-лаб вокал мусикасига кизикиш катта ва унинг ривожланишига катта ахамият берилади. Демак, ёш хонандалар овозлари туFри янграши х,акида тасаввурга эга булишлари учун улар машхур опера хонандаларининг

1 Дмитриев Л. Основы вокальной методики. - М.: «Музыка», 1965. —С. 65.

ёзувларини эшитишлари зарур. Шу билан бирга ёмон ижрони эшитишдан хам фойда бор. Эски итальян мактаби машхур укитувчиси П.Този бошкаларнинг хатоларини урганиш -«бу арзон турадиган, лекин куп нарсани ургатадиган катта мактабдир», деган2. Ашула-чиликда «вокал эшитиш» тушунчаси мавжуд. Бу дегани — овоз янграшини нафакат эшита билиш, балки овоз аппаратида содир булаётганларни х,ис килиб, уларни тасаввур килиш ва амалга оширишдир. Вокал куник-малари ривожлангани сари хонандада вокал эшитиш кобилияти хам аста-секин ривожлана бошлайди.

Ашулачида вокал эшитиш кобилияти ривожланмаса, у х,еч качон яхши хонанда, айникса яхши укитувчи була олмайди. Вокал эшитиш кобилияти — мураккаб мусикий сезги, у вибрацияли, мушакли, эшитиш, куриш ва бошка хиссиётларнинг узаро таъсирига асос-ланади. Рус олими В.П.Морозов куйидаги таж-рибани утказган3. Хонандалардан катта гурух тузиб, уларнинг х,ар бирининг кулоFига кулокчин такиб, у оркали шовкин юборади ва х,ар бир хонандадан биронта асарни айтиб беришни илтимос килади.

Тажриба натижасида хонандалар иккита гурух,га булиндилар. Биринчи гуру^дагилар ох,ангни бемалол, адашмасдан куйлаб беришди. Бошкалари эса узини йукотиб, куйни айтиб бера олмадилар. Шунга кура Морозов мушакли сезгиларга асосланганларни «мушак-лилар» тури деб номлади, иккинчи гурухдаги эшитиш сезгисига таянган хонандаларни эса «эшитиш» тури деб атади. «Мушакли» турга кирувчи хонандалар хар кандай акустик холатларда иккиланмай кушик айта оладилар, чунки улар ижро вактида факат эшитиш кобилияти оркалигина эмас, балки мушак тукималари оркали сезиш билан овоз аппарати харакатини бошкарадилар. Шундай килиб, эшитиш ва мушак тукималари оркали сезиш кобилияти ривожлаган хонандаларни аъло тоифали хонанда деб хисоблаймиз4.

2 Емельянов В. Развитие голоса. Координация и тренинг. — М.: «Лань», 2000. -С. 51.

3 Морозов В.П. Вокальный слух и голос. — М.: «Музыка», 1965. -С. 43.

4 Мухамедова Г. Хонандалик услубияти асослари. — Т.: «Мусика», 2007. —13-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 5

Овоз аппарати ишини бошкаришда эшитиш ва мушак сезгиларидан ташкари вибрацияли ва куриш сезгилари хам ёрдам беради. Ашула айтиш пайтида кукрак ва бошнинг юз кисмида резонация пайдо булиши хар бир хонандага маълум. Кукракда пайдо булаётган резона-цияни кулни кукракка куйиб сезиш мумкин. Овоз бош резонатор, «маска»га тушганида бошнинг юз кисмида тебраниш пайдо булади, шу пайтда овозни бошкариш харакатлари анчагина енгиллашади. МашFулотлар даво-мида, айникса дастлабки дарсларда кузгу ёрдамида уз харакатларини кузатишнинг фой-даси катта. Кузгуга караганда оFизнинг очи-лиши, лаблар, тил, жаF, юмшок танглай харакатлари ойдин куринади. Уларнинг хаммаси вокал-техник куникмалар шаклланишига катта ёрдам беради. Турли куринишдаги машFу-лотлар жараёнида инсон фаолиятида касбий зехн ва мураккаб сезгилар ривожланади.

Вокал ижрочилигида бундай мураккаб сезгилар куйидагича:

1. Товуш сезгиси.

2. Таянч сезгиси1.

Товуш сезгисидан фойдаланган холда хонанда товушни тиш олди ёки оркага юбо-риши, уни йиFиб ёки ёйиб, кисиб ёки кенгай-тириб олиши мумкин2.

Таянч сезгиси - мураккаб сезги. У эшитиш, нафас мушаклари харакати, нафас таянчи, вибрацияли сезгилардан иборат.

Хонанда муваффакиятли ижод килиши учун унда яхши хотира ривожланган булиши шарт. Хотира - маълумотларни эсга олиш, эсда саклаш, эсга тушириш билан боFлик психик жараёндир. Баъзиларнинг хотираси аъло даражали феноменал равишда булиши мумкин. В.А.Моцарт ёшлигидан асарни бир маро-таба эшитиб, уни чалиш ва нотага тушира олиш хусусиятига эга булган. Баъзиларда эса хотира жуда суст ривожланган булади, асарни ёдлаш учун уни куп маротаба такрорлашлари керак. Хотира кишиларда ривожлантирилади-ган хусусият.

Ёдлаб олишнинг асосий йули - такрорлаш. Аммо факат такрорлаш билан максадга эриша

1 Ризаева М. Упражнение для голоса. - Т.: «Мусика», 2003. -8-б.

2 Емельянов В. Развитие голоса. Координация и тренинг. - М.: «Лань», 2000. -С. 56.

олмаслик хам мумкин. Шунинг учун такрорлаш билан бирга «ёдлаб олиш» максадини олдига куйиш зарур. Хеч кандай фаолият тури фикрлашсиз утмайди. Баъзида дарс бошлани-шида бир-иккита машк берганидан сунг укитувчи талабага: «Бугун сен куйламаганинг маъкул, овоз аппаратинг жойида эмас, шифо-корга боришинг керак» деб айтади. Укитувчи шогирдининг овоз аппаратини кура олмади, лекин унинг куйлашини тахлил килиб шу хуло-сага келади.

Бундай билиш фикрлашга тегишли. Шахс олдида бирорта масала ёки муаммони ечиш вазифаси турганида унда фикрлаш бошланади. Фикрлашда биз тахлил киламиз, умумлашти-рамиз, ассоциатив холда ходисаларни бир-бирига солиштирамиз, айрим холлардан уму-мий коида (индукция) ёки умумий холлардан айрим коидаларни (дедукция) чикарамиз, унинг сабаб ва натижаларини аниклаймиз. Юкорида курсатилган мисолда укитувчи хулоса чикаришдан олдин бир неча масалани хал килди. Энг аввало, у талабанинг овоз сифатлари узгарганлигини, ёмонлашгани сабабини аниклади. Овози нима учун чикмади? Кеча чарчаганиданми, шамоллага-ниданми ёки техникаси нотуFри булганиданми? Уйлаб куриб техникаси туFри деб хулоса чикарди. Талабадан «Кеча куп куйламадингми, чарчамадингми?» деган саволига жавоб олиб овоз чарчамаганлигини аниклади. Ундан кейин талабанинг холатини куриб, овоз янгра-шини эшитиб, укитувчи уни шифокорга юбо-ришга карор килди.

Албатта, бундай вазифани ечиш учун таж-риба ва билимларга эга булиши зарур. Укитувчи талаба олдига турли вазифаларни куйиб, уларни ечиш йулларини курсатиши, овоз хусу-сиятлари ва сезгиларни бир-бирига солишти-риши, уни фикрлашга ургатиши керак. Ижро-чилик фаолияти ижодий тасаввур билан чам-барчас боFликдир. Вокал мусикасида асарнинг матни образ яратишда ёрдам беради. Тала-бада тасаввур килишни талаб килиб, уни ривожлантириш зарур. Ижодий муносабатсиз ижро этишга йул куймаслик керак. Тасаввурни адабиёт, тасвирий санъат, тарихни урганиш ва Xис-туЙFуларни уЙFотиш билан ривожлантириш мумкин.

Инсоннинг ички дунёсини хиссиётларсиз тасаввур килиб булмайди. Овоз яхши янграса,

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 5

асарнинг ижро этилиши юкори савияда булса, ижрочи хурсанд булади, унинг кайфияти кута-рилади. Акс холда у хафа булади, уз кучига ишонмай колади, кайфияти бузилади. Дарсда пайдо булган муносабатларнинг даражаси катта ахамиятга эга. Шунинг учун энг мухими — дарс давомида талабада ижобий ва ижодий хиссиётларни уЙFотиш зарур.

Укитувчи талабаларни дарсга кизиктириши лозим. Шу билан бирга дарс ижрочининг жон-лилиги, эмоционаллиги чекланган холда ути-лиши лозим.

Укитувчи вокал техникаси, овоз чика-рилишига халакит бермаслиги керак. Мисол учун, хонанда ижро этаётганида кушикни йиFлаб айтса, бу холат овозга салбий таъсир курсатади. Хонанданинг характери дунёка-раши, иродалилиги, хиссиётларининг фаолли-гига таъсир килади. Булар каторига кайфият хам киради.

Талабаларда вокал малакаларини юзага чикаришда товушнинг акустик тузилиши, хонандалик форманталари1, яхши эшитиш доирасини шакллантириш, товуш баландлиги, товуш кучи, товуш тембри ижролари устида ишлаш хам мухим омиллардан биридир.

Товуш баландлиги — тебранма харакат частотасини субъектив равишда кабул этиш. Хавонинг даврий тебраниши канчалик тез содир булса, товуш хам шунчалик юкори булади. Товушнинг баландлик сифати туFила-диган товуш аппаратининг ягона услуби одам товуш бойламлари хисобланади. У туFилгандан кейинги баландликни организмда узгартира оладиган бошка хеч кандай механизм йук.

Тембр ашулачилик овозининг бир мунча мураккаб сифати саналади. Тембр — товуш таркибидаги обертонларни субъектив кабул этиш. Товуш оханглари бошка мусика товуш-лари каби мураккаб товуш хисобланиб, бир-гина маълум частотали тебраниш (амплитуда)лар-дан эмас, балки турли-туман частотали ва амплитудаларни уз ичига олган бир катор оддий тебраниш обертонларидан ташкил топ-ган. МашFулотларда укитувчи томонидан талабаларда вокализация турларини ривожланти-риш, овозлар классификацияси, овоздаги нук-сонлар ва уларни енгиш йуллари, овоз гигие-

1 Форманта - обертонлар таркибида кисман кучайти-рилган частота сохаси.

наси тарбияси устида жиддий услубий, ама-лий, ташкилий ва тарбиявий жараёнлар устида иш олиб борилмоFи лозим. Бу фаолият машак-катли мехнат ва фидойиликни талаб этиб, укитувчи ва талабалар томонидан пировард натижада хонандалик малакаларини мукам-мал шакллантира олишларига замин булади.

Талабалар билан ишлаш жараёнида унинг имконият ва кобилиятини (ижро махорати) тушуниб олиш укитувчининг биринчи дара-жали вазифаларидан хисобланади. МашFулот-ларни урта диапазонда, четки ноталарни камраб олган холда утказиш керак булади. Утказиладиган дарслар мураккаб булмаслиги лозим.

Бугунги кунга келиб товушлар классификацияси атрофлича урганиб чикилган.

Куплаб талабалар овоз тембрида табиатан ёки аввалги укиш натижасида куплаб камчи-ликларга йул куядилар. Биз куп учраб туради-ган табиий тембрдан кочиш холатига тухталамиз. Бу, энг аввало, вибрато бузилиши билан боFлик камчиликлар булиб, овознинг уйнаб кетиши ва текис (шуттак) овоздир.

Шуттак сифатли, текис овозда вибрато мавжуд эмас. Унинг сабаби битта -хикилдокнинг зурикиши, сикиклиги. Талаба-нинг диккатини табиий жарангдорликни излашга каратиш керак.

Зурициб куйлаш — шунчаки каттик айтиш эмас, балки товуш аппаратини ортикча фаол-лик билан ишлатишдир. Жадал куйлаш натижасида аста-секин тембр учирилиб, вибрато бузилиб, товуш каттик тебрана бошлайди. Уни тузатиш жуда кийин кечади. Репертуарни узгартириш энг яхши восита хисобланиб, бу ижрочини бир мунча тинч ёки эластиклик ва нафисликни талаб этувчи бошка асарларни ижро этишга утиш билан боFликдир.

Бурун товуши ашула айтиш пайтида юмшок танглайнинг тушиши ва товушнинг бурун-халкум билан эркин муносабатда булишига боFлик.

Овоздаги буFиклик, энг аввало, овоз бой-ламларининг носоFлом холати билан боFлик. Куйлашда руй берадиган купгина камчилик нуткдаги нуксонлар билан боFлик. Бундай холларда логопедга мурожаат этиш лозим, негаки нотуFри талаффуз этиш хонандага бадиий асарларни юкори даражада ижро этиш имконини бермайди.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 5

Талаба хар куни ашула айтишга тайёр булиши керак. Бунинг учун у маълум гигиеник коидаларга риоя килиши лозим. Товуш аппа-ратини толикишдан асрай билиши, куп гапир-маслик, ортикча куйламаслик, юкори нота-ларни суистеъмол килмаслик керак. Маш-Fулотларни шундай таксимлаш лозимки, тухта-масдан ашула айтиш бир соатдан ошмаслиги шарт.

Хулоса килиб айтадиган булсак, талаба-ларда куйлаш малакаларини шакллантириш мураккаб жараён булиб, аввало «Устоз-шогирд» анъанасида укитувчи ва талаба

уртасидаги рухий-хиссий ижодий мулокот ва холатни вужудга келтириш узок вакт талаб этиладиган машаккатли мехнат майдонидир.

Куйлаш - мураккаб рухий жараён. Сама-рали машк килиш оркали кузланган мак-садларига эришиши учун талабанинг жисмо-ний, рухий ва физиологик холатларини ино-батга олиш, унинг ижро холати, кайфияти, овозининг куйлаш сифатларига караб ижодий иш олиб боришни такозо этади.

Шундагина талабаларда куйлаш борасидаги назарий, амалий билим, куникмалар шакллан-тирилади.

Адабиётлар руйхати:

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

1. Вопросы вокальной педагогики. Вып. 1-7. - М.: «Музыка», 1962-1988.

2. Дмитриев Л. Основы вокальной методики. - М.: «Музыка», 1965.

3. Емельянов В. Развитие голоса. Координация и тренинг. - М.: «Лань», 2000.

4. Морозов В. Вокальный слух и голос. - М.: «Музыка», 1965.

5. Мухамедова Г. Хонандалик услубияти асослари. - Т.: «Мусика», 2007.

6. Ризаева М. Ёш хонанданинг камолоти.- Т.: «Мусика», 2003.

7. Ризаева М. Упражнение для голоса. - Т.: «Мусика», 2003.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 5

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.